Qaragöl və Sarıyer yaylaqlarının təbii şəraiti və milli-tarixi irsi

Qaragöl və Sarıyer yaylaqlarının təbii şəraiti və milli-tarixi irsi

Bütöv Azərbaycanın hərbi-strateji və iqtisadi-ticarət əhəmiyyətli Zəngəzur bölgəsinin vulkanogen mənşəli Qarabağ dağlıq yaylasının (ən uca zirvəsi Dəlidağ-3616 m) Laçın nahiyəsi hüdudlarında ucalan Böyük İşıqlı zirvəsinin (3552 m) ətrafındakı Əyriqar (2648 m) Canqurtaran (2790 m), Dəmirdaş (3452 m) dağlarından şimala doğru uzanan Qaragöl- Sarıyer yaylaqlarının Kələbəcər nahiyəsi ərazisindəki Başlıbel yaylaqlarına qovuşan hissəsi təqribən 150 km-ə qədər) təbii-landşaft örtüyünün zənginliyi, özünəməxsusluğu və tarixiliyi baxımdan seçilməklə yanaşı, həm də Qərbi Azərbaycanın Gorus-Baçarkeçər mahalları ilə həmsərhəddir.

Məşhur Qaragöl gölü (uzunluğu 1950 m, eni 1250 m, dərinliyi 7-8 m), ətrafındakı dağlar (Böyük İşıqlı, 3552 m, Qızılboğaz, 3581 m) və yaylaqlar coğrafi şəraitinin relyef-landşaft xüsusiyyətlərinin geomürəkkəbliyi və bioloji ehtiyatlarının zənginliyi ilə yanaşı, yaxın tarixi-siyasi, hərbi keçmişimizin zəfərli (şərəfli) səhifələrinin, maddi mədəniyyət ocaqlarının ruhsal irsini də özündə yaşadır.

1904-1906-cı, 1914-1916-cı və 1918-1920-ci illərdə Gorus-Qafan nahiyələrində qərargah və düşərgə quran quldur-daşnak hay nizami ordusunun dəstələri (A.Ozanyanın, Q.Nijdenin, D.Kanayanın, A.R.Şahmazyanın, L.Q.Qazaryanın, S.Melik-Elçiyanın.. başçılığı ilə) Abdallar (Laçın), Qubadlı, Zəngilan nahiyələrinə etdikləri amansız hücumlar, cəbhə-döyüş səngərləri, təbii mövqe qarşıdurmaları da məhz Qaragöl-Böyük İşıqlı dağı hövzəsində olmuşdur. Bu tarixi döyüş yerlərində xalq qəhrəmanları Paşa bəy Xanmurad oğlunun (1837-1911), onun oğlu Sultan bəy Muradovun (1879-1943), Xanlar bəy Bala bəy oğlunun (1878-1919), Süleyman Tanrıverdi oğlunun (1890-1973), Rza İmamverdi oğlu Süleymanovun (1892-1972), Cahangir Mirzə oğlunun (1845-1925), axund Məşədi Saleh Tağı oğlunun (1864-1937), Səfəralı Abdulkərim oğlu Xəlilovun (1892-1937), Xanalı Kərim oğlunun (1885-1956)... ayaq izləri, quldurlara atdıqları güllələrin gilizləri hələ də qalmaqdadır.

Qafqaz İslam və Azərbaycan Milli Ordularının, Qarabağ-Zəngəzur könüllü özünümüdafiə dəstələrinin, ayrı-ayrı el qəhrəmanlarının-qaçaqlarının birgə səyi ilə 1918-1919-cu illərdə "Qaragöl əməliyyatı" uğurla başa çatdırılaraq birləşmiş mənfur düşmən qüvvələrinə ağır zərbə vurulmuş, çanlarını qurtaran tör-töküntülərin bir hissəsi isə Görus nahiyəsi ətrafına səpələnmiş, qalanları da Cənubi Azərbaycan keşərək Osmanlı Tükiyəsi, Suriya, Livan, İraq ərazilərində köç sala bilmişlər. Lakin bu məğlubiyyətlə barışmayan düşmən qüvvələri milli satqınların səyi ilə 1920-ci il dekabr ayında Zəngəzur qəzasının inzibati idarəçiliyinə yiyələnə və əski, milli bölgəmizi qondarma "Ermənistan SSR"-in ərazisinə qata bilmişlər. Və həmin ərazilərə dair işlənilmiş yerquruluşu sənədlərinə, arxiv materiallarına, xəritələrə "əl gəzdirərək" növbəti mərhələ üçün "ipucu" qoymuşlar, sərhədləri elə cızmışlar ki, gələcəkdə əlavə torpaq əldə etmək üçün həm də "coğrafi-kartoqrafik" əsas olsun.

Bu cür əməliyyatlar respublikamızın bu quldur "dövlətlə" uzanan bütün sərhəd zolaqlarında aparılmışdır ("patlamayan minalar" kimi) və ona görə də gələcəkdə daşnaklarla sərhəd-xəritə mübahisələrinə yüksək peşəkarlıqla, beynəlxalq hüquq normaları səviyyəsində (BMT-nin "Coğrafi adların milli təsnifatına dair Təlimat" da (Nyu-York şəhəri,2007) nəzərə alınmaqla) yanaşılması xüsusilə zəruridir.

Belə ki, 1963-cü ildə SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Geodeziya və Kartoqrafiya, Dövlət Geologiya Komitəsinin buraxdığı "Azərbaycan SSR-in atlası"nda (1:1 500 000 miqyaslı) Laçın və Görus rayonları apasındakı sərhəddi hay "kartoqrafları" elə çəkiblər ki, göl sərhəddin ortasında qalıb, amma bu hissənin topoqrafik xəritələrdə (1:100000 miqyaslı) təsvirində gölün çox hissəsini düşmənə aid ediblər. Çünki, o dövrdə (1990-cı ilədək) SSRİ Nazirlər Soveti yanında fəaliyyət göstərən Baş Geodeziya və Kartoqrafiya Idarəsinin Azərbaycan SSR-dəki 16№-li müəssisəsi və Kartoqarfiya fabrikində, eləcə də SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Baş Qərargahının Hərbi-Topoqrafiya idarəsində çalışanların, bu sahədə geodeziya, xəritəçilik və topoqrafiya ixtisaslı bölmələrində işləyən mütəxəssislərin (hərbiçilər daxil) əksəriyyəti haylar və ya onların himayədarları olmuşdur.

Hətta, həmin illərdə çap edilən xəritələrdə Abşeron yarımadasının coğrafi toponimləri "erməni" mənşəli yazılırdı: "Mardakyan", "Şuvalyan", "Turkyan"...

Zəngilan, Qubadlı, Laçın rayonlarının Zəngəzur mahalı ilə qonşu olan kəndlərinin sərhədyanı ərazilərinin, təsərrüfatlarına məxsus torpaq sahələrinin Gorus, Qafan nahiyələrinin kəndlərində yaşayan haylar 1920-ci ildən sonra müxtəlif bəhanələr irəli sürərək hissə-hissə ələ keçirməyə çalışmışlar, bəzi hallarda buna da nail olmuşlar. Əvvəlcə istifadə edilən sahələrdə haylar sonra tədricən yaşayış evləri tikdilər, ona ad verdilər və xəritəyə daxil etdilər, beləliklə, kadastr baza məlumatlarında Azərbaycana aid inzibat-ərazi vahidlərinin torpaqları "kirimişcə" qaldı haylarda.

Bu qayda ilə Laçın rayonun Qaragöl gölü, Böyük və Kişik İşıqlı dağlarının ətrafındakı yaylaq yerləri, örüş-əkin sahələri zəbt edilmiş və ya razılıqla uzun müddət istifadə olunmuşdur (əsasən Gorusun Dağ, Xəzinəvar, Almalıq kəndləri tərəfindən). Yaxınlıqdakı Dağ, Xəzinəvar, Xanəzək kəndlərinə suvarma məqsədi ilə (qəsdən, çünki bu kəndlərdə yeraltı və təbii su qaynaqları kifayət qədərdir) Qaragöldən su çəkilmiş, eləcə də gölün təbii-landşaft bütövlüyünü pozaraq 1970-ci illərdə yol və işıq xətti şəkmişlər, göldən balıqçılıq-ovçulq məqsədləri üçün istifadə etmişlər. örüş-yaylaq torpaqlarının bir hissəsində isə kartof, çuğundur, kələm əkmişlər.

Elə bil ki, bu halları nəzərə alaraq rayonun Lolabağırlı kənd sakini Paşa Məşədi Tanrıverdi oğlu (1890-1984) vəsiyyət etmişdir:

-"erməni"lərə şirə verməyin, onlar sizi qıracaq..."

Onun həmkəndlisi İbrahim bəy Qulam oğlu (1810-1908) XIX əsrdə hay-daşnak quldurlarına qarşı xalq müqavimətində iştirak etdiyindən, quldurların soydaşlarımıza qarşı amansızlığının şahidi olduğundan və bu barədə el-oba yığnağlarında danışdığından onu həbs etmişlər, Qafan şəhərində mahalda məşhur olan "Qarataxt" məhkəməsində istintaq edilib, amma ağıllı mühakimələri sayəsində azad olunmuş, üstəlik bəraət aldığı üçün ona 100 kq düyü və bir at verilmişdir.

İbrahim bəy Sultan bəyin qardaşı, el həkimi İskəndər bəy Muradovla dostluq edib. Bir gün İskəndər bəyin ona bağışladığı atla kəndin işindən keşəndə ona irad tuturlar ki, deməzsən ki, at qocadır, dişləri tökülüb. Sonralar el deyimi, folklor nümunəsi kimi yaddaşlara hopan - Bəy verən atın dişinə baxmazlar- hikmətli deyimini o söyləmişdir.

Qaragöl hövzəsi inzibati-ərazi baxımından Laşın rayonu, Sarıyer dağ çəmənlikləri isə Kəlbəcər rayonu ərazisi daxilində yerləşir. Bu ərazilər bütünlüklə Laşın nahiyəsinin camaatı tərəfindən istifadə edildiyindən onun hər qarışı, hər daşı doğma olub, hər yeri ilə bağlı tarixi olaylar yaddaşlardan silinməyib.

Lolabağırlı kənd sakini Nəsib Məşədi Allahverdi oğlu (1890-1976) bir neçə həmyaşıdı ilə Qaragöl yaylağında imiş (kənddən 80-90 km aralıda), bir gülün üstünə qonan bal arısını yanındakılara göstərir ki, bu mənim arımdır, tanıyıram. Həmkəndliləri şübhə edəndə o, kiçik bir qırmızı sap qırığı bağlayır arının ayağına.Yaylaqdan kəndə qayıdıb, onun arıxanasına baxanda həmin arını gəmrəşovdan hörülmüş səbətdə görürlər...

1930-cu illərdə Zəngəzur mahalında rus hərbiçiləri tərəfindən coğrafi mövqe dəqiqləşdirlməsi, dayaq-istinad nişangahlarının basdırılması, yerölçmə və topoqrafik xəritələrin hazırlanması üçün çöl işləri aparılarkən əraziləri mükəmməl tanıyan Nəsib Allahverdi oğlu aylarla Gorus, Qafan, Laçın ərazilərində onlarla bir yerdə olmuşdur.

Həmin dövrdə tərtib edilmiş iri miqyaslı (1:100 000) topoqrafik xəritələr bütünlüklə yerli, milli toponimlərimizi özündə əks etdirir.

Bir vacib cəhəti qeyd etmək lazımdır.

1920-ci ildən sonra Azərbaycan SSR-ə aid bütün növ xəritələr (siyasi, ictimai, iqtisadi... məzmunlu, eləcə də hərbi məqasədlər üçün) rus xəritəçiləri-topoqrafları tərəfindən hazırlanmışdır. Və həmin xəritələrdə sonrakı mərhələlərdə bizim üçün faciələr yaracaq (ərazi itirmək baxımından) rus-daşnak imzasının, xəttinin izini görməmək mümkün deyil.

Bir nümunə kimi, 1973-cü ildə podpolkovnik-topoqraf Q.A.Skvortsovun çap üçün işləyib hazırladığı (1950-1952-ci illər çölölçmə işləri nəzərə alınmaqla), Laşın və Gorus rayonları arasındakı dövlət sərhəd xəttinə (Azərbaycan SSR və "Ermənistan SSR" arasında) nəzər yetirmək kifayətdir. Həmsərhəd hüdudlarda yerləşən Ovçugüney sıra dağlarının suayrıcısından keçən sərhəd xətti bəlalı Qaragölün şimlında "sınır" (məqsədli şəkildə, gələcəkdə gölün haylara məxsus olmasını sübut etmək üçün), hansı ki, bu xətt Böyük İşıqlı dağının zirvəzinədək düz istiqamətdə uzanır, gölün tən ortasından keçməklə. Daha sonra, həmin dövrdən başlayaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi haylar Qaragölün suyundan suvarma məqsədləri adı altında istifadə edir, gölün suyu azalır, sahil xətti dəyişilir və... gölün əsassız olaraq hay sürüsünə mənsubluğu iddiasına başlanılır. Beynəlxalq, dövlətlərarası qarşılıqlı hüquqi tənzimlənmədə təbii su hövzələrindən (çaylardan, göllərdən) keçən sərhəd xətti bərabər bölgünü nəzərdə tutur.

Amma, bu sivil düşüncə tərzinə malik xalqlara və dövlətlərə aid olduğundan haylar və ruslar istisnalıq təşkil edir.

Qaragöl-Sarıyer yaylaqları (Qaragöl, Böyük və Kişik İşıqlı, Qarakilsə, Buzxana, Qırxqız, Dəlidağ, Gəlin qayası, Keyti dağlarının, Hocaz qayasının ətrafı ("Dəvə boyunu", "İşıqlı", "Qaragöl", "Hürü yaylağı", "Keçiddağ", Sultan Heydər, Söyüdlü, Dördbənd, Göybulaq, Ocaq bulağı... yaylaqları) tarixən tərəkəmə elatının yay aylarında yurd-binə ocaqları kimi dolub-boşalan məkanları olub, Mil düzü, Arzboyu ərazilərdən (İmişli, Beyləqan, Ağcabədi, Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər, Bərdə, Tərtər, Goranboy, Yevlax...rayonlarının, yerli Cağazur, Malıbəy, Mayis (bu kəndin adı 1960-cı ilədək Qızxanım toylar adlanıb), Kamallı, Əhmədli, Mirik, Minkənd, Cicimli... kəndlərinin) gələn qoyunçuluq təsərrüfatlarının sürüləri iyun-avqust aylarında dağ çəmənliklərində saxlanılırdı, "arana düşnəndə qoyun quyruğunu apara bilmirdi".

Sarıyer yaylaqlarından (ərazinin günbatan yönü Basarkeçər mahalının Yuxarı Daşkənd, Sorca, Nərimanlı, Qayabaşı, Gədikvəngi, Güllüdüz... kəndləri ilə qonşudur) respublikamızın 23 rayonunun heyvandarlıq təsərrüfatları yay mövsümündə istifadə edirdi. Təkcə Laşın rayonu, Qarakeçid kəndinin o vaxtlar V.Lenin adına kolxozunun 30 min baş davarı sürülürdü Qaragöl yaylaqlarına, hələ tərəkəmə elatının öz heyvanları da var idi.

Qaragöl yaylaqlarından yalbeli uzanan tirələrdə qədim Alban məbədlərinin yerlərinə, tikililərinə, əski qəbirstanlıqlara rast gəlinir, Canqurtaran (2799 m), Dəvəgöz dağı (3169 m), Kilsəli dağı (2794 m), Ayıçınqıllı dağı (3327 m), Zalxagöl ətrafındakı Qılınclı, Başyurd, Barmaqbinə... yaylaqlarında olduğu kimi.

Ayıçınqıllı dağının adının orotoponim kimi mənşəyi haqqındakı el inancı çox maraqlıdır. Tərəkəmə elatının çınqıllardan hördüyü ağıllara ayı girəndə, hansı heyvan arıqdır, onu alır çiyninə ("kökü götürsəm yiyəsi yanar"), binədən çıxarır, gətirir çınqıllı yerdə basdırır, iylənməmiş onu yemir...

Çilə düşənək ayıları bu yerlərdə görmək olur.

Gəlin qayası isə xalqımızın dini-irfanı, sakral mənəvi irsinin müqəddəs ocağı kimi anılıb, yay aylarında ona yaxın Lilparlı (el arasında Lüləpər deyilir) yaylağındakı tərəkəmə elatının cavanları ailə quranda ilk əvvəl bu məkanı ziyarət ediblər.

Laşın nahiyəsinin Qaragöl-Sarıyer, Mıxtökən-Dəlidağ yaylaqları yaxınlığındakı kəndlərdə (Oğuldərə, Hocaz, Ərikli, Lolabağırlı, Qovuşuq, Hacıxanlı, Budaqdərə...) 1950-1960-cı illərdə torpaq-qazıntı işləri apararkən qədim naxışlı-yazılı sinə daşları, müxtəlif rəsmli kaşılar, saxsı qab nümunələri, silah-sursat qalıqları... üzə çıxmışdır. Bu maddi-tarixi irs sərvəti Laçın Dövlət Diyarşünaslıq-Tarix muzeyində saxlanılsa da, 1992-ci ildə hay-daşnak quldurları tərəfindən çoxusu qarət, qalanları isə məhv edilmişdir.

Kilsəli dağ III-IV əsr yadigarı olan qədim Alban mədəniyyətini özündə yaşadırdı. Deyilənə görə, bu yer qədim ticarət yolunun üstündə olmaqla iri Şəhərgah tikililəri ilə məşhur olub, təsadüfi deyil ki, orada at çaparağında yeraltı boşluq səsləri əks-səda verərək bu məkandan 80-90 km aralıda (cənub-şərqə tərəf) olan Lolabağırlı kəndində eşidilirdi.

Hövzənin əsrarəngiz dağ-meşə, dağ-çəmən, göl-qayalıq landşaftının, bitki örtüyünün zənginliyi, heyvanlar aləminin müxtəlifliyi, tarixi maddi-mədəniyyət abidələrinin etnomorfoloji dəyəri, maddi-mənəvi irsin qorunması və gələcək nəsillərə bütöv eko-biosistemin saxlanılması məqsədi ilə 240 hektar sahə tutmaqla Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 17 noyabr 1987-ci il tarixli qərarı ilə Qaragöl Dövlət Tarixi Qoruğu yaradılmışdır, belə bir qərarı "Ermənistan SSR"-də qəbul etmişdir.

Məlumat üçün bildirim ki, Azərbaycan və Gürcüstan dövlət sərhəddində, Ağstafa rayonu inzibati ərazisində yerləşən Candar gölünün bölünməsi tən ortadan keşən sərhəd xətti ilə tənzimlənir.

R.S. Hay kilsəsi 1920-ci ilədək Şuşa qəzasının tərkibində olan müsəlman-türk mənşəli Xəzinəvar kəndini "Xoznavar", Dağ kəndini "Tex", Almalıq kəndini "Kornidzor", Xanəzək kəndini "Xonzareks", Basarkeçər mahalını "Geqarxunik" adlandırmışdır.

(Yazının hazırlanmasında həm də Laşın rayonu, Lolabağırlı kənd sakini Hacı Bayram Paşa oğlunun (1936) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu

Olaylar.- 2021.- 10-14 iyun.- S.21