Şamlı elatının mənəvi və
mədəni irsi...
( III məqalə)
...yüzilliklər ərzində Mərkəzi-Orta
Asiyanın yovşanlı, kövşənli çöllərindən
başlayaraq Anadolu yaylasına, Zəngəzur,
Göyçə, Qarabağ, Şirvan-Qobustan, Dərbənd, Borçalı,
Cənubi Azərbaycan... mahallarına qədər yayılan zəngin
irs-ağız ədəbiyyatı,
şifahi deyimlər, dini-irfani məclislərin hikmətləri-söyləmələri,
xatunlarının incə əl işləmələri, İrfan
və Söz yiyələrinin kəlamları... mənəvi
dəyərləri ilə Şərq İntibahının (Sivilizasiyasının)
bir qolunu təşkil etmiş, nəsildən-nəsilə mənəvi
əmanət kimi saxlanılmış, elatın köç etdiyi
məkanlarda daha da rişələnmiş və intişar
etmişdir. Bu mənəvi hüdudsuz maddi-mənəvi xəzinənin
XVIII əsrdən üzü bəri
yazıya köçürülməyən, lakin
yaddaşlarda saxlanılanları da az olmamışdır, eləcə
də Söz-Saz sənətində...
Qobustan
mahalının sakral-ruhsal ocaqlarından olan Yavanı Baba ətəklərində
və Pir Seyid çayı sahillərində halal bərəkət
və mal-mülk (dövlət) yiyələri olan
Şamlı elatının sinədəftər söz deyənləri,
Haqq vergili şairləri çox olub-Cənnətalı Məhəmməd
oğlu (1881-1961, el sənətkarı İzzətalı
Zülfüqarovun böyük qardaşı), Cabbar Hacı Əzizli
(yazı-pozu bilmədiyindən şerlərini dayısı
Molla Hümbət qələmə almışdır), Məhəmməd
Məmmədhüseyn oğlu (1881-1966, böyük
qardaşı aşıq Ağa (1878-1928) vəfat etdikdən
sonra aşıq Bilal Şamlı-Muxtar kəndinə toya gəlməyib),
Xankişi Ağakişi oğlu (1878-1953)...
Şamlı
elatının Dini-İrfan yiyələrindən olan Hacı
Xankişi Nağı oğlu (1857-1937) söyləyirdi ki, Məkkəni-Mədinəni
gəzib dolaşmışam aşıq Ağa
yaraşığında, qamətində adama rast gəlməmişəm...
1945-ci
ildə müharibədən şikəst qayıdan Xankişi
Ağakişi oğlu Şamaxı şəhərində
yaşayıb-yaratmışdır-
Vaqif
gəzən yeri gəzdim/Gül üstündə gülü
üzdüm/Bir də görsəm, heç ölməzdim/Bu
dünyaya vurulmuşam.
Onlardan
Abdulla Süleyman oğlu XVIII əsrin II yarısında, XIX əsrin
əvvəllərində yaşayıb-yaratmışdır:
-Səbəbkar
Allahdır, yoxdur arxası/Kafər dinə gəlmir,
danışır asi/Yerin-göyün, ərşin-kürşün
binası/Nə gecə yapıldı, qaldı sərasər.
Abdulla
Süleyman oğlunun dini-irfani Haqq mövzulu şerləri-minacatları
yazıya alınmadığından el şairinin ədəbi
irsini küll halında toplamaq çətinlik yaratsa da, bəzi
nümunələri yaddaşlarda hələ də
qorumaqdadır:
Yetişməz
elmimə gəlsə min alim/Nəbilər məqamı
bazar-dükandır/Eyləməyin dini-İslamı kənar/Abdulla
sağ ikən cənnət məkandır.
Çoban,
naxırçı olan Cabbar Hacı Əzizlinin poetik
yaradıcılığının bir bəndinin
"sehri":
Bir
gözəlin sevdasına
düşmüşəm,
Gözləri
şux, yanaqları gül kimi.
Hər
baxanda şövqü düşür canıma,
Dili
şəkkər, dodaqları bal kimi.
Haqqa
uz tutan, ruhaniliyini çöhrəsinin nurunda, şirin
danışıq ləhcəsində pərdələyən,
Kəlam sahiblərindən biri də
şair Rəhim Hacı Əzizli (1860-1940)
Şamlı-Muxtar kəndində və Xanalı obasında
yaşayıb, şerlərində insan ömrünün fəlsəfəsi
və təbiət qəza-qədəri (duyumları ) nəzm
dilinə çevrilib:
Qazanquzanam,
Qarakürədir dalım,
Çox
şairlər gəlib, bilməyib halım.
Yeddi
sicim boyu dərəyə düşdün,
Novruzun
tonqalı hələ yanmamış.
və
yaxud-
Allah
versin Navahının elinə,
Gürgüt
vurub Qazanquzan belinə,
15
gündür qoyun çıxmır çölünə,
Gözüm
olsun, belə qışı görməsin...
Qazanquzan və Qarakürə dağları Xanalı
qış otlağının
yaxınlığındadır. Şairin poetik dilindən də məlum
olur ki, keşən sərin əvvəllərində (elə
70-ci illərinədək) indi quraqlıqdan qovrulan Qobustan
çöllərində dağdibi ərazilərdə qar
uçqunları, qar yığınları (gürgüt) o qədər boy
verirmiş ki, hətta dəvələr də o uçqunlara
düşürmüş...
1920-1930-cu
illərdə Şamlı elatından olanların bir qismi
Navahı kəndindən dəvə yükü küləş-saman
daşıyıb Şıx girəcəyində, "Qurd
qapısı" girişində satarlarmış...
Keçən
əsrin 30-cu illərində Şamlı elatının
Xanalı obasında yaşayan qadınların (Gövhər
İsmayıl qızı, Zeynəb Rəhim qızı,
Nişanxanım Mustafa qızı, Xanımbacı Mütəllim
qızı, Səlmi Molla Əziz qızı, Narxanım
Babalı qızı...) uşaqların təhsil almasında,
oxuyub-öyrənmələrində (dərslər
zağalarda lampa işığında keçirilirdi, 20-yə
qədər öyrənən olmaqla)) şair Rəhimin də
səyi və əməyi olmuşdur.
Şamlı
elatının
"söz boxçalı", ağzı
dualı ağbirçəklərinin bayatıları da
şirinliyi və fəlsəfi yükü ilə hələ
də yaddaşlarda qalmışdır:
Kəkliyin
dizi qanlı/Topuğu, dizi qanlı/Bir iş Allahdan
olsa/Qovarlar, bizi qanlı...
Şirvan
aşıq məktəbinin inkişafında xidməti olanlar
sırasında Şamlı elatının saz-söz sənətinə
vurğun olan, aşıqlıq fəaliyyəti ilə
seçilən sənətkarlardan biri də
Şamlı-Muxtar kəndində Adıgözəllilər
tayfasında doğulmuş Süleyman Mütəllim oğlu
Abdullayevdir (1926), bölgənin ustadlarından Mirzə Bilal
Mustafa oğlu Mikayılovdan (1872-1937) və Tağlabiyan kəndindən
aşıq Şamil Mustafa oğlu Piriyevdən (1902-1985) dərs
almış Xanbala Əbdürrəhim oğlu Dəmirovla
(1880-1950) yanaşı.
1941-1942-ci illərdə Xanalı obasında ibtidai təhsilini
başa vura bilməyərək, ancaq tərəkəmə həyatını
yaşamalı olub Süleyman Mütəllim oğlu.
Başqa
ailələr kimi elatın ağır illərində,1943-cü
ildə Göyçay nahiyəsinə üz tutan Mütəllim
Adıgözəl oğlunun (1869-1944) ailəsi Ərəbşahverdi kəndində
məskunlaşıb (Şamlı camaatı 1936-cı ildə
də nahiyənin "Arvana dərəsi"nə də
köçmüşdür-Ərəbcəbirli kəndinin 1
km-də), təsərrüfat işləri məşğul
olub (V.Molotov adına kolxozda süd-əmtəə
fermasında işləyib), Süleyman da həmçinin. Həmin
kənddə gəzərti həyatı sürən
qaraçı Cəlil xırdavat əşyalar, ələk
düzəldib satırdı, arada özü düzəltdiyi
sazı da ifa edirdi, çalırdı, Süleyman həmin
sazı pulla ondan alıb, müstəqil olaraq saz
çalmağı və aşıq Ələsgərin
söylədiyi "Dəli Alı dastanı"nlı
öyrənir.
Qaraçı
Cəlil ona sazda simli-sədəfli kök tutmağı
öyrətməklə yanaşı tövsiyəsini də əsirgəmir:
-Aşığın
üç gücü var: səsi şirin olmalıdır,
sözü aydın, mükəmməl deməlidir və
sazı kamil çalmalıdır...
Bu tövsiyələri hələ də unutmayan qocaman sənətkar
ilk el şənliyini sinəsində saz 1952-ci ilin fevral
ayında Qoyunlu Şıxlı kəndində keçirdiyini
də yaddan çıxarmayıb. Həmin toyda ona qiymətli bir hədiyyə
verirlər-latın qrafikası ilə Qəndəhar şəhərində
çap edilmiş "Dastanlar" kitabını (27 xalq
dastanı əhatə olunmaqla).
Bu məslisdən
əvvəl o, 1950-ci ilin aprel ayında Ərəbşahverdi kəndində
Şamlı camaatından olan Hacıbaba Əhməd
oğlunun toyunda məslis aparan aşıq Əhməd Ədil
oğlu Rüstəmovun (1920-2008) qarşısında
"imtahan" verərək yüksək qiymət-"təşəkkür"
almışdır, amma Ustad tövsiyyə etmişdir ki,
utanmağı, sıxılmağı
"yığışdırsın", məclisdə
özünü sərbəst aparsın.
Aşıq
Əhmədin hüzurunda ilk dəfə oxuduğu "Qara gözlər"
xalq mahnısı olub (Sona vurdum gölə
düşdü/Qara gözlər, qara gözlər/Dağlardakı əsən yellər /Yarım məndən
küsən yerlər/Qara gözlər, qara gözlər...).
Ustadın təklifi ilə Xəyyat Mirzədən bir
aşıq ifası da səsləndirib və aşıq Əhməd razı
qalıb, ona xeyir-dua verib...
Hərfləri
tanımayan Süleyman Mütəllim oğlu gecə-gündüz
(amma gündüzlər işə getməklə bərabər),
lampa işığında Dastanları ("Şah
İsmayıl", "Novruz və Qəndab", "Valeh və
Zərnigar", "Abbas və Gülgəz","Aşıq
Qərib","Əsli və Kərəm"...) öyrənir
və özünü aşıq kimi yetişdirməyə cəhd
göstərmişdir.
1953-cü
ilin əvvəllərində Qobustan mahalına qayıdan
Süleyman Mütəllim oğlu Xanalı obasında məskən
salır, Böyük Daş yatağında "çappa
daş" qırıb-satmağla, həm də sənətkar
həyatı yaşamışdır.
Haqqın
və Həyatın yazılmış hökmü ilə
1954-cü ilin may ayının 1-2-də Duvannı qəsəbəsində
aşıq Əhməd Ədil oğlu, İzzətalı Məhəmməd
oğlu və xanəndə Eynulla Eynulla oğlu Cəbrayılov
(1935-1992) Süleymanın toyunu izdihamlı el şənliyinə
çevirmişlər. Ustad
aşığın dəstəsindəki qoşanağara
çalan Şakir Məhəmməd oğlu, dəmkeş isə
Xanlar idi.
1954-cü
ildən sonra aşıq Süleyman Şamaxı (Kürdəmic,
Sündü, Bəklə... kəndləri...), Göyçay
(Ərəbşahverdi, Qoyunlu Şıxlı, Mallı
Şıxlı, Qarabağlar..), Quba (Xınalıq, Alpan,
Susay, II Nügədi, Amsar, Ərməki, Digah...), Xaçmaz
(Çarxı, Xırdaoymaq...) rayonlarında, daha sonralar
Qazaxıstan (Cambul, Çimkənd vilayətlərində),
Qırğızıstanda (Bişkek şəhəri
yaxınlığında) və Özbəkistan
Respublikalarında (Fərqanə vadisində) sinəsində
saz, dilində xalq dastanlarını dilləndirməklə el
məclisləri, sazlı-sözlü yığnaqlar
keçirmişdir.
1957-ci ildə
Azərbaycan Radiosunun "Qızıl Fondu"na
yazdırdığı "Xan Çobanı"
aşıq mahnısı indi də xatırlayır
aşıq Süleyman, eləcə də həmin verilişdə
məşhur klarnet ustası Şəmsəddin (Şəmsi)
İbad oğlu İmanovla (1930-1997) etdiyi şirin söhbətləri,
çünki həmin müsiqi ixtilafında saz, tar, klarnet,
nağara....sədalarına Aşıq Sözü də
qovuşmuşdu.
1958-ci
ilin noyabr ayında Xırdaoymaq kəndində
apardığı məclidən bir həftə sonra
Duvannı qəsəbəsinə bir "elçi"-kənd
ağsaqqallarının nümayəndəsi
("Çarxı" sovxozunun direktoru Piri kişi) gəlir,
cammat xahiş edib ki, aşıq Süleyman köçüb
Çarxı kəndində yaşasın, onun
üçün hər bir şərait yaradılacaqdır. Təbii
ki, Şamlı elatına mənəvi, ruhi, irfani və
köklü bağlılığı hər şeydən
üstün tutan Aşıq bütün Azərbaycana məxsusluğundan
doğma ocağında qalmalı olur...
Onun sənətinə
1965-ci ilin may ayında Qaradağ rayonu, Şıxlar kəndində
el məclisi aparan Şirvan aşıq məktəbinin
ustadlarından biri aşıq Şakir Hacıyev də
yüksək dəyər vermişdir:
-Məni
səni mükəmməl və kamil aşıq kimi qəbul
edirəm.
Aşıq
Süleymanın bir hikmətli kəlamı ilə yazıya
son qoyuram:
-Nə qədər
kamil ovçu olsa da, bir dəfəyə bərədən əli
qanlı qayıtmaq çətindir...
(ardı var)
R.S. Aşıq Süleyman Mütəllim
oğlu 95 illiyi ilə əlaqədar Bakı Şəhər
Mədəniyyət Baş İdarəsinin aşıq Rza
Qobustanlı adına Mədəniyyət
evinin rəhbərliyi (direktor Ə.Quliyev) tərəfindən
28 apel 2022-ci tarixli Fəxri Fərmanla təltif edilmişidir.
(Yazının hazırlanmasında həm
də əslən Qobustan rayonu, Şamlı-Muxtar kənd
sakini Qaraoğlan İbrahimxəlil oğlu Hüseynovun (1942) məlumatlarından
istifadə edilib).
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2022.- 9-15 dekabr.- S.17.