“Qərbi Azərbaycanın sakral coğrafiyası”nın irfani-ruhsal səhifələri və ya uydurma “Ermənistanın sakral coğrafiyası” mifi (XIV məqalə)

"Çar Rusiyasında birinci inqilab ərəfəsində Qafqaz canişini general Q.S.Qolitsına (1838-1907) Qafqaz Hərbi Dairəsi tərəfindən rəsmi məlumat verilmişdir:

-Qabaqcıl Avropa dövlətləri tərəfindən ələ alınan terrorçu-millətçi "Daşnakstyun" partiyası nəinki yerli müsəlman-türk əhalisinə qarşı milli zəmində kütləvi qırğınlar törədir, həm də hakim-dövlət qurumlarının fəaliyyətini iflic edir. Bu işdə terrorçu "Qnçak" və "Daşnaqstyun" partiyaları ilə ittifaq yaradan Erməni-Qriqoryan kilsəsi xüsusilə fəallaşmışdır.

Bu məruzə olduğu kimi Qafqaz canişini tərəfindən çar II Nikolay Aleksandroviçə (1868-1918) təqdim edildikdən sonra, 1903-1905-ci illərdə Erməni-Qriqoryan kilsəsinə qarşı bir sıra cəza tədbirləri görülmüşdür."

(Rusiya Dövlət Turizm və servis universitetinin "İctimai elmlər" kafedrasının müdiri, professor V.Q.Tunyanın (1949) "Eçmiəzdin kilsəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində" kitabından (İrəvan ş.,2001).

Dünya miqyasında çoxşaxəli beynəlxalq terrorçu-seperatçı şəbəkəyə rəhbərlik edən mərkəzi hay kilsəsi və onun törəmə qurumlarının (Qərbi Azərbaycanda 8 bölməsi, xaricdə 20 icması mövcuddur-bunlardan mərkəzi Moskva şəhərində olan Yeni Naxçıvan və Rusiya Yeparxiyası (1996), Krasnodar diyarında və Ukrayna Respublikasında (Lvov şəhərində) arxiyepiskopluğu, Livanda, Antilyase şəhərində Kilikiya katolikosluğu, İstanbul erməni patriarxlığı, Roma şəhərində müqəddəs Nikoqayos erməni katolik kilsəsi, Nyu-York şəhərində müqəddəs Vardan məbədi, Buenos-Ayres şəhərində (Argentina) müqəddəs Qriqori Lusavoriç kilsəsi, Sinqapur dövləti və şəhərində müqəddəs Qriqori Lusavoriç kilsəsi...göstərmək olar) əsas məqsədlərindən biri saxta və uydurma adlar altında guya dini, ruhani, sakral dünyagörüşünə və təliminə malik olmaları barədə həqiqətə uyğun olmayan təbliğatlarını gücləndirmək, başqa xalqların dini-sakral madd-mədəni irsini mənimsəmək olmuşdur..

Çoxsaylı oxşar əməllərinə nümunə kimi 2017-ci ildə qərargahı Moskva şəhərində yerləşən L.N.Qumilyov adına Beynəlxalq Avrasiya Mərkəzində "Bəyaz Hindistan layihəsi" adı altında rus pravoslav kilsəsinin keşişi və "Dünya səyahətçilər klubu"nun bələdçisi V.Terexov tərəfindən işıq üzü görən və yayılaraq bir çox vasitələrlə təşviq edilən bütünlüklə Qərbi Azərbaycan ərazisində müqəddəs ibadət ocaqlarını əhatə edən saxta "Ermənistanın sakral coğrafiyası" nəşri, illüstrativ təsvirinin yayılmasıdır.

Adı çəkilən kitabda (eləcə də bu mövzuda təbliğ edilən digər mənbələrdə) tarixi Qərbi Azərbaycan ərazisində minilliklərlə yaşı olan müsəlman-türk dünyasının (e.ə. II-İ minilliklərdə Xristianlığa və İslamaqədərki dövr də daxil olmaqla) təşəkkül tapdığı, xalqımızın dini-inanc, ziyarət ocaqları kimi abidələşən maddi-tarixi sakral, dini-ruhani təsəvvür irsi təcavüzkar hay kilsəsi və ibtidai insan-hay sürüsü tərəfindən "ermənilərin sakral abidələri" kimi mənimsənilmiş, teoloji-toponimik adları dəyişdirilmiş, olmayan "erməni dini yerləri" kimi qələmə alınmış və kartoqrafik təsvir vasitələrində (xəritə, illüstrasiyalı-albom, bələdçi-sxem toplusu...) əks etdirilmişdir.

Hay kilsəsinin təcavüz etdiyi milli-dini dəyərlərimizin zəngin ocaqlarından biri Qərbi Azərbaycanın Türkiyə Cumhuriyyətinin Qars vilayəti ilə qonşu olan Ağbaba mahalının aran yerdə salınan Güllübulaq, Mağaracıq və Öysüz kəndlərinin sakral maddi-mənəvi irsini qeyd etmək olar (mahalın Ağrıdağ nahiyəsinin (haylar adını dəyişib Amasiya qoyub) 27 kəndində bütünlüklə müsəlman-türk əhli yaşamışdır, 1950-cı illərədək). 1921-ci ilədək inzibati-ərazi vahidi kimi Qars vilayətinə aid olmuşdur. 1940-cı illərin sonunda Sultanabad (adını dəyişib Arğak etdilər), Daşabad kəndlərinin əhalisi oraya köçürüldükdən sonra bu kəndlərə ibtidai insan sürüsü-hay ailələri köçürüldü.

Araz çayından bir qədər (3-5 km) aralıda, Saqqızlı dağının ətəyində yerləşən, Sarıqamış kəndindən 10 km aralıdakı Güllübulaq kəndinin adı müqəddəs, hidro-teoloji məna kəsb etməklə ("suyun təmizliyi irfani-ruhsal duyğuların qida mənbəyidir" mənasında) "Külli-bulaq" sözündən yaranmışdır. Çünki, kəndin hüdudları çoxsaylı bulaq-çeşmələrlə əhatələnmişdir.

Bir el deyimində bildirilir ki, qonşu kəndlərin birində həyat yoldaşını Türkiyəyə, Sarıqamışa müalicəyə aparan kişi Güllübulaq kəndinin günbatanında (100 m kənarda) çay dərəsindən keçmək istəyəndə yağışa düşürlər. Məcbur olub bir neçə gün orada, kol-kos basmış zağada qalmalı olurlar və orada çağlayan bulağın suyundan içirlər. Xəstə qadın həmin bulağın suyundan şəfa tapır, o yer "Nigarın dərəsi" adlanırdı (dərədən axan kiçik, adsız çay 3-5 km-dən sonra ayrı-ayrı qollara qovuşub, Arpaçaya tökülürdü.

Bu hadisənin tarixi XVIII əsrin sonlarına aid edilir. 1890-cı illərdə Saqqızlı dağının döşündən saxsı borularla kəndin ortasına 5 km məsafədən su çəkən "tat Həşimi"in (Əli Əhməd oğlu Həşimovun (1924-1996) babası) şərəfinə "Həşimin bulağı", kəndin "Çataq məhəlləsi"nə 1950-ci illərdə "Şahmuradın dərəsi"ndən (Çaxmaq kəndinə, şimala tərəf 500-600 m aralıda) "Dığırlı tayfası"nın adamı Mahmud Məhərrəm oğlunun (1905-1982) çəkdiyi bulaq "Mahmudun bulağı" adlanırdı. Kəndin ortasındakı "Qırmızı bulaq" 1941-1945-ci illər müharibəsində Şəhid olmuş Güllübulaqlıların şərəfinə tikilmişdi (eni 2 m, hündürlüyü 5 m, qırmızı tufdan), başqa bir bulağı isə 1928-ci ildə İbrahim kişi atını satıb inşa etdirmişdir ki, öləndən sonra ona "Rəhmət" oxusunlar.

Kəndin ortasında ("Selmaq"deyilən yerdə) Cümə məscidi XVIII əsrin sonunda inşa edilmişdir, bir mərtəbəli, 2-3 otaqdan ibarət idi (ölçüsü 15 m x 30 m, hündürlüyü 6-7 m, üstü daş örtüklü). Məscidin həndəvərində, hətta ona bitişik Seyid Əyyub Mirabdulla oğlunun (1920-1995), Tahir Vəli oğlu Cəfərovun (1933-2018), Məmmədbağır Kərbəlayı Mustafa oğlu Hüseynovun (1935), Abbas Qurban oğlu Məmmədovun (1916-2012) evləri yerləşirdi.

Bu məscidi 1970-ci illərdə hay kilsəsi və sürüsü dağıtmaq-sökmək istəyəndə camaat ayağa qalxdı, rayon Partiya Komitəsinin I katibi Hüseyn Məmmədov buna imkan verməmişdi.

Güllübulaq kəndinin sakral-ruhani ocaqları sırasında iki seyid ocağının adı və məqamı xüsusilə xatırlanır:

-Seyid Muxtar ocağı və Seyid Mirabdulla ocağı.

Əslən Cənubi Azərbaycanın Təbriz mahalından köçən, tərəkəmə Seyid Muxtarın ocağı kəndin quzeyində, "Çataq məhəlləsi"nin yanında idi, Ağanın bir mərtəbəli evində sonralar oğlu Seyid Ələkbər (1895-1943) və onun ailəsi (oğulları Seyid Rza (1926-1995), Seyid Mirqasım (1932-2005)...) "ocağın yiyəsi" olublar. Mahalın bütün kəndlərindən (Çaxmaq, Mağaracıq, Oxçuoğlu, Qaraçanta (1970-ci ildə hay adını dəyişib "Əzizbəyovkənd" etmişdilər), Təpəkənd, Qarabulaq, Qaraməmmədli (1918-ci ildə Qars vilayətindən bu kənddə hay sürüsü məskunlaşdı, yerli müsəlman-türk əhali tədricən qovuldu və 1946-cı ildə Meğraşen adlandı) ... bu ocağa ziyarətə gəlirdilər.

Ümumilikdə, bu nahiyədə 1918-1920-ci ildən sonra Qars vilayətindən köçürülən haylar sürüsünün məskunlaşdığı iki kənddə yerləşirdi - Daşkörpü (100 ailənin 70-i müsəlman-türk idi) və Sarıqamış kəndi ilə həmsərhəd olan Qaraməmmədlidə ( 30-a qədər hay ailəsi yaşayırdı).

Sərhəddə bitişik Çaxmaq kəndində bir hay qalırdı (qadın), 1988-ci ilədək.

ƏTRAFLI

live-legend.borjomi.

"Seyid Muxtar ocağı" həm də üst hissədəki kənd qəbirstanlığındakı qəbri üzərində oğulları Seyid Rza və Seyid Mirqasım tərəfindən 1970-ci ildə tikilmiş döğrdkünc daş gümbəz (eni-uzunluğu 5 m, hündürlüyü 4-5 m) də ziyarət edilirdi.

Bu kəndin qədim qəbirstanlığında bir başdaşı vardı, buynuzlu qoç təsvirli, 1972-ci ildə Güllübulaqdan quzey yönə, 10 km aralıdakı Qaraməmmədli kəndinin hayları o qəbir, sinə daşını (naxışlı, yazılı) qarət edib aparmışdılar. Camaatın səyi ilə həmin tarixi-dini maddi abidə geri qaytarıldı, korlaya bilməmişdilər.

Kəndin dini mərasimlərində ellikcə iştirak edənlər arasında nöhə-mərsiyə və ağı deyənlər az deyildi- Molla Ələkbər (1897-1970), Molla Əlirza (1903-1978), Molla Mahmud Məhəmməd oğlu (1902-1975), Məşədi Əlinin "qarası" (1916-1996)...

Güllübulaq kəndinin dini-ruhani mərasimlərinin keçirilməsi və ənənələri barədə Hüseynəli Rəcəbov (1900-1978), Şaban Həmidov (1905-1975), Ələsgər Həmidov (1887-1971), Abdulla Yusifov (1900-1972)... zəngin irsi gələnəklər söyləmişlər.

Mahalın və nahiyənin sakral-irfani təliminin, dini dünyagörüşünün formalaşmasında, nəsillərarası ruhani mərasimlərinin ötürülməsi, dini-nəzəri izahında Güllübulaq kəndinin din xadimlərinin əməyi az olmamışdır. Onlardan XVII-XVIII əsrlərdə yaşamış Hacı Hümmət Məşədi Əhməd oğlu, Xoy və Nəcəf şəhərlərində 15 il dini təhsil almış Axund İsmayıl Məşədi Əhməd oğlu, Axund Hüseyn Məşədi Rza oğlu, Axund Abdulla Hacı Əli oğlu (gözəl-avazlı səsi olub, qəsd edib batırıblar səsini), Axund Məhəmməd Məmmədhəsən oğlu (1920-ci illərin sonunda məcbur olub Türkiyənin Qars, Bolu vilayətlərində, İstanbul şəhərində yaşayıb, dini fəaliyyətini davam etdirib) .

1927-ci ilədək Güllübulaq və Qars vilayətinin Qızıldaş kəndləri arasında sərbəst gediş-gəliş olub.

Güllübulaq kəndinin qədim mədrəsəsi aşağı məhəllədə, bir mərtəbələri binada yerləşirdi, 1920-ci ilədək bu məqsədlə istifadə olunub.

1940-cı ildə hay-daşnak quldurları kəndin ortasındakı "Qırmızı bulağ"ın yanındakı e.ə. IV-III əsrə aid əski Alban məbədini yerlə-yeksan edib yandırmışdılar, buradakı qədim məzarlar "Rum qəbirləri" adlanırdı. Yaşlı sakinlərin sözünə görə o bulağın suyu mülicəvi idi, kənddə xəstələnənə o bulağın suyunu içmək məsləhət görülürdü.

Kəndin qəbirstanlığında ətrafdakı (ən çox "Düzəngah yeri"ndə) 3-4 daş karxanasında kəsilən (ölçüsü 20 sm x 40 sm x 40 sm) qara-qırmızı laylardan doğranan daşlardan istifadə edirdilər.

Güllübulaq kəndinin axundu İsmayıl Kərbəlayı İskəndər oğlu 1938-ci ildə Gümrü şəhər "Qala daş" həbsxanasında hayların əlindən çörək-su almadığına görə 55 yaşında Şəhid olmuşdu, bunu həmin həbsxanada işləyən hay söyləmişdi 1960-cı illərdə.

Öysüz kəndi Türkiyə və Gürcüstan dövlət sərhəddi yaxınlığında (2-3 km məsafədə), şimal-qərbb tərəfə 25-30 km aralıda da qağlıq meşə, meş-kol örtüyün qoyunda salınmışdır. Dağın döşündə, kənd qəbirstanlığının 200-300 metrliyində qoşa, bir-birinə söykək baş daşları (üstündə Ay-Ulduz təsviri, Türkcə yazı var idi) salınmış, ətrafına xırda ağ-qara daşlardandan qalağ yığılmışdır.

Buraya həmin ölkəklərdən də ziyarətə gələnlər olurdu.

Mağarcıq kəndinin (Güllübulaq kəndinin quzeyində, 10 km aralıda) dağ ətəyi kolluğunda "Seyid Abbas ocağı" da sakral-irfani məkan kimi mahalda niyyət və ibadət edilirdi.

İbtidai insan-hay sürüsü qarışıq yaratdıqları və adını "erməni qriqoryan dini" təlimi qoyduqları etiqadı, məzhəbi şeytanla bir olmaqdan, onun diqtələrinə qəlbən rəğbət bəsləmələrindən (şeytan xislətli) və bu əməllərini "din pərdəsi" altında gizlətməkdən ibarətdir.

Minilliklər, yüzilliklər boyunca Şərqi Afrikada qəbilə-tayfa mərasimlərindən, Həbəş və Misir dövlətlərinin ali, hakim qüvvəyə malik sehrbazlarından, cadugərlərindən və sonralar Ərəbistan yarımadasında, Finikiya, Fələstin, Suriya, İsrail...ərazilərində məskunlaşdıqları dövrdə "Bibliya", "İncil" lövhü-məhzununun tələblərindən özləri üçün uyğunlaşdırılmış bir təlim, Assuriya, Urartu, iskit, Kimmer, Roma, Arsaklı, Bizans-İran, Sasani, Əməvi, Abbasi, bağrat, Səlcuqlu, Saktürklü, Moğol, Gürsüstan, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvilərin...dini məbədlərinin təbliğat-tədris vasitələrindən istifadə etməklə (professor Rafiq İmani (Qars şəhəri) "Unudulmuş tariximizin səhifələri" məqaləsi, "Respublika" qəzeti, 24-26 aprel 2020-ci il tarixli) dini-imanı məlum olmayan "maarifçi Qriqor"un adına bir yapma uydururlar, məzhəbi bilinməyən bir ünvandan yarışırlar.

Həyasızcasına dünyaya yaymışlar ki, xristianlığı ən qədim (301-ci ildə) qəbul edən xalq "erməni"lərdir.

Amma, bu hay sürüsünün ilahi dini-irfani, ruhsal-sakral dünyagörüşü duyğuları ilə heç bir üzvi bağlılığı yoxdur, özləri öz əməlləri ilə bunu sübut etməkdədir.

(Yazının hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın Ağbaba mahalının Ağrıdağ nahiyəsinin Güllübulaq kənd sakini Seyid Təmraz Seyid Mirqasım oğlu Muxtarovun (1964) və Əhməd Məmməd oğlu Rzayevin (1964) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2020.- 27 noyabr.- 3 dekabr.-S.23