Türk-Müsəlman dünyasına
hay kilsəsinin “sevgisi”
Birləşmiş Ərəb
Əmirliyi (Fars körfəzinin cənub, cənub-şərqində
dövlət, sahəsi 83 min kv.km, əhalisi 8 milyon nəfər,
paytaxtı Əbu-Dabi, ən böyük şəhəri isə-Dubay)
hökumətinin 2017-ci ildə irəli sürdüyü təklif
artıq öz təsdiqini tapıb, bu ölkə ilə
"Ermənistan Respublikası" arasında bağlanan memoranduma görə hay mənşəli "fiziki işçi qüvvəlləri"
adı çəkilən müsəlman ölkəsində
davamlı olaraq əmək fəaliyyəti ilə məşğul
olacaq, onların hüquqları və maraqları dövlət
səviyyəsində qorunacaq. Əmirliyin 2015-ci ildən
"Ermənistan Respublikası"nda səfirliyi fəaliyyət
göstərir. Dubay şəhərində hay kilsəsi
inşa edilmişdir.
1988-1994-cü
illər ərzində Azərbaycan Respublikasının
Qarabağ bölgəsinin dağlıq hissəsinin "Ermənistan
Respublikası"nın hay silahlı qüvvələri tərəfindən
işğal edilməsinə görə Səudiyyə Ərəbistanı
Krallığı bu qonradrma dövlətlə diplomatik əlaqə
yaratmamışdır. Ümumilikdə bütün Ərəb
dünyası ilə münasibətləri isə hay kilsəsi
və hay sürüsü genetik şüur və həyat tərzinə
rəğmən isti münasibət yaratmağa xeyli dərəcədə
həvəs göstərirlər. Təbii ki, səbələri
istisna deyil, hay xislətinə rəğmən.
Göstərilən
həfəs nəticə verib-2021-ci ilin oktyabr ayında
A.Sarkisyan bu ölkəyə rəsmi səfərdə
olmuş, "səmum küləkləri "
hay mehrinə qaynayıb-qarışmışdır. Həmin
ilin dekabr ayının sonlarında paytaxt Ər-Riyad şəhərindəki
"Arab News" nəşrinin baş redaktoru Feysəl
Abbas ondan geniş müsahibədə bu əlaqələrin hər
iki ölkənin maraqlarına cavab verdiyi xüsusi
vurğulanmışdır.
Ərəb
ölkələrində hay icmasının yerləşməsi
tarixi e.ə. II-I minillikdə Şərqi Afrikadan
protohay-ibtidai hay sürüsünün Qırmızı və
Aralıq dənizlərinin şərq hissəsinə, Ərəbistan
yarımadasına və Fars körfəzi hövzəsinə
dəniz və quru yolları ilə miqrasiyası,
sürgün edilməsi, koloniyaların tərkibində
aparılması nəticəsində Finikiya, Fələstin,
Suriya, Babil...ölkələrinin hüdudlarında
yayılmasından başlamışdır.
Yaxın
və Orta Şərq (Körfəz) diyarında hay sürüsünün
kütləvi yerləşdirilməsi e.ə. I minilliyin
ortalarında Bizans-İran müharibələri dövründə,
e.ə. IV-III əsrlərdə M.İskəndərin
(356-323-ci illər) Şərqə hərb yürüşlərindən
sonra, eləcə də XI-XIII əsrlərdə Avropadan
başlayan qanlı Xaç yürüşləri nəticəsində,
XV-XVI əsrlərdə Hindistana dəniz yolunun
açılmasından sonra (Həbəşistanda, Somali və
Misirdə ələ keçirdikləri qiymətli zinyət,
daş-qaş məmulatlarını dəniz yolu ilə
Hindistana çatdırmaqla) xüsusilə geniş miqyas kəsb
etmişdir.
Afrikada,
Avropada və Asiyada gedən
müharibələrdə
işğaıçıların tərəfində duran hay
kilsəsi muzdlu qüvvəllərinin iştirakı, kəşfiyyat-cəsusluq
fəaliyyətlərinin əvəzinə təzminat kimi Dəclə-Fərat
çayları hövzəsində, Ərəbistan
yarımadasında məskunlaşmağa icazə ala
bilmiş, güc dövlətlərinin Türk-Müsəlman
dövlətlərinə qarşı düşmən cəbhəsinin
ən fəal qüvvələrinə çevrilə
bilmişlər.
Tarixi hadisələr (hay kilsəsinin mürtəce fəaliyyəti)
XVIII-XIX əsrlərdə, XX əsrin əvvəllərində
də təkrarlanmış, daha geniş əraziləri əhatə
etmişdir.
Ümumdünya
səviyyəsində mənfur bir qurum olan hay kilsəsinin dindən
kənar fəaliyyətinin əsas, yeni istiqamətlərindən
biri də əvvəllər yaşamadıqları Yaxın və
Orta Şərqin Türk-Müsəlman dövlətlərinin
ərazilərində yeni nəsil hay sürüsünün
yerləşdirilməsini təmin etməklə, ilk növbədə
hay kilsəsini inşa etməklə, tədrisi hay dilində
keçirilən məktəblər açmaqla, yerli, məhəlli,
regional ictimai-siyasi, sosial-mədəni mühitdə yer
tutmaqla, hay icmasının sayını artırmaqla... həmin
dövlətlərə təsir mənbələrini ələ
keçirməkdən ibarətdir.
12 dekabr
2014-cü ildə BƏƏ-nin paytaxtı Əbu-Dabi şəhərində
ilk "erməni" apostol kilsəsinin ("Müqəddəs
Cəfakeşlər" adı ilə) açılış
mərasimində Livan ərazisində yuva qurmuş
"Kilikiya böyük evi"nin keşişi I Aram, səfir
G.Qəribcanyan iştirak etmişlər. Hay kilsəsinin
tikintisi üşçün bu ölkənin ilk prezidenti və
hökumət başçısı şeyx Zayed bin Sultan Nəhayən
torpaq sahəsi bağışlamış və
inşasına 100 min ABŞ dolları ianə
ayırmışdır. Bu kilsədən əlavə haylar
üçün 1980-ci ildə Şarca əmirliyinin Yarmuk
yaşayış rayonunda (Əmək və Sosial iş
nazirliyi binasından 300 m aralıda) da Müq. Qriqori kilsəsi
və hay məktəbi istifadəyə verilmişdir (rəsmu
məlumatalara görə bu ölkədə 12 minə
yaxın hay mənşəlilər yaşayır).
Faktlar və
siyasi-ictimai hadisələrin gedişi göstərir ki, tarixi,
genetik, ənənəvi hay xislətinə uyğun olaraq saxta
"işgüzarlıq", "canyananlıq",
"mehribanlıq", "səmimiyyət"... kimi keyfiyyətlərdən
gen-bol istifadə etməklə, xəbis niyyətlərinə
rəğmən müsəlman dünyasında hədəflədikləri
məqsədlərə doğru iməkləməkdə davam
edirlər.
Məqsədləri
XX əsrin ortalarından başlayaraq XXI əsrdə də
artıq aydın görünməkdədir:
-uydurma
"erməni soyqırımı"nı Yaxın və Orta
Şərqin müsəlman dövlətləri tərəfindən
Qanunvericilik səviyyəsində tanınmasına nail olmaq
(Suriya Ərəb Respublikasının timsalında buna nail
olublar, bu müsəlman ölkəsinin Xalq Assambleyası (Xalq
Şurası) 13 fevral 2020-ci il tarixdə yekdilliklə səs
verərək "Ermənistan"-Sutiya parlamentlərarası
dostluq komissiyasının üzvləri Nora Arisyanın və
Jirayr Rəisyanın təqdim etdikləri uydurma "erməni
soyqırımı" qanun layihəsini qəbul etmişdir);
-dünya
iqtisadiyyatında imkanlarına görə seçilən, təbii
zənginlikləri ilə fərlənən müsəlman ölkələrinə
sığınmaqla "yağlı kökə"yə yiyələnmək;
-Yaxın
və Orta Şərq ölkələrinin Qərb dövlətləri
arasında çoxşaxəli iqtisadi-ticari, siyasi-hərbi
işgüzar əlaqələrin yaranmasında hay mənşəlilərin
yer tutmasını təmin etmək;
-İslam
Əməkdaşlıq Təşkilatı daxilində müsəlman
dövlətlərinin ümumi birliyinə təvriqə salan
pozuculuq fəaliyyətlərini gücləndirmək;
-beynəlxalq
terrorçu hay silahlı qruplaşmalarının fəaliyyət
göstərməsi, muzdlu qüvvələr kimi istirak etməsi,
maliyyə-təchizat baxımından təmin edilıməsi,
beynəlxalq güclərdən istifadə etməklə hərbi-siyasi
mərkəzlərinin güclənməsinə nail olmaq
üçün qaynar siyasi-hərbi qarşıdurmalar və
münaqişələr məkanı kimi Yaxın və Orta
Şərq dövlətlərinin ərazilərindən
istifadə etmək;
-mürtəce
hay təbliğatı şəbəkəsinin
formalaşması üçün ənənəvi
örtükdən-hay kilsəsi və məktəbi
ocaqlarından yararlanmaq;
-ərəb
ölkələrinin maddi-mədəniyyət və tarixi irsi
ilə saxta tarixlərinin "qədimliyini" uydurma
müqayisələrlə, İslam dini tarixi ilə (s.ə.s.
Həzrəti-Muhammadla bağlılıqlarını dilə
gətirməklə) əlaqələndirmək;
Hay kilsəsinin yuxarıda göstərilən strateji məqsədlərindən
başqa bu sürünün şüurunda bütün cəhətlərinə
görə zəngin və güclü ölkələrdən
yararlanmaq da əsas şərtlərdən biridir.
Dilənçi həyat tərzinə malik "Ermənistan
Respublikası"ndan son illərdə Yaxın və Orta
Şərq ölkələrinə miqrant axınının
çoxalması heç də təsadüfi
olmamalıdır. Amma, vəziyyət dəyişdikdə həmin
ölkəni tərk etmək onlar üçün o qədər
də çətin deyil.
1890-cı ildən sonra Küveyt dövlətinin (Fars
körfəzinin şimal-qərb qurtaracağında) ərazisində
məskunlaşan hay sürüsünün sayı 1980-ci illərin
sonlarında 12 mini ötmüşdür. 1960-cı ildə
bu dövlətin paytaxtı Əl-Küveyt şəhərində
ilk hay kilsəsi və nəzdində fəaliyyət göstərən
məktəb istifadəyə verilmişdir. Dərs proqramına dini tədrisin daxil edilməsi və
hayların sayının artırılması da əsas vəzifələr
sırasındadır.
1990-cı ilin avqust ayında İraq dövlətinin
işğalı, ABŞ və müttəfiqlərinin həyat
keçirdikləri "Səhrada tufan" hərbi əməliyyatlar
dövründə, qısa zaman kəsiyində hayların
sayı 6 minə enmişdir.
Yaxın
və Orta Şərq ölkələrində hay
sürüsünün idarə edilməsinə və yönləndirilməsinə
"Kilikiya böyük evi" nin baş
keşişi tərəfindən həyata keçirilir, mənzil
qərargahı Əl-Küveyt şəhərində yerləşir.
2021-ci
ilin mart ayında Küveytin XIV əmiri şeyx Həssə Səid
əl-Abdulla əl-Sabahın qızı İrəvan şəhərinə
təşrif buyuranda bildirmişdir ki, bu ilk səfər deyil,
həmişə bu ölkəyə böyük coşqu ilə,
sevinclə gəlirəm, çünki nənəm Yelizaveta
ailəsi ilə 1915-ci ildə Osmanlı Türkiyəsinin
Zeytun şəhərindən Deyr-əz-Zor səhrasına gəldikdə babamla rastlaşmış və ailə
qurmuşlar.
Ondan bir
il əvvəl isə Şeyxin həyat yoldaşı Husə
Sabah əl-Salam əl-Sabah (Küveyt Qədim islam Muzeyinin
baş direktoru) ilk dəfə səfər etdikdə elmi-tədqiqat
Matenadaran əlyazmalar fondunda olarkən müsahibəsində
demişdir ki, onların ailə dostları arasında
Küveytdə və Şərq ölkələrində
yaşayan çoxlu sayda hay dostları vardır ki, onların
seçimində yanılmamışıq...
Hay kilsəsi məşğul olduğu dindənuzaq məqsədlərə
çatmaq üçün (İslam tarixinin
yarandığı VII əsrdən etibarən) beynəlxalq məskunlaşma
ərazisi kimi hədəfdə saxladığı ərəb
bölgələrindən biri də Ərəbistan
yarımadasının cənub-şərq qurtaracağında
yerləşən, neft ixracına görə zəngin ölkələrdən
biri, beynəlxalq dəniz ticarəti yolu üstündə yerləşən
Oman Sultanlığıdır (paytaxtı Məsqət şəhəri). Ölkə əhalisinin 4,8 milyon nəfərlik əhalisinin
yarısı xarici ölkə miqrantlarıdır. Bu ölkəınin
valyuta ehtiyatı 19,1 milyard ABŞ
dolları təşkil edir.
Sultanlıq xarici informasiya texnoloigiyalarının
mübadiləsi, turizm və təhsil sahəsində naliyyətlərin
əldə edilməsi naminə xarici sərmayəçilərə
geniş imkanlar yaradacığını bildirmişdir. Hayların
istefa verən başçısı A.Sarkisyan bu məlumatları
göydə qaparaq 2021-ci ilin sonlarında Yaxın və Orta
Şərqin ərəb ölkələrinin
"qapısını döyməkdən"
utanmamışdır.
R.S.
"Ermənistan" Respublikasında 2020-ci ildə
adambaşına ÜMD məhsul həcmi 4267 ABŞ dolları
təşkil etdiyi halda Yaxın və Orta Şərq ölkələrində
bu sürü axını həm də təsadüfi deyil,
belə ki, həmin göstərici BƏƏ-də 370 milyard,
Qətərdə 164 milyard, Küveytdə 114 milyard təşkil
edir. Səudiyyə Ərəbistanının valyuta
ehtiyatı 2022-ci ilin əvvəllərində 441,5 milyard, BƏƏ-də 119 milyard ABŞ
dolları miqdarında olub.
R.S.S.
İrəvan şəhərində rus dilində çar edilən
"Region və dünya" jurnalının 2020-ci il, 2
nömrəli (XI cild) nəşrində (səhifə 77-112)
tarixçi, istefada olan zabit, Qaradəniz-Xəzər hövzələrinin
siyasi və sosial tədqiqi İnstitutunun əməkdaşı
Q.Q.Poqosyan-Xaxbakyanın (1961) "Asiyanın cənub-qərb
ölkələrində erməni arxitekturasının abidələri
və toponimikası. BƏƏ, Küveyt,
İraq, İordaniya" sərlövhəli məqaləsi dərc
edilmişdir. O, həm də "Dünyada erməni
arxitektura abidələri və toponimikası" 7 cildliyinin
müəllifidir.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2022.- 8-14 aprel.- S.17.