“Azərbaycanın sakral coğrafiyası” silsiləsindən Şahdağın müqəddəs ruhu və irfani məkanları...

XII yazı

Böyük Qafqaz dağlıq silsiləsinin Azərbaycan Respublikası ərazisindəki ən yüksək zirvəsi olan Bazardüzü (4466 m) səthinin geniş, hamar sahəsi (2000 hektara yaxın) qədim dövrlərin (250-300 il əvvəl) alış-veriş, bazar meydanı olmuşdur (Xınalıq kəndindən 17-20 km şimal-qərbə). Burada Dağıstandan, Şimali Qafqazdan, Şirvandan, Car-Balakəndən... gələn tacirlər, sövdəgərlər halal-bərəkətli ticari əlaqələr yaradıb. Bazara aid daş köşklər, masalar (eni-uzunluğu 2-3 m, hündürlüyü 1,5 m), oturacaqlar indi də qalmaqdadır (sayı 50-60 olar). 1970-ci illərdə burada daşlaşmış balıqlar (uzunluğu 15-20 sm) tapılmışdır. Yaxınlığda Qusarçayın sol qolu Şahnabat çayının (uzunluğu 12 km) mənbəyi yerləşir. İslami-mistik anlamda ticarət özü də halallıqla-irfanlıqla olmalıdır.

Müsəlman-Türk dünyasının Cənubi Qafqazda dini-irfani irs zənginliyi, əhalinin sakral-ruhsal dünyagörüşünün maddi-mənəvi ocaqları tarixi-coğrafi məkan üzrə Böyük Qafqazının əski tarixi ilə sıx bağlıdır. Qusarçay və Qudyalçay hövzələrinin yaşayış məntəqələri (Xınalıq, Qalayxudat, Qrız, Əlik, Qımılqazma, Susaykənd, Gəray, Alpan...) müqəddəs ziyarət-ibadət ocaqlarının, qədim məbədlərin, qəbirstanlıqların, mədərəsə-karvansarayların, Şəhid məqamlarının ("Qanlı dərə", Pir düzü) ...ünvanı kimi həm də əski maddi-mədəniyyət mərkəzləridir. Bu qədim zənginliyin bir hissəsi Alpan-Xınalıq kəndləri arasında, Susayçay yatağı-Qızılağac meşəliyi boyunca yayılmış və Gəray-Susay kəndləri (bu ara 6 km-dir) hövzələri xüsusilə seçilir.

Susayçayın sol sahilində (200 m kənarda), Gəray kəndindən (30-35 evli) şimala 100-500 m aralıda palıd, fıstıq, vələs meşəliyi işərisində "Yel piri" mistik-irfani ziyarət ocağı kimi, həm də müalicəvi (bel-oynaq ağrısı, yel, revmatizm xəstəliyinə görə) gücə malikdir, təbii ki, ocağa edilən niyyətin, orada oxunan duaların və ocağın yanından axan yağlı suyun təsiri ilə. Niyyət tutub bu ocağa gəlib, sonra sağalanlar orada qurban kəsir və ya vələs ağacının budaqlarına sap, parça bağlayaraq, niyyətlərinin qəbuluna görə Uca Haqqa dua-səna edirlər.

1980-ci illərdə 300 ilə yaxın tarixi olan "Yel piri"nin üstündə iki otaqdan ibarət ağ dəmir örtüklü gümbəz tikilib (10 m x 4 m, hündürlüyü 3-4 m, Gəray kənd sakini Yaşar İcazəddin oğlu Həsənov (1966) tərəfindən), otaqların birində qara palıd ağacından (uzunluğu 3 m, eni 1 m, hündürlüyü 50 sm) hovuz qoyulub, arxadan axan yağlı bulaq suyu oraya yığılır. Çaydan gətirilmiş ağ daşlar həyətdə qızdırıldıqdan sonra (müalicə əsasən yay aylarında aparılır) hovuza qoyulur, su qızdırılır (20-70 dərəcə arası) və xəstə 2-3 saat orda qalıb tərlədikdən, ağrılardan xilas olduqdan sonra çıxıb yan otaqda yorğana bükülür, nəfəsini dərir və evinə qayıdır. Dini-irfani və müalicəvi təmrinləri aparan, ocağa mücörülük edən Gəray kənd sakini Faizə Abzal qızıdır (1960). İstər ocağın qalanmasında, istərsə suyun qızdırılmasında xüsusi dualar oxunur, Haqq-Təaladan sidq-ürəklə diləklər istənilir.

Əvvəllər bu hovuzu 1915-ci ildə Susay kənd sakini Sirac Yusif oğlu Bədirxanov (1890-1985) düzəltmişdir, indi isə onun şagirdi Məhəmmədtağı Tacalmülk oğlu Pəncəliyevin (1937-2020) hazırladığı istifadə edilir.

Susayçayın (Qudyalçayın sol qolu) sağ və sol sahillərində yerləşən qədim Susay (kəndə bitişik "Yumru", "Canqulu", "Yoxuş kol", "Güney meşə", "Baxçanın dərəsi"... meşələrindən axan "çoxlu bulaqlar" mənasını (15-ə qədər, "Qızdırma bulağı", "Qoşa bulaq","Fındıqlı bulaq", "Dəndəli bulaq"...) daşıyır bu hidrotoponim) kəndindən Xınalığıa uzanan yolda, kəndin günbatan çıxışındakı (300 m aralı) "Qala dərəsi"nin üstündə "Qurabi qəbirstanlığı"nda (qəriblərin, yoldan keçənlərin, tərəkəmə elatının rəhmətə gedənləri burada dəfn edilib) 450-500 il yaşı ehtimal edilən, el arasında "Veysəl Qara baba piri" kimi tanınan müqəddəs ziyarətgah-ibadətgah yerləşir. Yaşlıların (Nuhbala Həmzət oğlu (1875-1953), Cəmi Şıxbala oğlu (1892-1968), Qeybulla Şıxzadə oğlu Dadaşov (1924)...) dediyinə görə Yəmənli Müsəlman-Türk əsilli Övliya-filosof Üveys bin Əmir-i Qarani-nin (594-657) Cənubi Qafqazda olan nəsil davamçılarının, müridlərinin dini ideyaların təbliğində, irfani dünyagörüşünün yaranmasında xidmətləri nəzərə alınaraq onların hamısı Veysəl Qara adı ilə məşhur olublar. Veysəl Qara mürşidlərinin-müridlərinin İslami dəyərlərin mühafizəsi və yayılmasında iz qoyduğu nəsil şəcərəsi Qərbi Azərbaycanın Dağ Borçalı mahalında, eləcə də Qazax, Ağstafa, Zərdab, Ağdaş, Qusar... nahiyələrində yaşamış, onların məkanları sakral-duyğusal, irfani ocağlara çevrilmişdir.

Susay kəndində, Qəlal dərəsinin üstündə "Veysəl Qara baba piri"ndə hündürlüyü 35-40 m-ə çatan uca 2 ağcaqayın ağacının ətrafı xırda, torpağa batmış qəbirlərlə əhatələnib, bir qəbirin baş daşı isə 2 m boydadır (qəbir daşları yazısız-naxışsızdır). Niyyət edib bu ocağı ziyarət edənlər məftillə hasarlanmış ağaclara rəngli parça, sap bağlayır, dua oxuyurlar.

Susay kəndinin yaşlı sakinlərindən Şıxbala, Sirac Yusif oğlu, Nuhbala... söyləyirdilər ki, kəndin ortasında Veysəl Qara nəslindən olan mürşidin 1 mərtəbəli evi olub, 100 il əvvəl dağılıb.

1958-1959-cu illərdə Quba şəhərinin "Çuxur hamam məhəlləsi"ndə, "Ərdəbil məhəlləsi"ndə, "Dərə məhəllə"də Veysəl Qara...Veysəl Qara... deyərək zikr edənləri yaşlı sakinlər indi də xatırlayır.

Qarabağlılar, ramazanlılar, tacılar, ağalılar, ərzəmilər...tayfalarının yaşadığı Susay kəndinin mərkəzi hissəsində qədim Cümə məscidinin yaşı 300 ildən çoxdur, içəridə həm qadınlar, həm də kişilər üçün ayrı otaqlar var. Qapılarının naxışı xüsusi şəbəkə ilə işlənilib, içəridə qara palıd ağaclarından 7 sütun (boyu 4 m) qoyulub, hər sütunda ustaların adları (usta Kürəbəy, Nəriman, Bəhram, Balaxan, Kərbəlayı Vəli, Gülməmməd, Məcid, Əyyub) yazılıb.

Məscidin həyətindəki mədrəsə binası (uzunluğu 15 m, eni 5 m, 2 qapısı, 2 pəncərəsi var) olduğu kimi qalır, hazırda klubdur. XX əsrin 20-ci illərinədək burada dini dərslər keçirilib, Ağalılar nəslindən olan Molla Mövlud indi də yad edilir. Geniş dünyagörüşünə və İslami biliyə malik olan Molla Mövlud 65 yaşında 1937-ci ildə sürügün edilib, qiymətli dini kitabları, əlyazma məxəzləri məhv edilib. Deyilənə görə, sürgündən əvvəl həyətində namaz qılarkən ağaclarda onunla bərabər səcdə edib. Ondan dərs almış Dəstina Sərdar qızı (1892-1996), Dünyamalı Sərdar oğlu, Mövsüm Yusif oğlu (1898-1986)... həmişə Müqəddəslərin-Övliyaların adlarını çəkib zikr edərdilər.

Kəndin çay yatağına doğru aşağı hissəsində, yataqdan 200 m üstdə yaşı 350-400 ilə çatan əski qəbirstanlıqda "Pir Qayıb ocağı" ziyarət məkanıdır. Yanından, 5-10 m aralıda qədim yol keşir, ətrafını cır alma, cır armud, əzgil... ağacları bürüyüb. Qəbirin üstündə 4 m x 3 m ölçüdə, 1,5 m boyda çay daşından divar tikilib, amma üstü açıqdır. Neçə dəfə üstünü örtüblər, səhərisi gəlib görüblər ki, külək örtüyü dərəyə atıb...

Niyyət tutub üstünə gedirlər, qurban kəsirlər, üstündə namaz qılırlar... ziyarət-ibadət yeri kimi sxakral ocaqlardan biridir.

ƏTRAFLI

live-legend.borjomi.

Kəndin günbatanında (250-300 m aralıda), Pir düzü ilə Susayçayının sol sahilindəki qədim qəbirstanlıqda "Pir Alxas ocağı" da ziyarət və irfani məkanıdır. Deyilənə görə, Alxas baba bölgənin qonşu kəndlərindən, Veysəl Qara mürşidlərinin müridi, iman sahibi olub. Susay kəndində olarkən Haqqa qovuşub və mürşidi-naib tərəfindən o yerdə dəfn edilib.

İslam dini dünyagörüşünün, elmi-nəzəri əsaslarının, mistik-ilahi dəyərlər və təlimlər əsasında irfani-ruhsal həyat tərzinin...təbliği məqsədi ilə Şirvan və Dağıstan mahallarındakı din xadimlərinin rolu böyük olmuş, bu sahədə ayrı-ayrı nahiyələrdə xüsusi xidmətlər göstərmişlər. Onlardan biri də Abbasilər xilafəti dövründə (750-1258) bu bölgədə yaşamış, həm də dini-irfani, İslami dininin təşəkkül tapması istiqamətində fəaliyyətlə məşğul olmuş məşhur sərkərdə Əbu Müslüm əl-Xorasaninin (718-755) adı çəkilir. Quba, Şamaxı, Dərbənd... nahiyələrində dinin tədrisi, məscidlərin inşası (Quba və Şamaxı şəhərlərində, Qrız, Xınalıq, Cek, Əniq...kəndlərində), irfani-ibadət təlimlərinin təbliği məqsədilə 12 müridi ilə birlikdə Xınalıq kəndində məskunlaşmış, amma Orta Asiya ölkələrinə kimi əlaqələr də yarada bilmişlər.

Quba şəhərindən 60 km məsafədə, Şahdağ zirvəsinin (4243 m) ətəklərində yerləşən və Azərbaycanda ən hündür (2300 m yüksəklikdə) yaşayış məntəqəsi sayılan Xınalıq kəndi bu baxımdan qədim tarixə malik dini-ruhani, mənəvi irs və maddi-mədəniyyət ocaqları ilə məşhurdur, sanki müqəddəsliyin ən uca mərtəbəsində qərarlaşmışdır-Haqqa yaxın və Günəşə simsar.

Xınalıq kəndinin tarixi barədə qiymətli məlumatlara ilk yazılı mənbə kimi XV əsrdə yaşamış Mahmud əl-Xınaluqinin "Dağıstan və Şirvan hadisələri" əlyazmasında daha geniş rast gəlinir (yunan-roma alimləri Strabon (e.ə.63-e.24) və Pliniy (e.ə.61-e.115) əsərlərində də bu kənd barədə yazıblar). Bu bilgilər həm də Xınalıq kəndinin dini-sakral, islami mədəniyyət zənginliyi (XII-XVIII əsrlərdə burada çoxsaylı türbələr və məscidlər tikilmişdir) barədə olmuşdur. Çünki bu cür türbələr (pirlər), ocaqlar və məscidlər kənddə az deyil (ümumilikdə onların sayı 31-ə qədərdir):-Cümə məscidi, Şeyx Salbuz məscidi, Əbu Müslüm Cümə məscidi, Cabbar baba piri, İsrafil baba türbəsi-məscidi, Möhüc baba piri, Xıdır Nəbi piri, Qüllə piri, Seyid Qələm piri, Comərd piri-türbəsi.... eləcə də Haqq dünyasına qovuşan ruhların qorunduğu 5 pilləli daş qəbirlər qəbirstanlığı, içərisində bulaq çağlayan mağara...

Kəndin ayrı-ayrı məhəllələrində (Yuxarı, Orta və Aşağı...) 8 qədim qəbirstanlıq var, eləcə də inanc-kəramət sahibləri - Suvayıl Əbdürrəhim oğlu (1948-1994), Adil Suvayıl oğlu (1963-2006), Seyid Qələm Əbdürəhman oğlu (1870-1951), Əbdürrəhman Seyid Qələm oğlu (1908-1971)... olub. Seyid Qələm ocağı kəndin cənubunda, 100 m kənarda, Orta məhəllənin ayağındadır. Ziyarətgahın ətrafı çaydaşları ilə hörülüb (2 m x 3 m, hündürlüyü 2 m, üstü meşə ağacı ilə tutulub).

İlahiliyə, Ucalığa qovuşmağa can atan, sakral duyğuların qayalarda-dağlarda həkk olunmuş məkanıdır Xınalıq kəndi, Azərbaycanda.

(Yazının hazırlanmasında həm də Quba rayonu, Susay kənd sakinləri Mahmud Həmzət oğlu Bədirxanovun (1947), Ziyafəddin Sirac oğlu Bədirxanovun (1959), Arif Mövsüm oğlunun (1956), Kərəm Kəlməddin oğlu Şıxbalayevin (1968) və Xınalıq kənd sakini Xəlilrəhman Əbdürrəhim oğlunun (1963) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Yunusoğlu Qismət

Olaylar.- 2021.- 20-26 avqust.- S.17