İbtidai insan-hay sürüsünün etno-biogenetik və morfoloji xüsusiyyətləri, psixotarixi amil... (II məqalə)

Vedibasar mahalının "yüz evli" Türk-Müsəlman Qaralar kəndinə 1920-ci, 1952-ci və 1975-ci illərdə Türkiyə Cumhuriyyətindən, Cənubi Azərbaycandan, Suriyadan, Yunanıstandan... hay sürüsünün köçürülməsi nəticəsində 1980-ci illərdə artıq bu kənddə 450 evdə onlar yaşayıb. 1988-ci ildə bu təsərrüfatın üzüm bağlarında yaz budama işləri aparılarkən 10-11 yaşlı "erməni" dığası (Qarabağdan köçən cəmi bir hay ailəsini vələdi) gəlib budanmış tənəklərdən şələ tutub aparan zaman bağın başında durub üzünü işləyənlərə tutub dedi:

- Mənim əlimə Türk düşsə başını kəsib dərisini tuluq edib bu dirəklərə keçirəcəm...

(həmin hadisənin şahidi, Qaralar kənd sakini Bəhmən Həmzə oğlu Əkbərovun (1933) söhbətindən).

Hay kahinlərinin, cadugərlərinin, sehrbazlarının və kilsəsinin başçılığı ilə Şərqi Afrikadan-Cənubi Qafqaz, Balkan-Anadolu yarımadaları arası ərazilər-məkanlar üzrə e.ə. II-I minilliklərdə paylanmış ibtidai insan-hay sürüsünün təbii, genetik-instinkt davranışları (bioloji genetik, fizioloji ruh, dil-davranış təzahürləri) təbii yolla irsi-irqi təməlləri ilə tənzimlənsə də, sosial-ictimai həyat-davranış tərzi, idarəedilməsi isə I minillikdə hay kilsəsinin (ilkin mərhələdə Misir-Həbəş kahinlərinin, cadugərlərinin təlimləri əsasında...) hökmü ilə aparılmışdır. Hay kilsəsi bu toplumun etnomilli, biogenetik irsinin toparlanması və "xüsusi kod" altında idarə edilməsində başlıca rol oynamışdır. Cünki həmin dövrdə cadugər-kahin təlimləri güclü hökmə malik idi. Bu baxımdan təbii mühit amilinin və hay kilsəsinin avtoritar təsirinin hay sürüsünün irsi-genetik stukturunda nəzərə çarpan əsas etnomilli fiziolojo təcəssümünün (nifrət hissi, qisasçılıq istəyi, dini, siyasi, ictimai, sosial-iqtisadi, hərbi... təxribatçılıq, milli-etnik düşmənçilik, təbii mühit vərdişlərinin davranış-həyat tərzinə çevrilməsi...) minilliklərlə dəyişilməmişdir.

Şərqi Afrikadan bölgə üzrə təbii məskunlaşma ocaqlarına (Ağ və Mavi Nil çaylarının vadilərinə, Qırmızı dənizin qərb sahillərinə...) köç edən hay sürüsünün etnopsixoloji-genetik durumu daha da kəskinləşmiş, təbiətə-cəmiyyətə nifrət hissi güclənmiş, eramızın I minilliyində bu nifrət regionun ən güclü və qüdrətli əhalisinə qarşı-Türk-Oğuz xalqlarına yönləndirilmişdir.

Dini amilin hay sürüsünə təsiri güclü olduğu üçün bu dəyişilməz düşmən münasibət ümumilikdə Türk-Müsəlman xalq(lar)ına qaşı münasibətdə daha aydın görünür.

Dünya sivilizasiyasının bir neçə mərhələsini yaşayan yuxarıda adı çəkilən təbii-coğrafi ərazilərdə məskunlaşmış hay sürüsünün şüurunda, həyat tərzində, ictimai-siyasi münasibətlərində...dəyişikliyin baş verməməsi, etno-bioloji, etnopsixoloji genetik təzahürlərinin (qan daşıyıcılığının) bioloji-fizioloji təkamül mərhələsindən kənarda qalması nədən qaynaqlanır?

Fikrimizi nümunələrlə ifadə etməyə çalışaq. Dünyanın daimi yaşayış coğrafi meqaərazilərinin beş qitəsində, müvəqqəti məskunu olan bir qitəsində hay sürüsünün üzvlərinə (təqribən 10 milyina yaxın) rast gəlinir, ya çox sayda, ya az sayda. Bu qitələrdə inkişaf etmiş ölkələrdə (Qərbi Avropa ölkələrində, ABŞ, Kanada, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində, Avstraliya İttifaqında, Yeni Zelandiya), Asiya və Afrika respublikalarında, Türk-Müsəlman dünyası dövlətlərində... hay toplumu müxtəlif həyat şəraitində yaşayır, sosial-ictimai səviyyələrinə görə fərqlənir, təhsil-mövqe yükünə görə tanınanları (müxtəlif sahələr üzrə) kifayət qədərdir, amma hamısının düçüncə, genetik-irsi və qan yaddaşının Türk-Müsəlman dünyasına qarşı nifrəti (forma müxtəlifliyi olsa da, məzmunca oxşar), pərdələnmiş mürtəce əməlləri eynidir.Tarixi nümunə kimi 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan xalqına qarşı Şamaxı, Naxşıvan, Zəngəzur və Qazax qəzalarında hay kilsəsi tərəfindən törədilən soyqırım-qətliam faciələrinin eyniliyi, "dəsti-xətti"nin dəyişilməzliyidir:

-Şamaxı Cümə məscidində, Qobustan nahiyəsinin "Qarabulaq dərəsi"ndə, G(ü)ecalan nahiyəsində Oxçu kəndində, Ordubad nahiyəsində Yuxarı Əylis kəndində, Göyçə gölünün yaxınlığında, Basarkeşər nahiyəsində Böyük Məzrə kəndində... hay kilsəsi barışıq adı ilə dinc Türk-Müsəlman əhalisini aldadaraq bir yerə (məscidə, iri tikiliyə, dağarası çökəkliyə...) yığaraq hanısını (500-2000 nəfər sayda) diri-diri yandırmışlar...Həmin coğrafi məkanlar bir-birindən bir neçə yüz kilomertlərlə aralıdır, amma faciələr eyni vaxtda baş vermişdir.

Sülhpərvər xalqımızın bu faciə səhifələri hay xislətinin eyni ana südündən qidalanmış gen-irs dəyişilməzliyini (dəyişilməyəcəyini) bir daha sübut edir. Bu yerdə amerikalı tarixçi-psixoloq Llyod de Mozun (1931-2020) "Psixotarix" kitabında (Rostov şəhəri, 2000, 512 səhifə) fərdin-toplumun etnopsixoloji durumunun tsikləri sırasında xüsusi yer verdiyi-fetal amilin- nəticəyə hay sürüsünün timsalında nəzər yetirmək vacibdir.

Dünyada həm də yeganə Psixotarix İnstitutunun yaradıcısı və rəhbəri olan L.Mozun elmi-nəzəri vəpsixoloji tədqiqat nəticəsinə görə ana bətnində dölün inkişafı zamanı bioloji, psixoloji, ekomühit təbəddülatının-gərginliyinin davamlı səciyyə daşıması körpənin bioloji strukturunu təmin edir, fərd və ictimai toplum xəttini müəyyən edir. İbtidai insan-hay sürüsünün Ana xəttinin irsi-gen dominantlığının bioloji-ekoloji təbəddülat mərhələlərini (dölün dəyişilməz genetik irsinə təsir edən) isə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:

-Şərqi Afrika təbii mühitinin cəngəllik mühiti, quru səhra və çay vadilərinin fəsli və təbii proseslərinin kəskin təzadları;

-Tana gölü, Omo və Nil çayları hövzəsində Həbəş-Misir kahinlərinin, cadugərlərinin keçirdikləri mərasimlərin protohay qəbilə-tayfa toplumunda yaratdığı etnopsixoloji durum;

-e.ə.II minilliklərdə Həbəş dağlıq yaylasının qəbilə-tayfa icmaları arasındakı qəbilələrarası, e.ə.I minillikdə Misir-Yunan müharibələrinin fasiləsiz aparılması, davamlı psixogərginlik hay sürüsünün ana xəttinin etnopsixoloji, gen-irsi özəlliyini formalaşdırmışdır;

-e.ə. I və e. I minilliklərində hay sürüsünün məhəlli, bölgə və regional miqrasiyası ana qolunun psixogərginliyini artırmış, fərqli ekosistemlərə uyğunlaşma mərhələsi də təsirsiz ötüşməmişdir;

-e.ə.II-e.II minilliklər dövründə dünya sivilizasiya ocaqlarının (Misir, Yunan, Avropa, Yaxın Şərq, Qafqaz...) hay sürüsünün etnomilli və ictimai şüur səviyyəsinə təsir etməməsi;

-bütün dövrlərdə hay kilsəsinə başçılıq edən keşişlərin mürtəce, dinsiz əməlləri;

-hay sürüsünün xəyanət əməlləri;

-müəyyən məqsədə çatmaq üçün yaşadıqları etnopsixoloji və fizioloji durumları;

-tutduğu mövqedən, ictimai-sosial səviyyəsindən, yaşından, cinsindən, dil fərqindən, yaşadığı ölkədən, vicdan azadlığından asılı olmayaraq eyni "erməni" xislətinə malik olmaları;

Növbəti bir nümunə:

-Hay kilsəsi Türk-Müsəlman dövlətləri daxilində uzun müddətli, uzaq hədəfli məkrli, mürtəce niyyətlərini-əməllərini həyata keçirmək üçün ilk növbədə həmin məkanlarda kilsə inşasına başlayır, hay-daşnak təlimlərinin, məqsədlərinin icrası naminə yaş qrupları üzrə hay icmaları yaradır və onları idarə edirlər. Bu addımın atılmasında əsas məqsəd "din pərdəsi" altında dindənkənar-dinsiz fəaliyyətlərindən diqqəti yayındırmaqdır. Əslində hay kilsəsi dindən kənar bir icma birliyidir.

İbtidai insan-hay sürüsünün etnopsixoloji stukturunda Türk-Müsəlman dünyasına qarşı nifrətinin yaranmasının, formalaşmasının genetik təməlində təbii mühit və Ana-qan xətti ilə yanaşı digər amillərin də təsiri nəzərə alınır.

İlk növbədə nifrət hissinin güclənməsi naminə qəbilə-tayfa qarşıdurmalarında uşaqların-kiçik yaşlıların iştirakının təmin edilməsi, ana xətti üzrə başlıca məqsəddir. Protohay sürüsünün (tiqran, tiqr, tiqrau, hayasa...) qadınları Şərqi Afrikada, Somali və Misir ərazilərində qəbilə savaşlarına uşaqları da göndərmişlər, qan-qorxu hissinin yox olması üçün, əksinə nifrət hissinin güclənməsi üçün.

Amma, Türk-Müsəlman analarının körpələrə, cocuqlara Ana südü ilə yanaşı dini-irfanı tapşırması, nəsihəti, öyüdü, udumu...tamam fərqlidir. Basarkeşər nahiyəsinin Nərimanlı kənd (1936-cı ilədək Hüseynquluağalı adlanıb) sakini Güləsər Məhəmməd qızı (1883-1968) bələkdə olan körpələrin qulağına həmişə "Qurani-Kərim"dən ayələr oxuyardı ki, uşağın beyninə şeytanı hisslər yaxın düşməsin.

İbtidai insan-hay sürüsünün psixoloji tarixini (etnopsixoloji formalaşma mərhələsini) aşağıdakı dövrlərlə səciyyələndirmək olar:

-uşaqlıq-yeniyetməlikdə ana xəttinin biogenetik üstünlüyü;

-siyasi-hərbi mühitin, qarşıdurmaların arasıkəsilməzliyi, ziddiyətləri-kəskinləşməsi;

-kilsə ideologiyasının terror üsulu və fəaliyyətinin güclənməsi;

Göründüyü kimi, hay sürüsünün özəl etno-biogenetik və morfoloji xüsusiyyətləri, etnopsixoloji instinktləri zaman-zaman keçirilən mərhələlərdə dəyişilməzliyə məhkum olduğu şəksiz bəllidir. Bu dəyişilməzlik onların milli-irqi irsidir.

Ayrıca fərdin, toplum halda xalqın psixoirsinin genetik irs davamlılığı istiqamətində keçən əsr ərzində dünyanın görkəmli tarixçi-psixoloq alimləri (E.Fromm, 1900-1980, "Azadlıqdan qaçış" (1941)," İnsanın təbiəti" (1968) əsərləri; V.Rayx, 1897-1957, "Kütlənin psixologiyası və faşizm"(1933) kitabı; Q.S.Holl, 1844-1924, "Bir topa qumun tarixi" (1925) nəşri...) tərəfindən aparımış tədqiqatlar da sübut etmişdir ki, hay şüurunun formalaşması təbii mühit və ana xəttindən asılı olaraq bioloji sturtura çevrilmişdir.

Fərd, qəbilə-tayfa, xalq olaraq hay sürüsünün etnomilli gen struktunun formalaşmasında, psixotarixi mərhələlərində təbii mühit və Ana xəttinin təsiri ilə yanaşı qarşılıqlı təmasda olduğu etnobirliklər də təsirsiz ötüşməyib.

Bu barədə digər yazıda...

(Yazının hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın Göyçə mahalının Basarkeçər nahiyəsinin Nərimanlı kənd sakini Yusif Məhərrəm oğlu Yusifovun (1947), Qafan nahiyəsinin Müsəlləm kənd sakini Yusif Imran oğlu Muxtarovun (1941) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Olaylar.- 2021.- 13-19 avqust.- S.13.