“Avropanı xilas edən adam”

Öz vətənində təqib edilən akademik Valeriy Leqasovun faciəvi taleyi

Çernobıl qəzasının 34-cü ildönümünü geridə qoyduq. 1 il əvvəl isə HBO-nun beş bölümlük "Çernobıl" mini-serialı yayımlandı. Dünyanın hər yerindən diqqətləri üzərinə çəkən Birləşmiş Krallıq və ABŞ istehsalı olan serialda 1986-cı ildə Çernobıl AES-də baş vermiş dəhşətli qəza ilə bağlı detallı şəkildə məlumat verilir. Serialın ən əhəmiyyətli tərəfi ondan ibarətdir ki, o diqqətləri yenidən bu mövzuya yönəldib və hər şeyin əslində necə baş verdiyini öyrənməyə sövq edir. Mini-serial tam olaraq gerçəkləri əks etdirir. Bu səbəbdəndir ki, qəhrəmanların 1986-cı il hadisəsindən sonrakı taleləri və onların gerçək həyatlarında baş verənlərin ekranda göstərilənlərlə nə qədər üst-üstə düşməsi həvəskarlar tərəfindən araşdırılmağa başlandı. Bu qəhrəmanlardan ön planda olanı isə Çernobılda qəzanın nəticələrinin ardan qaldırılmasına böyük töhfə verən alim, SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, İ.Kurçatov adına Atom Enerjisi İnstitutu direktorunun birinci müavini akademik Valeri Leqasov idi. Serialın da baş qəhrəmanı məhz akademik Leqasov idi. Zənnimcə HBO-nun "Çernobıl"ni Leqasovun ruhuna da böyük tövhə hesab edə bilərik.

Bəs Valeriy Leqasov əslində kim idi? Minlərlə həmyerlimizin də zərər gördüyü Çernobıl faciəsi barədə o, nələri aşkarlamışdı? Leqasovun həyatı nə üçün faciəvi bitdi?

Çernobıl qəzasının ikinci ildönümü tamam olan gün Valeriy Leqasov evində ölü tapıldı: İntihar...

Növbəti gün isə Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasında (AES) baş vermiş qəzanı 4 ay hadisə yerində təhqiq edən akademik qəzanın başvermə səbəbi ilə bağlı hesabatını açıqlamalı idi.

Akademikin intiharı ilə bağlı təhqiqat aparılır, ancaq bu təhqiqat bir nəticə vermir. İstintaq V.Leqasovun depressiya nəticəsində həyatına son qoyduğu qənaətinə gəlir.

Bəs hər şey necə başladı?

Valeriy Leqasov Çernobıl AES-də qəza baş verən günün səhəri hökumət komissiyasının tərkibində Çernobıla yollanır, yaxud göndərilir.

Sovet İttifaqı hökumətinin fəlakət ölçülərini gizli saxlamağa çalışmasına baxmayaraq, Leqasov tapıntıların ictimaiyyətdən gizli olmamasına üstünlük verirdi. O, Çernobıl fəlakətinin uzunmüddətli təsirini azaltmaq üçün təcili olaraq bütün zəruri tədbirləri görən şəxs idi. Məhz Leqasov stansiyanın digər 3 blokunda neytronların nüvə reaksiyasına girməsinin qarşısını alır.

Qəzanın baş verdiyi Pripyatda və başqa iri şəhərlərdə əhalinin avtobuslara doldurularaq evakuasiya edilməsi, şəhərdə sadəcə xilasedicilərin qalması məhz Leqasovun təkidi ilə baş vermişdi. Bununla da xeyli insanın həyatı xilas oldu. Yerli səlahiyyətlilər, fəlakətin baş verdiyi ən yaxın qəsəbədə 300 min insanı təxliyə etdi. Məsələn, Leqasov eşitmişdi ki, qəzadan bir gün sonra analar körpələrini parka aparırlar, uşaqlar adi bazar günü kimi küçələrdə oynayırdılar. Nəhayət, ərazidəki digər insanlar da təxliyə edildi.

Sovet imperiyasının nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi üzrə sədri Boris Şerbin qəza ilə bağlı aparılan araşdırmada hökümət komitəsinin sədri təyin edilsə də Leqasov bütün araşdırmaların və görüləcək işlərin siması olacaqdı. Leqasov Pripyata gəldiyi ilk gün nüvə qurğusundan 10 km məsafədə, gecə səmasında gözlədiyi qırmızı radiasiyanı gördü.

Radiasiya səviyyəsi çox yüksək olduğu üçün Leqasov və komitə üzvləri havadan vertolyotla qəza yerini araşdırdılar. Elektrik stansiyasındakı yanğına yalnız reaktordan 300 metr yüksəklikdə müdaxilə edilə bilərdi. Leqasovun sözlərinə görə, kömək etmək istəyən elektrik stansiyasının işçilərinin praktik olaraq heç bir faydası yox idi.

Əvvəla, Leqasov bilirdi ki, Sovet İttifaqında bu tip fəlakətlərlə mübarizə apara biləcək bir təşkilat quruluşu yoxdur. Ancaq fəlakətə cavab vermək üçün təcili olaraq lazımi avadanlıqlara ehtiyac duyulurdu. Maskalar və ya radiasiya sayğacları yox idi.

Leqasov və komandası bir çox amillərin Çernobıldakı fəlakətə səbəb olduğunu müəyyən etdi. Birincisi, Sovet dizaynı Bolsho Moshchnosty Kanalny və ya RMBK reaktoru səhv və qeyri-sabit idi və Sovet İttifaqından kənarda istifadə etmək qadağan edildi. Sovet hökumətinə bu tip reaktordan istifadə barədə xəbərdarlıq edən bəzi ekspert hesabatları var. Çünki hər hansı bir sızma və ya məruz qalma halında, reaktorda radioaktiv materialları tələ etmək üçün qoruyucu qat yox idi. Bu xəbərdarlıqlar açıqca ləğv edildi və nəzərə alınmadı.

Partlayış gecəsində mühəndis Anatoli Dyatlovun başçılığı altındakı AES-də icazəsiz keçirilən sınaq reaktorda qısa qapanmaya davamında isə çəkirdək əriməsinə gətirib çıxardı. Daha sonra radioaktiv elementlər atmosferə yayılır.

Leqasov reaktorun altında tuneller qazaraq orada maye azot yerləşdirməyi tapşırır. Bunun nəticəsində qrunt suları vasitəsilə Dnepr çayı və dolayasıyla Qara Dənizin nüvə tullantılarından zərər görməsinin qarşısı alınır. Reaktorun digər bir hissəsində isə nüvə yanacağı su ilə qarışa bilərdi. Bu halda su buxarı vasitəsilə bütün Avropa nüvə şüalanmasına məruz qalacaqdı. Leqasovun təklifi ilə 3 nəfər könüllü su basmış yerə girərək əlləri ilə hidravlik bəndləri açır və o yerdən suyu çəkmək mümkün olur. Bundan sonra yüksək radiasiya yayan reaktorlar növbəli şəkildə təmizlənir.

Valeri Leqasovun ifadələrinə görə, o pis günlərdə bir az ümid parıldadı. Bir çox insan fəlakətin təsirini azaltmaq üçün kömək etməyə hazırdı və bəziləri bu səbəbdən canlarını belə qurban verdilər.

1986-cı ilin avqustunda Vyanada MAQATE-nin xüsusi iclası baş tutur. Akademik Vyanada təyyarəyə oturduqda sovet diplomatları onu xəbərdar edirlər ki, Moskvada yaxşı qarşılanmayacaq. İclasda hakim belə "təhülkəli sularda üzdüyünü" deyərək Leqasovu xəbərdar edir. Lakin akademik canı bahasına olsa da bildiklərini danışmaqdan imtina etmir. İclas Çernobıl faciəsinin nəticələrinə həsr olunur və 62 ölkədən 500 nəfərdən artıq ekspertin iştirakı ilə keçirilir. Sovet İttifaqının vəkili qismində V.Leqasov 2 cilddə toplanmış 700 səhifəlik materialları fasiləsiz olaraq 5 saata məruzə edir. Bir saat isə sualların cavablandırılmasına ayrılır. Məhkəmədə əsas günahkar kimi AES-in işçilərini göstərir. Onlar təhlükəzilik qaydalarına riayət etməmişdilər. Leqasov çıxışı zamanı Mixail Qorbaçovun gizlətmək istədiyi bəzi məqamlara da üstüörtülü toxunmuşdu. SSRİ-də hər an partlaya biləcək altı-yeddi AES daha vardı. Bunu açıqladığına görə onu öz vətənində təqib etməyə başladılar. Çünki bildiyi həqiqəti hökumətə qəbul etdirməsə, stansiyaların təmirinə başlamayacaqdılar. Leqasov məruzəsini bitirdikdən sonra onu ayaq üstə alqışlayırlar və hətta MAQATE-nin bayrağı ilə təltif olunur. Bununla bərabər onu ABŞ-da "İlin adamı" elan edirlər. Onu "Avropanı xilas edən adam" adlandırırlar. Lakin Çenobil faciəsinin nəticələrinin aradan qaldırılmasına görə, bir çox insan mükafatlandırılsa da, Mixail Qorbaçov Leqasova "Sovet İttifaqı qəhrəmanı" adını vermir.

Yalnız qəzanın baş verməsindən 10 il keçdikdən sonra, 1996-cı ilin sentyabrında prezident Boris Yeltsin V.Leqasovun Rusiya Federasiyasının ən yüksək fəxri adına - Rusiya Federasiyası Qəhrəmanı adına layiq görülməsi barədə fərman imzaladı.

Çenobıldakı mövcud vəziyyət nəzarət altına alınana qədər Leqasov buranı tərk etmədi, halbuki komitənin digər üzvləri radiasiyaya məruz qalmamaq üçün yollarını Çernobıldan çoxdan uzaqlaşdırmışdılar.

NBC televiziyasına verdiyi müsahibədə Leqasov demişdir: "Bu gün yaşadığımız dünyada, potensial təhlükəli, nüvə və qeyri-nüvə sistemləri olan texnologiya kompleksləri ilə əhatə olunmuşuq. Bu sistemlər olmadan inkişaf etməyimiz mümkün deyil, lakin onlar hələ də təhlükəlidirlər. Beləliklə, bütün bu texnoloji komplekslərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün çox çalışmalıyıq. İstər nüvə, kimyəvi və ya bioloji olsun, bu sistemlər daim yaxşılaşdırılmalıdır".

V.Leqasov Çernobıl AES-ə ümumilikdə 7 dəfə səfər edir. Onun səhhəti getdikcə daha da pisləşir, daimi ürəkbulanma, baş ağrısı, quru öskürək onu taqətdən salır, immuniteti zəifləyir. Buna baxmayaraq, akademik gün ərzində 12 saat işləməyə davam edir. Tezliklə onun səhhəti daha da pisləşir. Ona radiasion pankreatit, 4-cü dərəcəli şüalanma diaqnozu qoyulur. 1987-ci ilin baharında institut elmi şurasına seçki keçirilir. Gizli səsvermə nəticəsində Valeri Alekseyeviçin lehinə 100, əleyhinə 129 səs verilir. Akademikin sol əlinin iki barmağı kəsilir, sağ əli və ayağı keyləşir. Həkimlər ona daha bir xəstəliyin diaqnozunu qoyurlar: reaktiv depressiya. 1987-ci ildə xəstəxanada olarkən gecə vaxtı yüksək dozada yuxugətirici dərman qəbul edir. Ancaq həkimləri vaxtında çağırması, akademikin mədəsinin yuyulması nəticəsində onu xilas etmək mümkün olur.

Dövləti ittiham etdiyi üçün cəmiyyətdən tamamilə təcrid olunub ev dustağına çevrilən Leqasov özünü asaraq intihar edir. Akademikin intiharı ilə bağlı təhqiqat aparılır, ancaq bu təhqiqat bir nəticə vermir. Akademik intiharından əvvəl diktafona səs yazısı diktə edib. Bəzi məlumatlara görə, səs yazılarının çox hissəsi silinib. Bir çoxları hələdə səs yazısında silinən həqiqətlərin Leqasovun sonunu gətirdiyini düşünür. Leqasovun sözlərinə görə, Sovet hökuməti fəlakət barədə bəzi məlumatları gizlətməyə çalışırdı.

Leqasovun yaxın dostu Vladimir Qubarev "Pravda" qəzetinə verdiyi müsahibədə dedi: "Beynəlxalq aləmdə təriflənməsinə baxmayaraq, həmkarları Leqasovun Çernobıl qəzasına müdaxiləsini rədd etdilər. Vaxtilə baş menecerin müavini olduğu Kurçatov Atom Enerjisi Agentliyi 100 səslə 129 səslə elmi-texniki komitəyə daxil edildi. Onlara demək istərdim Leqasov Çernobıldan çıxmadı.

Sonralar Leqasov Çernobıl fəlakətinə müdaxilə edən, nüfuzlu "Sosialist işçisi qəhrəmanı" mükafatını almayan yeganə şəxs olduğunu öyrəndi və bu onu çox üzdü.

Qubarevin dediyinə görə, bu hadisələr dostunun intiharına da şərait yaratmışdır. Bəziləri Leqasovun intiharının məişət problemləri ilə əlaqəli olduğunu, bəziləri isə Çernobılın çəkdiyi əziyyətlərdə özünü günahlandırdığını düşünür".

Əsil həqiqətin nə olduğu isə hələ də müəmmalıdır.

Serialda da Leqasovun bu sözləri xatirələrə həkk olunur:

"Əgər kifayət qədər yalan dinləsək, həqiqəti artıq xatırlaya bilməyəcəyik. Bəs bundan sonra nə edəcəyik?!"

Nigar Orucova

Olaylar.- 2020.- 30 aprel.- 1 may.- S.14.