"Nizami əsərlərinin akademik nəşrinə 5 il lazımdır..." - İsa Həbibbəyli

Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2021-ci il Azərbaycanda "Nizami Gəncəvi İli" elan edilib.

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin üzvü, AMEA-nın birinci vitse-prezidenti İsa Həbibbəyli mövzu ilə bağlı sualları cavablandırıb.

- İsa müəllim, bu il "Nizami Gəncəvi ili" elan edildi. Öncə bu barədə fikirlərinizi öyrənmək istərdik.

- Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2021-ci ili "Nizami Gəncəvi ili" elan etməsi ölkəmizdə klassik ədəbi irsimizə, milli ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin görkəmli simalarının tanıdılmasına müstəqil Azərbaycan dövlətinin göstərdiyi xüsusi diqqətin və böyük qayğının əməli ifadəsidir. Bu, həm də Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə və ədəbiyyatına, adlı-sanlı ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərimizə yenidən qayıdış istiqamətində apardığı ardıcıl siyasətin növbəti təzahürüdür.

Bundan əvvəl, 2019-cu ilin "Nəsimi ili" adlandırılması bu görkəmli şair və mütəfəkkirin Azərbaycan və dünyaya yenidən tanıdılması sahəsində mühüm addımların atılmasına, ciddi dönüşün baş verməsinə şərait yaratdı. Hesab edirəm ki, Azərbayanda və dünyada kifayət qədər tanınan və böyük şöhrət qazanmış Nizami Gəncəvinin zəngin bədii irsini də müasir dövrdə azərbaycançılıq və müstəqil dövlətçilik işığında yenidən tədqiq və təbliğ etməklə bu görkəmli sənətkarı daha dərindən kəşf etməyə və bütün parlaqlığı ilə tanıtmağa ehtiyac var.

"Nizami Gəncəvinin nəsil şəcərəsi", "Nizami Gəncəvi yaradıcılığında azərbaycançılıq", "Nizami Gəncəvinin dövlətçilik idealları və müasir dövr", yaxud "Nizami Gəncəvi və Azərbaycan renessansı" və sair kimi problemlər məhz indi, müstəqilliyimizin inkişaf etdiyi bizim günlərdə daha çox aktuallıq kəsb edir. Prezidentin "Nizami ili" haqqındakı sərəncamı Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığını bütün istiqamətlər üzrə yeni təfəkkür əsasında tədqiq və təhlil etməyə geniş imkan yaradan tarixi sənəd kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

- Azərbaycan elmi Nizamişünaslıq üçün nələr edə bilib?

- Nizamişünsalıq dünya elmi olsa da, Azərbaycan dünya Nizamişünaslığının mərkəzidir. Dünya ölkələrində Nizami Gəncəvi haqqında yazılanlar tərəzinin bir gözünə, Azərbaycanda aparılan tədqiqatlar, çap olunan kitablar və tərcümələr tərəzinin o biri gözünə qoyulsa, Azərbaycan Nizamişünaslığı ağır gələr. Qədim dövr və orta əsrlərdən başlamış Nizami haqqında yazmış təzkirəçilərin əksəriyyəti - Əhdi Bağdadi, Sadiq bəy Əfşar, Lütvəli bəy Azər, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Mir Möhsün Nəvvab və başqaları azərbaycanlı idilər.

XX əsr ərzində də Azərbaycan elmi Nizamişünaslığa böyük töhfələr verib. Firudin bəy Köçərli, Mirzə Məhəmməd Axundov, Həmid Araslı, Mir Cəlal, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər Cəfərov, Azadə Rüstəmova, Mikayıl Rəfili, Xəlil Yusifli, Zümrüd Quluzadə, Çingiz Sasani və başqaları Nizami Gəncəvi irsinin tədqiqi işinə sanballı elmi töhfələr veriblər.

Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"yə daxil olan əsərlərinin və şeirlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə və nəşr olunması ilə yanaşı, xarici dillərdə yayılması və təbliğində də Azərbaycan həmişə aparıcı mövqeyə malik olub.

- Nizaminin əsərlərinin tərcüməsi vaxtaşırı tənqid olunur. "Xəmsə"nin yenidən tərcüməsi mümkündürmü?

- Prezidentin "Nizami ili" ilə əlaqədar imzaladığı sərəncam vaxtıilə ümummilli lider Heydər Əliyevin 1979-cu ildə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin zəngin irsinin tədqiqi, tərcümə və nəşr edilməsi haqqında qəbul etdiyi qərar əsasında həyata keçirilmiş tədbirlərə yenidən qayıtmaq, başlanmış mühüm işləri daha geniş miqyasda və əhatəli şəkildə, yaradıcılıqla davam etdirmək üçün də geniş meydan açır. Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin əsərlərinin dünya dillərinə tərcüməsi, "Xəmsə"nin akademik nəşrinin hazırlanıb çap olunması, görkəmli sənətkarın haqqında xarici dillərdə tanıtma kitablarını yazılıb nəşr etdirilməsi baxımından da qarşıda mühüm vəzifələr durur.

Nizaminin "Xəmsə"sinin dünya ədəbiyyatının böyük sərvəti olduğunu nəzərə alaraq hesab edirəm ki, Nizaminin poemalarının akademik nəşrinə ehtiyac var. Bu, əlbəttə, bir ilə ərsəyə gələcək iş deyil. Çünki burada Nizaminin hər əsərinə aid olan, dünyanın müxtəlif ölkələrində saxlanılan, Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında olan bir neçə əlyazmanı tutuşdurmaqla dəqiqləşdirilmiş elmi nəşr deməkdir.

Akademik nəşrlərin hər birinə də elmi tənqidi şərhlər, mətnlər yazılmalıdır. Bu, elmi qurumun 5 il və daha artıq müddətə hazırlaya biləcəyi nəşrdir. Hazırda Azərbaycanda Nizami Gəncəvinin əsərlərinin akademik nəşri hazırlanmalıdır. Bunun üçün akademiyanın institutlarında kifayət qədər kadr potensialımız var.

- AMEA-nın bu illə bağlı hansı planları var?

- Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının humanitar və ictimai elmlər bölmələrini əhatə edən elmi tədqiqat institutları müstəqillik dövründə yeni tarixi mərhələnin yüksək tələblərinə cavab verən elmi əsərlər yazıb nəşr etdirməyi də özlərinə şərəfli borc hesab edirlər. Artıq ölkəmizdə yeni Nizamişünaslar nəsli yetişib formalaşıb. Akademik Teymur Kərimli, müxbir üzv Nüşabə Araslı, filologiya elmləri doktorları Mehdi Kazımov, Məhəmməd Qocayev, Seyfəddin Rzasoy, Şəfəq Əlibəyli, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Zəhra Allahverdiyev, Siracəddin Hacı, Vəfa Hacıyeva, Xuraman Hümmətova, Əzizağa Nəcəfzadə, Xanəli Babayev, Təhminə Bədəlova, Yelena Teyer, Xədicə İskəndərli, Gülgün Babayeva, doktorantlardan Hürnisə Bəşirova, Samirə Əliyeva, Məsumə Rzayeva və başqaları Azərbaycan Nizamişünaslıq elmini müstəqillik işığında ciddi elmi problemlərin və yeni yanaşmaların əsasında meydana çıxmış elmi əsərləri ilə zənginləşdirməkdə davam etməkdədirlər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2021-ci ilin "Nizami ili" elan olunması Nizamişünaslıq elminin daha da inkişaf etdirilməsinə böyük stimul verir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda fəaliyyət göstərən "Nizamişünaslıq" şöbəsinin əməkdaşları son üç il ərzində üzərində çalışdıqları, ilk mənbələrə, orijinal mətnlərə istinad etməklə yazılmaqda olan "Nizami Gəncəvinin həyatı və yaradıcılığı", "Nizami Gəncəvinin elmi tərcümeyi-halı" mövzularında monoqrafiyaları daha da təkmilləşdirərək tamamlayıb ictimaiyyətə təqdim edəcəklər.

Bundan başqa, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Şota Rustaveli adına Gürcü Ədəbiyyatı İnstitutu ilə birlikdə 2017-2020-ci illərdə həyata keçirdikləri "Nizami Gəncəvi və Şota Rustaveli" monoqrafiyasının da 2021-ci ildə Bakıda və Tbilisidə Azərbaycan, gürcü və ingilis dillərində kitab halında nəşr edilməsi nəzərdə tutulur. Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları "Nizami Gəncəvinin görkəmli davamçısı Əmir Xosrov Dəhləvi" adlı monoqrafiya üzərində tədqiqat işlərini davam etdirirlər.

Bundan başqa, uzun illərdən sonra nəşri yenidən bərpa edilmiş "Nizami Gəncəvi almanaxı"nın ikinci sayı bu il oxuculara çatdırılacaq. Eyni zamanda, Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarından Zəhra Allahverdiyeva, Vəfa Hacıyeva və Siracəddin Hacının Nizami Gəncəvinin həyatı və yaradıcılığının aktual problemlərinə həsr olunmuş doktorluq dissertasiyalarının müzakirəyə çıxarılacağı da gözlənilən mühüm yeniliklərdən biri olacaq.

Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi haqqında sərəncam yeni nəsillərdə milli iftixar, azərbaycançılıq, vətənpərvərlik duyğuları aşılamaq, milli-mənəvi özünüdərk proseslərini daha geniş şəkildə təbliğ etmək üçün də qarşımızda yeni perspektivlər açır. Bu istiqamətdə ümumtəhsil məktəblərindən başlamış elm və mədəniyyət müəssisələrinə qədər hər yerdə, o cümlədən kütləvi informasiya vasitələrində düşünülmüş təbliğat işləri aparmaq hər bir ziyalının borcudur.

- Nizaminin əsərlərinin hamısının filoloji tərcüməsi varmı və onlar yenidən nəşr oluna bilərmi?

- İlk dəfə Nizami Gəncəvinin əsərləri 5 cilddə şairin anadan olmasının 800 iliyində 1941-ci ildə çap olunub. Müharibə ilə əlaqədar təxirə salınan yubiley 1947-ci ildə keçirilib. Burada "Xəmsə"yə daxil olan 5 poema və şeirlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi kitab şəklində çap olunub. Şeirlərin tərcümə olunmasında Azərbaycanın ən görkəmli şairləri Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim və Abdulla Şaiq iştirak ediblər.

Sonrakı dövrlərdə Nizami Gəncəvinin əsərləri müxtəlif vaxtlarda bir neçə dəfə Azərbaycan dilində çap olunub. Eyni zamanda, şairin əsərləri bir neçə xarici dillərə də tərcümə olunaraq yayılıb.

Bundan başqa, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 1979-cu ildə Nizami irsinin tədqiqi və təbliği işinin daha da yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər haqqında qəbul etdiyi mühüm tarixi əhəmiyyətə malik olan sənəddən sonra Nizaminin əsərləri yenidən fars dilindən Azərbaycan dilinə dəqiq şəkildə sətri tərcümələr edilib. Elə bu tərcümələr əsasında "Xəmsə"yə daxil olan poemaların yenidən nəşri təmin olunub.

Bu zaman şairin "Sirlər xəzinəsi", "Yeddi gözəl" və "İsgəndərnamə" əsələrinin Azərbaycanın xalq şairi Xəlil Rza poetik tərcüməsini hazırlayıb. Onun qələmində bu əsərlər yenidən tərcümə olunub.

Müstəqillik illərində də Nizaminin əsərlərini kommersiya məqsədi ilə bir çox nəşriyyatlar çap edib, yayıblar. AMEA-da Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinə daxil olan 5 poema 3 ildir ki, yeni Azərbaycançılıq işığında, müstəqillik əsasında yazılmış elmi müqəddimələrlə birlikdə çap olunması istiqamətində iş aparılır. Artıq böyük formatda "Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" əsərləri kitab halında çapdan çıxıb. Bu kitablara akademiyanın tanınmış alimləri tərəfindən elmi şərhlər və müqəddimələr yazılıb.

Eyni zamanda Nizami Gəncəvinin əsərləri ilk dəfədir ki, akademiyanın nəşrində klassik miniatürlərlə yox, müasir dövrdə yaşamış rəssamların çəkdiyi yeni miniatürlərlə çap olunub. Miniatürləri Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, tanınmış rəssam Fəxrəddin Əli çəkib.

Bu il Nizaminin "Yeddi gözəl", "İsgəndərnamə" poemalarını yeni müqəddimələr və çoxsaylı yeni miniatürlərlə çap edib, bu silsilənin başa çatdıracağıq.

- Bu gün Nizamişünaslıq üçün əsas araşdırma mövzuları hansılardı?

- Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı daha çox sovet dövründə öyrənilib. Ən böyük tərcümə əsərləri sovet dövründə üzə çıxıb. Sonradan da tədqiqatlar var.

Hesab edirəm ki, Nizami bütövlükdə, kökündən, bütün sahələr üzrə yenidən, müstəqillik işığında araşdırılmalıdır. Əsaslı şəkildə araşdırılıb, tədqiq olunub, bu günkü müasir Azərbaycan, dünya elminin tələblərinə uyğun sanballı kitablar yazılmalıdır. Amma elə mövzular var ki, onu bizim dövlət müstəqilliyimiz diqqət mərkəzinə çəkir. Nizami Gəncəvi yaradıcılığında Azərbaycançılıq, Nizaminin dövlətçilk idealları və müasir dövr, Nizaminin humanizm idealları və müasirlik - bütün bunlar Nizaminin dünyada sülhün, əmin-amanlığın, ədalətin, insanpərvərliyin bərqərar olmasına aid bəşəri çağırışlarının daha dərindən öyrənilib, dünyaya çatdırılmasına kömək edər.

Aysel Azad

Olaylar.- 2021.- 8-14 yanvar.- S.4.