Poeziyanın pərdələr
arxasındakı aləmi
seyr gücü
– Vaqifdən Nigariyə...
Poeziyamızda Qarabağı
vəsf edən ilk şair
Mir Həmzə Seyid Nigaridir. Məncə, ədəbi təfəkkürdə
Qarabağ probleminə bir
də bu kontekstdən nəzər yetirmək
gərəkdir. Nigari başqaları kimi bir gözəlin zülfü ilə buxovlanmırdı, onu müjgan oxu yaralamırdı. Nigarinin
"gülşən içində güllər ilə
gülən" sevgili ilə irtibatı yox idi. Nigari
Qarabağı ilahiləşdirməklə məşğul idi: "Kövsərü Tuba
imiş çayi-çinari-Qarabağ,
// Aləmi-cənnət imiş dari-diyari-Qarabağ". Yəni
Qarabağın çayları və çinarları Cənnətdə
Tuba ağacının altından axan Kövsər bulağıdır.
Qarabağın yeri-yurdu cənnət aləmidir.
Təbii ki, sufizmin fəhmi,
pərdələr arxasındakı aləmi seyr
gücü fərqliydi. Hələ,
üstəlik, Seyid Nigarinin
nəqşbəndi şeyxi və müridizmin Azərbaycandakı liderlərindən
biri olması da onun Qarabağa
baxışının elmi təsnifatının
verilməsini zəruri edir.
Nigari şeirləri Azərbaycan sufizminin Qarabağ amilinə hansı aspektdən yanaşdığını öyrənmək baxımından çox önəmlidir. Bunun şübhəsiz ki, metafizik bir anlamı da olmamış deyildi. Bu baxımdan, təbii ki, Azərbaycan bədii təfəkküründə Qarabağ nəqşəsini ilk növbədə Qarabağ türklərinin metafizik düşüncə dünyası yaradır. Seyid Nigarinin şeirindəki Qarabağ ağrısı "Məclisi-fəramuşan"ın təsəvvüründə yoxdur. Onların təsəvvüründə yoxdur, amma bunun təsəvvüfündə var... Biz Qarabağı həm də təsəvvüfdə araşdırmalıyıq. Sənətin bir də bu tərəfi, yəni yüksək estetik materiyası vardır. Bizim vətən cənnətimiz səkkizguşəli cənnətdir. Bayrağımızdakı səkkiz guşəli unikal ulduzun etimolojisi də bu amillə bağlıdır. Əhməd Ağaoğlunun türk şamanizimi motivlərində yazdığı "Tanrı dağında" hekayəsində keçən "səkkiz guşəli ana kainat" frazası bizə Azərbaycan bayrağındakı səkkiz guşəli ulduzun mifoloji mənşəyini dərk etməkdə yardımçı olur. Qarabağın etnoqrafik-romantikasını biz həm də Ağaoğlunun epistolyar irsinə nəzərən araşdıra bilərik. Əhməd Ağaoğlu Maltada sürgündəykən həyat yoldaşı Sitarə xanıma yazdığı məktubda Qarabağın miniatür avtoportretini yaratmışdı: "Xatirəm ta uzaqlara, gənclik zamanıma, Qarabağa, Qalanın o gözəl dağlarına, Başıucaya, Daşaltına, Heydər düzünə, Şahnəçiyə və Dəlikdaşa, o yerlərdəki gəzmələrə getdi! Bütün keçmişlər, bütün əqrabalar, dostlar, evimiz, sokaklar, baxçalarımız birər-birər önümdən keçdi!". Belə detallı təsvirlər bir də Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Vaqifdən bəhs edən "Qan içində" romanında var...
Bir halda ki, tarixdən də bəlli olduğu kimi, ilk səma ayinləri, yəni sufi rəqsləri XI yüzildə Anadolu ilə yanaşı, Qarabağ dağlarında da icra edilirmiş. O zaman bədii təfəkkürdə Qarabağ modelini yaradan amillərin sırasında və bəlkə də təməlində şamanizmin də əlamətlərini aramalıyıq. Bunu yuxarıda xatırlatdığım "Tanrı dağlarında" əsərində Əhməd Ağaoğlu etmişdi. Ordakı Tanrı dağlarını Xəlil Rza Ulutürkün "Tanrılar panteonu" adlandırdığı Qarabağ dağları kimi oxusaq və bura bir də Seyid Nigarinin təsəvvüfünü əlavə etsək görün nə baş verir? Qarabağ dağlarındakı sufizm elementlərindən, yaxud şamanist cizgilərdən Ermitaja, yaxud Ermitajda saxlanılan Qarabağda toxunmuş 2500 yaşlı Pazırıq xalçasındakı oğuz elementlərinə yönəlmək də olar... Bu xalça və ondakı elementlər Qarabağın bir türk Vətəni olaraq daha qədim dövrlərdə, tarixin iskit-saka mərhələsində formalaşdığının əyani dəlilidir. Xalça doğrudan da, əgər Ermitaj kartotekalarında, yaxud bukletlərində qeyd olunduğu kimi, Qarabağda toxunulubsa, elə bu xalçanın görünən elementləri "Türklər bu torpağın ilk sakinləridir" düşüncəsini isbatlamaq üçün yetərlidir. Bir daha təkrar edirəm, söhbət ən qədim sivilizasiya örnəklərindən olan 2500 yaşlı Pazırıq xalçasından gedir. Onun Qarabağda toxunulması və özündə sak-iskit dövrünün əlamətlərini, eləcə də türk-oğuz yaddaşının bütün tarixi mərhələlərini, naxışlarını bütövlükdə ehtiva etməsi və harmoniya ilə, rəmzlərlə dolu bu sənət abidəsinin Qarabağda yaradılması çox mətləblərə aydınlıq gətirir.
Və nəhayət, bu gün işığına toplaşdığımız Molla Pənah Vaqif. Onun "Görmədim" müxəmməsi tam cəsarətlə demək olar ki, Vaqifdən yüz il sonra Parisdə pərvəriş tapan dekadansın bütün cizgilərini özündə ehtiva edirdi. Milli poeziyamızda estetik qürub Vaqifin "Görmədim" müxəmməsi ilə başlayırdı. Və bu mənada Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatının təkcə dil baxımından milliləşməsində deyil, estetikalar baxımından da dünyaviləşməsində ən həlledici rolu oynamış şairdir. Vaqifin, xüsusən, bu şeirindəki missiyası XVIII yüzildə modern ədəbiyyata doğru böyük bir sıçrayış oldu...
"Görmədim" müxəmməsində
bir antitezis vardır:
Ey xoş onlar kim Məhəmməd
Mustafanı sevdilər,
Oldular aşiq, Əliyyül-Mürtəzanı
sevdilər,
Sidqü
ixlas ilə pənc ali-əbanı sevdilər,
Çardəh məsumtək müşkülgüşanı
sevdilər,
Dəxi onlardan gözəl yaxşı cəmaət görmədim.
Təəssüf ki, Vaqifin sovet
dövrü nəşrlərində
bu bənd ixtisar edilib. "Görmədim"
müxəmməsi Firudin
bəy Köçərlinin
də, Salman Mümtazın da məlum kitablarında olduğu kimi verilsə də, bəlli səbəblərə
görə Vaqifin nə 1968-ci il,
nə də latın qrafikası ilə çap olunmuş son - 2004-cü il
nəşrlərinə daxil
edilməyib. Ümumiyyətlə, "Görmədim" müxəmməsi Vaqifin kitabxanalarımızda olan
heç bir nəşrində bütöv
görünmür, xatırlatdığımız
bənd dediyim kimi, bütün kitablarda ixtisar edilib və bu günə qədər də bərpa edilmir. Bu mənada Şuşanın
işğaldan azad edilməsi, Qarabağda yaranan yeni tarixi
situasiya Vaqif külliyyatının yeni
nəşrini də labüdləşdirir. Külliyyatın sovet dövrü nəşrlərindən ixtisar
edilmiş bu misralar Vaqifin bərpa edilən məqbərəsi kimi,
"Görmədim" müxəmməsinin
tərkibində yenidən
bərpa edilib tarixə və Azərbaycan xalqının
yaddaşına təhvil
verilməlidir. Vaqifin, ümumiyyətlə,
türk ədəbiyyatının
ilk dekadans şeiri -
"Görmədim"in İkinci
Qarabağ savaşından
sonra yeni təhlili verilməlidir.
Biz təkcə Qarabağın
işğaldan azad edilməsindən sonra deyil, ümumən, müstəqillik dövrümüzdə
Şuşada keçirilən
ilk elmi simpoziumun iştirakçılarıyıq. Bu simpoziumda iştirak etmək hər birimizin tərcümeyi-halını
zənginləşdirir. Tərcümeyi-halımızı, ömür yolumuzu
zənginləşdirdiyi üçün
Heydər Əliyev Fonduna sonsuz şükranlarımız vardır.
2014-cü
ildə Salyanda Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik
yubiley tədbirində
məruzə edərkən
demişdim ki, beş ildən sonra Hüseynzadənin ən yaxın dostu, "Yaxın Şərqdə avropalaşma
hərəkatının ən
səmimi ideoloqu" adlandırılan Əhməd
Ağaoğlunun 150 yaşı
tamam olacaq. Və onun da
150 illik yubileyini doğulduğu Şuşa
şəhərində qeyd
etməyi bizə nəsib etməsini Tanrıdan təmənna etmişdim. Bu gün biz tarixi möcüzələrin
qoynundayıq... Nigari demişkən,
cənnət ağacının
kölgəsindəyik. Ağaoğlunun vətənindəyik. Şuşada
böyük quruculuq işlərinin getdiyini gördük. Mən həm
də bu şəhərdə bir behişt rayihəsi duydum. Əlbəttə, bu, Şuşaya
müqəddəslik statusu
verən şəhidlərimizin
rayihəsidir. Şuşa başdan-başa
məbəddir.
28 il əvvəl
Azərbaycan Qarabağı
itirəndə insanlarımızın
yaddaşında Seyid Nigari nəqşəsi, şüurunda Ağaoğlunun
"Səkkizguşəli Ana Kainat" fəlsəfəsi
yox idi. Bu
gün biz "Səkkizguşəli
Ana Kainatımızın" bütövlüyünə və
Qarabağa həm də qarabağlı Seyid Nigarinin düşüncə dünyası
ilə bir yerdə qayıdırıq.
"Kövsərü Tuba imiş
çayi-çinari-Qarabağ..."
Ali Baş Komandan
İlham Əliyev təkcə milli ordunu deyil, bütövlükdə
milli təfəkkürü
və milli hissiyyatı hərəkətə
gətirib Qarabağı
işğaldan azad etdi. Bu gün Şuşanı
xilas edən dəmir yumruqla yanaşı, Vaqif məqbərəsi də Vətən müharibəmizin
zəfər simvollarından
birinə çevrilir...
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
dünən Vaqif məqbərəsinin açılışında
1982-ci ili xatırladıb dedi ki, "Vaqif Poeziya Günləri keçirilərkən atamın
59 yaşı var idi. Bu gün
mənim 59 yaşım
var. Bəziləri hesab
edə bilər ki, bu, təsadüfdür.
Ancaq mən hesab edirəm ki, burada böyük rəmzi məna var". Prezidentin bu sözləri
mənim yadıma 59 yaş simvolikası ilə bağlı başqa bir məqamı saldı.
Hüseyn Cavidin qızı
Turan Cavid də Cavidin həyatında rəqəmlərin
rəmzi və mistik bir yeri
olduğuna inanırdı.
Bir dəfə ondan bu mistik məqama
nə üçün
belə ürəkdən
inandığını soruşdum.
Cavab verdi
ki, Cavid 59 yaşında vəfat edib. Sibirdəki qəbrinin nömrəsi
də 59 idi. Ölüm aktı da 59 nömrəliydi. Məqbərədə Cavidlər 59 ildən sonra (1937-96) görüşdülər.
Məqbərənin inşaya
başladığı gün
(3 iyun 1996) Cavidin düz 59 il
əvvəl (3 iyun
1937) həbs olunduğu
gündü. Cavid cib
dəftərçəsinə başının ölçüsünü
qeyd edib - 59. Maraqlıdır ki, bu yaxınlarda köhnə sənədlərimi araşdıranda
tələbə biletimə
rast gəldim - o da 59 nömrəliymiş.
1982-ci ildə Cavid vətənə gətiriləndə mən
də, bu işin təşəbbüskarı
Heydər Əliyev də - hər ikimiz 59 yaşındaydıq".
Müqəddəs kitabımızda deyildiyi
kimi, burda düşünüb ibrət
alanlar üçün
dəlillər vardır...
Azər TURAN
Olaylar.- 2021.- 10-16 sentyabr.- S.10.