Azərbaycan dövlətçiliyinin coğrafi-siyasi hüdudları əski xəritələrdə...

Hay kilsəsi və ibtidai insan sürüsü olan hay kütləsinin qondarma tarixlərinə dair davamlı uydurmalarına, Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazilərinə yönəlik əsassız iddialarına haqq qazandırmaq üçün istifadə etdikləri mənbələrdən biri də saxtalaşdırdıqları arxiv məlumatları və “əl gəzdirdikləri” xəritələrdir. Əslində isə elə haylara əsrlərlə himayədarlıq etmiş Rusiyada XVIII-XX əsrlərdə hərbi topoqraflar tərəfindən işlənilmiş müxtəlif miqyaslı xəritələri müqayisə etdikdə bu mənfur işğalçıların çirkin niyyətinin əsl mahiyyəti açıqlığı ilə ifadə olunur.

Dünyada hər bir dövlətin qədimliyinin, tarixiliyinin, ictimai-siyasi inkişaf mərhələlərinin səyyahlar, tarixçilər və coğrafiyaşünaslar tərəfindən salnaməsinin yazılması-kartoqrafik təsvir edilməsinin əhəmiyyəti onunla ölçülür ki, onlar müasirliyi baxımından həm də qiymətli istinad, arxiv-elmi mənbə, təkzibedilməz sübut rolunu oynayır.

Bütöv Azərbaycan tarixçiliyinin bu baxımdan eramızdan əvvəl yaşamış yunan tarixçisi Herodotun (e.ə. 484-424-cü illər) “Tarix” traktında, coğrafiyaşünaslardan Strabonun (e.ə.63-24-cü illər) “Tarix” əsərində, 17 cildlik “Coğrafiya” kitabının XI bölməsində, K.Ptolomeyin (90-160-cı illər) 9 hissəlik “Böyük Toplu”sunda (1-ci hissəsi Skif-Sak xalqlarının tarixina aiddir) və xəritəsində (Azərbaycanın 29 yaşayış məntəqəsinin koordinatları və adları göstərilməklə), romalı Pliniy Sekundun (23-79-cu illər) əsərində (Azərbaycan toponimləri haqqında) ... və digər nəşrlərdə qeyd edilən məlumatlara əsasən daha düzgün elmi-nəzəri izahı aparıla bilər.

Dövlətçilik tariximizdə idarə edilən inzibati-ərazi hüdudlarının sərhədi, qonşu dövlətlərlə ərazi qonşuluğu, regional və yerli xalqlarla milli, etnik, mədəni, iqtisadi-ticarət əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq ictimai-siyasi münasibətlərin qurulması... ilə bağlı tarixi məlumatlar təkcə Yunan-Roma mütəfəkkirlərinin dünyəvi, qiymətli elmi irsində təsbit edilməyib, eləcə də müsəlman-türk dünyası alimlərinin əsərlərində də bu cür mülahizələrə yer verilib (Hişam əl-Kəlbinin (737-819) “Qohumluq əlaqələri” əsəri; Əbu Cəfər ibn Cərir əl-Təbərinin (839-923) “Peyğəmbərlərin və padşahların tarixi” kitabı; Ubeyd bin Şariyyə əl-Curhuminin (VII əsr) “Kitab-ul-Futuh” (“Zəfər kitabı”) əsərində (“Azərbaycan-qədim türk yurdudur” tarixi qeydi); Yaqut əl-Həməvinin (1178-1229) Azərbaycan vilayətləri və Qafqaz barədə səyahət məlumatları yer alan “Mücəm əl-buldan” (“Ölkələrin əlifba ilə sıralanması”) əsəri... və başqalarını göstərmək olar).

Bu sıraya XVII-XIX əsrlərdə Rusiya elmi ictimaiyyətinin, hərbi-siyasi dairələrinin Cənubi Qafqaza dair nəşr etdirdikləri əsərləri və xəritələri də əlavə etmək olar, çünki bu rəsmi mənbələrdə də Azərbaycan dövlətçiyinin və milli-xalq, etno-morfoloji kökənliyinin təsdiqi ilə bağlı tarixi bilgilərə kifayət qədər diqqət ayrılır. Və sübut edilir ki, hələ 1880-ci illərdə Tiflis şəhərində çap edilmiş “Qafqaz XIX əsrdə (1800-1878-ci illər)” xəritəsində “Azərbaycan xanlıqlarının əraziləri” termini işlədilib, XIX əsrdə milli dövlətimizin sərhədlərinin, qonşuluqlarının (uydurma “Ermənistan” ərazisi göstərilmədən) kartoqrafik təsviri rəsmi təsdiqini tapıb. Bu isə mürtəce və mənfur hay kilsəsinin uzun illər ərzində dövriyyəyə buraxdığı, “körüklədiyi”, guya “Azərbaycan” termininin 1918-ci il may ayının 28-dək işlədilməməsi ilə bağlı uydurmasına tutarlı cavabdır ki, elə hayların himayədarları, “kürəklərinin dayağı” tərəfindən verilir.

Çar Rusiyasının Qafqaz Hərbi Dairəsinin Hərbi-topoqrafik şöbəsi tərəfindən işlənib hazırlanmış və Tiflis şəhərində nəşr edilmiş “Cənubi Qafqaz.1903-cü il” xəritəsinə baxmaq kifayətdir ki, hay-rus birləşmələrinin XX əsrdə Azərbaycan dövlətinə və xalqına qarşı yürütdüyü qəsbkarlıq siyasətinin mənzərəsi aydın görünsün (bilinsin). Belə ki, rus hərbi topoqrafları tərəfindən hazırlanmış bu xəritədə Azərbaycan sərhədləri hüdudunda təqribən 120 min kv.km sahə təsvir edilib, inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun olaraq həmin sahə idarəetmə mərkəzi kimi 3 quberniyaya ayrılıb:

- Bakı quberniyası (tərkibinə Bakı, Quba, Şamaxı, Göyçay, Cavad və Lənkəran qəzaları daxil olmaqla);

- Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası (Yelizavetpol, Qazax, Cavanşir, Şuşa, Qaryagin, Nuxa, Ərəş və Zəngəzur qəzaları, Zaqatala dairəsi);

- İrəvan quberniyası (Aleksandropol (Gümrü), Üçmüəzzin, Yeni Bəyazid, Sürməli, İrəvan, Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzaları).

Göründüyü kimi, 1918-1920-ci illərədək (Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin hakimiyyəti dövründə) yuxarıda sıralanan həmin inzibati-ərazi mənsubiyyəti baxımı nəzərə alınmasa belə, etno-antropoloji genetik əsaslarına görə həmin xəritədə hay mənşəli toponimlərin olmaması bir daha sübut edir ki, bu ibtidai insan sürüsü XX əsrin I rübündə siyasi-hərbi əməliyyatlar nəticəsində məqsədli şəkildə Qərbi Azərbaycanda (Zəngəzurda, Şərur-Dərələyəz, Göyçə... mahallarında) və Qarabağın dağlıq əraziləri və ona bitişik sahələrdə (Cavanşir, Şuşa qəzalarında) Cənubi Azərbaycandan, Osmanlı Türkiyəsindən, Suriyadan, Yunanıstandan, Fransadan, Livandan, İraqdan... köçürülərək boşaldılmış müsəlman-türk kəndlərində yerləşdirilib.

Bir tarixi gerçəkliyi qeyd etmək vacibdir ki, rus hərbi topoqrafları tərəfindən Zəngəzur qəzasında coğrafi çöl-tədqiqat işlərini, həmin ərazilərin xəritələşdirilməsi aparılarkən yerli bələdçilər, müsəlman-türk kökənlilər cəlb edilib, onlardan biri də Laçın nahiyəsinin Lolabağırlı kənd sakini Nəsir Məşədi Allahverdi oğlu (1838-1906) olub. Bu barədə onun nəvəsi Paşa Məşədi Tanrıverdi oğlu (1880-1984) oğlu Hacı Bayrama (1936) danışıb.

Məhz bu baxımdan həmin dövr xəritələrində yazılan bütün toponimlər milli məzmunlu və etnik mənalı olub. Nəticədə, Rusiya imperiyası dövrünə aid digər xəritələrə də diqqət yetirdikdə, müasir mərhələdə hay kilsəsinin canfəşanlıqla təbliğ etdiyi kartoqrafik təsvir vasitələrində cızdıqları saxta “əlyazmaları”n “cizgiləri” aydın nəzərə çarpır.

Qafqaz Hərbi Dairəsinin Kartoqrafiya bölməsi tərəfindən 1849-cu ildə çap edilmiş digər bir xəritədə “Erməni vilayəti”nin sərhədləri Araz çayından Göyçə gölünədək, Dağ Borçalıdan Naxçıvana kimi olan ərazilər göstərilib (Ağrıdağ və vadisi, Zəngəzur mahalı istisna olmaqla).

Müəyyən xronoloji ardıcıllıqla sıralanan bu tarixi-coğrafi mənbələri xatırlatmağa səbəb odur ki, hay kilsəsi və ibtidai insan-hay sürüsü uydurma mülahizələrini mənbəyi məlum olmayan saxta tarixi mülahizələrə və xəritələrə (əsaən e.ə. II-I minilliklərə aid) “istinad etməyə” həvəslidirlər (çünki müasir dövrün materialları ilə uydurmalarını sübut edə bilmirlər), elə bu yalanları müqayisə etməklə onların xəstə təxəyyüllərinin tarixini, etnogenetik mahiyyətini də üzə çıxarmaq olar.

Odur ki, bu baxımdan hayların əl gəzdirdikləri həmin saxta bir neçə tarixi “mənbə”ni nəzərinizə çatdırırıq.

Eramızdan əvvəl XVI-XIII əsrlərdə Hett dövlətinin tarixi salnaməsində-gil lövhəsindəki mixi yazıları əsasında tərtib edilmiş xəritədə, guya mövcud olmuş “Hayasa çarlığı”nın sərhədləri Dəclə-Fərat çaylarının yuxarı hövzələrini, Anadolu yaylasının şərq hissəsini əhatə edir (Roma-Yunan imperiyalarının və İran dövlətinin hüdudlarını). Amma hələ də “erməni” mənbələrində hay kilsəsi tərəfindən “Hayasa” etnotoponiminin “erməni” antronimi ilə əvəz edilməsinin elmi-nəzəri baxımdan əsaslandırılmış foneloji-filoloji və morfogenetik tarixi-coğrafi izahı verilməyib.

Sual oluna bilər, nəyə görə?

Çünki “erməni”, “Ermənistan” toponiminin haylarla heç bir tarixi-coğrafi bağlılığı yoxdur. E.ə. minilliklərdə Babil-Akkad-Şumer dastanlarında təbii-coğrafi şəraitə, orta və yüksək hündürlüklü relyef-yayla landşaftına uyğun olaraq, İkiçayarasının yuxarı hövzələri “Armiya”, “Arameya”, “Urmiya”, “Arami” adlanıb (Cənubi Azərbaycandakı Urmiya gölünün adı bu deyimlərə uyğundur).

Bu fikir məşhur gürcü arxeoloqu-etnoqrafı, qədim Urartu dövlətinin tarixini (e.ə. XIII-VI əsrlər) tədqiq etmiş Gürcüstan EA-nın akademiki Q.A. Melikişvilinin (1918-2002) əsərlərində də (“Nairi-Urartu”, “Urartu gil lövhələrinin yazıları”) əsaslandırılır.

Bütün tarixi dövrlərə “hakim”, “sivilizasiya ocağı” olmuş hay sürüsünün “milli mənsubiyyətini” danması, yabançı, qondarma “erməni” yarlığını qəbul etməsi səbəblərinə, onların mənsub olduqları etno-morfoloji, genetik irsinin uydurma olduğuna bu kimi tarixi tədqiqat əsərləri işıq salmış olur.

Daha sonra Yaxın Şərqin antik tarixində və yerli xalqlarının etnogenezisində mühüm yer tutan Urartu dövlətinin sərhədləri daxilində guya Van, Göyçə və Urmiya gölləri arasında e.ə. VII əsrdə mövcud olmuş “Ararat çarlığı”nın tərtib edilmiş xəritəsində Zəngəzur və Qarabağ bölgələri Azərbaycan ərazisi kimi təsvir edilsə də, əvəzində 1953-1956-cü illərdə tikilmiş “Mingəçevir su anbarı” “çarlığa” aid edilib. Təbii ki, hay “kartoqrafları” daha çox əski arxiv materiallarında və atlas-xəritələrdə bu sayaq uydurmalarına dair “əl düzəlişləri” aparmaqda puxtələşdiklərindən, onların sayını-hesabını itirdiklərindən bəzən buraxdıqları səhvləri nəzərdən qaçırırlar, mahiyyətinə vara bilmirlər. Ayrı-ayrı tarixi dövrlərə və haylara aid eyni məzmunlu iki xəritəni müqayisə etmək kifayətdir...

Çünki “yalançının yaddaşı olmaz”.

Hətta yalandan özlərinin ulu əcdadı hesab etdikləri Urartu hökmdarı II Argiştinin hakimiyyəti illərinə (eramızdan əvvəl 713-680-ci illər) aid xəritəni çəkən hay sürüsünün “məşhur kartoqrafı öz əsərində” Kür çayı üzərində 1982-cü ildə tikilmiş Şəmkir, 2000-ci ildə istifadəyə verilmiş Yenikənd su anbarlarını da göstərməyi unutmayıb. Əsl “erməni” dəsti-xətti.

Yəqin ki, hay da olsa, arada bir həqiqi tarixi fakta sayqı göstərməyi unutmayıb.

Saxta xəritəçilik çapı üzrə qədim peşəkarlığa yiyələnmiş hay kilsəsinin digər uydurma “xəritəsi”ndə, xəyal etdikləri qondarma II Tiqranın hakimiyyəti illərində “çiçəklənmiş” “Erməni İmperiyası”nın sərhədlərinin kartoqrafik təsvirində də bu sayaq saxtakarlığa yol verilir. Belə ki, bu “xəritə”də “Böyük Ermənistan” ərazisi Aralıq dənizi sahillərindən ensiz zolaq kimi, cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru, Kür-Araz ovalığınadək göstərilib, Göyçə gölü, Ağrı dağ, eləcə də müasir “Ermənistan Respublikasının şimal və şimal-qərb hissəsi bu “xəritə”də nədənsə unudulub.

Xəritələrdə, atlaslarda, illüstrativ təsvir vasitələrində, arxiv-muzey nüsxələrində... hay kilsəsi bu saxtakarlığı necə həyata keçirir. Çox sadə. Axı, onlar əxlaq, davranış və həyatlarını yalnız “erməni mücadilələrini yer üzündə qədim tarixlərinə ehtiram naminə, tarixi ədalətsizliyin bərpası uğrunda mübarizəyə” həsr etmişlər.

Həmin vasitələr sırasında olmayan “ermənişünaslığın və ölkəşünaslığın” tədqiqi, təbliği, dünya ictimaiyyətinə çatdırılması (“Qomidas İnstitutu”- müstəqil, akademik mərkəz kimi 1992-ci ildə ABŞ, Miçiqan ştatının Ann-Arbore Universitetində tarixçi Ara Safaryan tərəfindən yaradılıb, qərargahı London şəhərində, bölmələrindən biri Klivlend Universitetindədir, əsasən “erməni tarixinə dair antik, qədim sənədləri, monoqrafiyaları, memuarları... üzə çıxarır, onların çapını təşkil edir, eləcə də bu mövzuda beynəlxalq mühazirələr və konfranslar keçirir, 1998-ci ildən başalayaraq rüblük “Erməni forumu” jurnalı nəşr etdirilir) istiqamətində həyata keçirdikləri mürtəce-şeytani fəaliyyət xüsusi yer tutur.

Belə ki, dünyanın məşhur şəhərlərinin (əsasən ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində) kitabxanalarına, muzeylərinə, arxivlərinə, kilsə irsinə... özlərinə uyğun qaydada işləyib hazırladıqları xəritələri, atlasları, qədim əlyazma nüsxələrini, mistik təsəvvürlü rəsmləri bağışlayırlar... və sonra həmin mənbələrə əsasən uydurma mülahizələrin dövriyyəyə buraxılması, sonucda isə çap materialları şəklində yayımını və təbliğini həyata keçirirlər, başda hay kilsəsi və hay qruplaşması olmaqla. Bu fakta əyani nümunə kimi Böyük Britaniyada, London şəhərində guya elm-mədəniyyət mərkəzi kimi yaradılmış “Erməni institutu”nu və onun təsisçisi, özünü “görkəmli kartoqraf” adlandıran Ruben Qaliçyanı göstərmək olar. Belə ki, bu fırıldaqçı London, Paris, Roma, Afina, Berlin...şəhərlərinin kiutabxanalarında, arxivlərində, muzeylərində, kilsə saxlanclarında... bu sayaq uydurma, saxta materialları guya əldə edərək “Cənubi Qafqaz orta əsrlər xəritəsində-Ermənistan, Gürcüstan, Azərbaycan” (2007); “Ermənistan qədim kartoqrafik xəritələrdə” (2013); “Londondakı kartoqrafik qeydlər əsasında Ermənistan tarixinə baxış” (2015); “Ermənistan kartoqrafiyasının 1918-ci ilədək tarixi” (2017)... adlı topluları (iftira və uydurma olsa da) çar etdirib. Bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, “Ermənistan Respublikası” adlanan Qərbi Azərbaycanla sərhədlərimiz hazırda 1066 km təşkil edir və hələlik Böyük İşıqlı dağında, Qara göl ətrafında hayların qaldırdıqları, amma heç bir tarixi, coğrafi, elmi, hüquqi, siyasi... əsası olmayan qaldırdıqları haray-həşir həmin məsafənin həm də Kəlbəcər, Daşkəsən, Gədəbəy, Tovuz, Ağstafa və Qazax rayonları ərazisində baş verəcək.

Allah-Təala Azərbaycan xalqına səbr, dözüm, imkan versin, Haqqa-Ədalətə ürcah etsin. Amin.

Qismət YUNUSOĞLU

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

R.S. “Cənubi Qafqaz.1903-cü il” xəritəsində “Qara göl” yazılıb, hayca “Sevliç” yox, “Böyük İşıqlı dağı”, “Mets İşxanasar” yox. Zəngəzur qəzasının mərkəzi qədim türk şəhəri Gorus olub, haylar bu toponimi dəyişib - “Qoris” deyir.

Olaylar.- 2021.- 28 may.- 3 iyun.- S.20.