Hay kilsəsinin yaratdığı

beynəlxalq şəbəkə və məqsədləri...

Rusiya Federasiyasının Qərbi Sibir iqtisadi rayonunun Tümen vilayətinin Xantı-Mansiysk Milli Dairəsinin Surqut şəhəri, Taejnı qəsəbəsi yaxınlığında hay kilsəsi inşa edilmiş, onun həyətində Qərbi Azərbaycandan gətirilmiş 3 m hündürlüklü vulkan daşından hazırlanmış xaç lövhə qoyulmuşdur (2015-ci ildə). Vilayətin inzibati mərkəzi Tümen şəhərində M.Maştost adına Ermənistan Apostol kilsəsinin 26 noyabr 2019-cu il tarixdə təməlqoyulma mərasimində Rusiya və Yeni-Naxçıvan eparxiyasının arxiyepiskopu E.Nersisyan, səfir V.Taqonyan iştirak etmişdir.

Həbəş dağlıq yaylası bölgəsində (Omo və Nil çayları hövzəsi, Tana gölü ətrafı, Afar və Aksum bölgəsi, ras-Daşan dağı (4620 m) silsiləsi, Qırmızı dəniz sahilləri...) protohay qəbilə-tayfa (tiqran, tiqr, tiqrayi, hayas...) icmaları Həbəş və Misir kahinlərinin, cadugərlərinin mərasimlərindən əxz etdikləri dini rituallar, ibadət təlimləri əsasında ilk dövrlərdə (e.ə. III-I minilliklərdə) xristianlığaqədərki inanclara üstünlük vermiş, sonrakı mərhələdə, yəni, e.ə. I minilliyin sonu və eramızın I minilliyinin əvvəllərində isə (Misirdə Roma-Yunan hakimiyyəti illərində Appenin və Balkan yarımadalarına Aralıq dənizi adalarına (Krit, Lemnos, Lesbos, Xios,Tasos, İtaka, Tafi arxipelaqı...) sürülmüş ibtidai insan-hay sürüsü yerləşdirilən ərazilərdə) Roma-Bizans dini rəhbərliyinin təsiri altında qalmışlar. "Böyük köç" və ya yerdəyişmə prosesində hay sürüsünün etno-genetik, bioloji varlığını qoruyub saxlamaq, onların qəbilə-icma təşəkkülünü (təfəkkürünü qoruyub saxlamaq) davam etdirmək və bu toplumun irsi bütövlüyünü öz ətrafında cəmləşdirmək üçün ən etibarlı qurum kimi dini ocağın yaranması zəruriliyi sonralar hay kilsəsinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Göründüyü kimi, Roma Katolik kilsəsinin himayəsi altında təşəkkül tapan, formalaşan hay kilsəsi mənsub olduğu ibtidai insan-hay sürüsünün xislətinə uyğun olaraq XIII-XV əsrlərdə "müstəqil olmaq" iddiasına düşmüş və 1439-cu ildən sonra Roma Kilsəsinin təsir dairəsindən uzaqlaşaraq "erməni qriqoryan kilsəsi" adı altında fəaliyyəty göstərmişdir. Roma-Bizans kilsəsinin tələblərini yerinə yetirməklə (1145-ci ildə hay keşişi III Qriqor papa III Yevgeniyə (1088-1153), IV Qriqor isə papa Lutsiyə (1097-1185) siyasi-hərbi köməklik üçün müraciət edib, 1189-cu ildə III Xaç yürüşündə papa III Klimentinin (1130-1191) azğın-quldur silahlı dəstələrinin tərkibində hay icma üzvləri iştirak edib) Yaxın Şərq, Şərqi Anadolu, Aralıq dənizinin şərq hissələrinə Balkan yarımadasının cənubundan (Frakiya bölgəsindən) köçürülmələrinə icazə almışlar. Bizans-Fars dövlətlərinin təhriki ilə Osmanlı Türkiyəsinə qarşı döyüşlərdə ön cəbhədə olan hay kilsəsi və hay sürüsü həmin dövrdən başlayaraq istəklərini artırmışlar, nəticədə hay kilsəsi dindənkənar, şeytani, mürtəce əməllərinə rəvac verməklə, qonşu dövlətlərin ərazilərinin işğal edilməsi hesabına "ermənistan dövləti"nin yaradılması uğrunda çarpışmış, ədalətsiz, haqsız mübarizə aparmışdır. Dünya dinlərinin tələblərindən uzaq, təzavüzkar ideya mənsubları olan hay kilsəsi və hay sürüsü bir sıra vasitələrdən (siyasi, iqtisadi, ictimai, hərbi, ticari, mədəni...) yarınmağı, eləcə də maddi-mənəvi itkilərə məruz qalmağı (şərəf, ləyaqət, vicdan, haqq-ədalət, etibar... itkisi olmaqla) məqbul hesab edir.

Təki istəklərinə nail olsunlar...

Hay kilsəsinin etibarsızlığına, xəyanətinə, dönüklüyünə, kəmfürsətçiliyinə... dair çoxsaylı nümunələrdən biri:

- 05 may 1892-ci ildə Ü(i)çmüəzzin kilsəsində keçirilən səsvermə ilə Mkrtıç Xrimyan "erməni"lərin 125-ci baş keşişi seçilir. Növbəti ildə, yəni,06 iyun 1893-cü ildə bu seçkinin nəticəsini xüsusi fərmanları ilə Rusiya çarı III Aleksandr (1845-1894) və Osmanlı Türkiyəsinin 34-cü sultanı, İslamın 113-cü xəlifəsi II Əbdül Həmid (1842-1918) təsdiq etmişlər. Sultan Əbdül Həmid bir şərtlə razılıq vermişdir ki, M.Xrimyan Türkiyə sərhədlərini icazəsiz tərk etməyəcəkdir.Həmin ilin avqust ayında Qüds şəhərində olan M.Xrimyan gizli yolla Misirə qaçmış, oradan gəmi ilə İtaliyaya (Triyest şəhərinə) gəlmiş və nəhayət, sentyabr ayının 26-da Ü(i)çmüəzzin kilsəsində fəaliyyətə başlamışdır.

-1892-ci ildə bütün "erməni"lərin baş keşişi seçilmiş M.Xrimyanın dini səlahiyyəti 1893-cü ildə həm Rusiya çarı, həm də Osmanlı Türkiyəsinin sultanı tərəfindən təsdiq edilmişdir. Sultan Əbdülhəmid bu fərmanı bir şərtlə təsdiq etmişdir ki, M.Xrimyan Türkiyə sərhədlərini tərk etməyəcəkdir.

Hay kilsəsinin üzərinə düşən missiya daha ağır olmuşvə əsasən aşağıdakı vəzifələr yerinə yetirilmişdir:

-Tarixi-coğrafi şəraitə uyğun olaraq Şərqi Afrikadan və Aralıq dənizi hövzəsindən sürülmüş protohay sürüsünün icma halında qorunub-saxlanılması;

-hay sürüsünün köçünün, yerdəyişməsinin (miqrasiyasının) və yerləşməsinin təmin edilməsi;

-tarixən məskunlaşdığı ərazidən asılı olmayaraq hay sürüsünün idarəçiliyi;

-dünya üzrə səpələnmiş hay sürüsünün birliyinin təminatı;

-beynəlxalq və regional güc mövqelərinin əlaqələndirilməsi;

-dünyəvi ticarət ocaqlarında yer tutmağı (RF-nın Udmurtiya Respublikasında "erməni" icmasının rəhbəri M.M.Arakelyan bu bölgədəki hay kilsəsini "ticarət ocağı" adlandırıb (2019);

-müxtəlif təbliğat vasitələrinə yiyələnməyi, təşviqat üsullarının seçilməsini və geniş şəbəkəsinin yaradılmasını (XX əsrdə Avstraliya qitəsinə köç etmiş hay sürüsü üzvlərinin sayı təqribən 40-45 mindir, Sidney şəhərində "erməni" apostol kilsəsi, Melburn şəhərində Müq.Məryəm ana "erməni" apostol kilsəsi, Litkombe şəhərində "erməni" katolik kilsəsi, Melburn şəhərində Müq. İsa və Məryəm katolik kilsəsi, Sidney şəhərində "erməni" qardaşlığı kilsəsi, "erməni" yevangeliya kilsəsi, Melburn şəhərində "erməni" kilsə şurası və "erməni" keşişlərinin gildiyası.. hay kilsəsinin təbliğat "cəbbəxana"larıdır);

-dini, hərbi və siyasi fəaliyyəti seperatizm-terror formasında uzlaşdırmağı (ABŞ-da dərc edilən "The Madison Daily Leader" qəzetinin 15 sentyabr 1903-cü il tarixli nömrəsində aşağıdakı məzmunda məlumat verilmişdir:

-Pravoslav dini nümayəndə Vasilov Aleksandropol (Gümrü-Q.Y.) şəhərinin küçələrinin birində 26 avqust 1903-cü il tarixdə erməni mafiyası tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilib. "Yeni Zaman" qəzeti müxbirinin araşdırmasına görə Vasilov ermənilər yaşayan 3 kənddə pravoslav təriqətini təbliğ və təşviq edirmiş...) ;

Hay kilsəsinin (hay sürüsünün baş keşişləri timsalında) yuxarıda göstərilən fəaliyyət istiqamətləri ilə bağlı tarixin səhifəsində kifayət qədər tutarlı dəlillər vardır ki, bununla da bu qurumun mürtəce və dağıdıcı xüsusiyyətlərinin təsdiqi üçün kifayət edir. İstər ötən yüzilliklərdə, istərsə də müasir dövrdə olsun. Görünən və düşünülən odur ki, beynəlxalq dərəcəli kriminogen-terrorçu birlik timsalında olan hay kilsəsi heç zaman mürtəce məqsədindən, dindənkənar fəaliyyətindən əl çəkməyib və çəkməyəcəkdir.

Kifayətdir ki, XIX-XX əsrlərdə və son illərdə hay kilsəsinin və onun ibtidai-insan sürüsünün həyata keşirdikləri məkrli əməllərə diqqət yetirilsin...

1877-1878-ci illərdə olmuş Türkiyə-Rusiya müharibəsinin nəticəsində San-Stefano (İstanbul şəhərinin qərbindəki Yaşılköy məntəqəsində) sülh müqaviləsinin (19.02.1878-ci il) maddələrinin (tələblərinin) yenilənməsi məqsədi ilə 1878-ci ildə Berlin şəhərində konqres keşirilmişdir. Hay kilsəsi Osmanlı Türkiyəsi ərazisində 450-500 minə yaxın "erməni"lər üçün milli muxtariyyət yaradılması tələbini ("erməni məsələsi"ni) bu toplantıda qaldırmış, "erməni milli şurasi"nın təklifi ilə 1892-1907-ci illərdə baş keşiş olmuş Mkrtiç Xrimyan (həmin ildə Van şəhərin keşişi) nümayəndə heyətinin başçısı (tərcüməçi Minas Çeraz Qriqori (1852-1929), London şəhərində "erməni" kollecinin professoru, "erməni" patriarxının katibi) idi.

Bu xəyanətkar dəstə İtaliya, Fransa və Böyük Britaniyada müxtəlif səlahiyyətli şəxslərlə (İtaliya Respublikasının xarici işlər naziri, Berlin konqresində bu dövlətin təmsilçisi, qraf Luici Korti (1823-1888), Fransanın baş naziri, senator Vilyam Henri Vaddinqton (1826-1894), Böyük Britaniyanın baş naziri, lord Solsberi Robert Artur Talboto (1830-1903), Avropa dövlətlərinin səfirləri, Böyük Britaniyada mərkəzi yerləşən Dünya Anqlikan Cəmiyyətinin dini mərkəzi Konterberiyski kilsəsinin rəhbəri Arçibald Kembel Teyt (1811-1882).. ilə) görüşmüş, lakin son nəticədə "erməni məsələsi" gündəmdən çıxarıldıqdan sonra (01.07.1878-ci il) bu "din xadimi" Osmanlı Türkiyəsi ərazisində "zülm çəkən", "ağır həyat şəraiti sürən", "dövlət səviyyəsində təhdidlərə məruz qalan" bütün "erməni"ləri silahlanmağa və müstəqil şəkildə mübarizə aparmağa çağırmışdır.

"Dini fəaliyyəti" ilə silahlı mübarizə yolunu, seperatizm-terrorçuluq əməllərini pərdələyən, Osmanlı Türkiyəsi və çar Rusiyası hüdudlarında XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində gizli müqavimət hərəkatını gücləndirən hay kilsəsi (başda M.Xrimyan olmaqla) 1890-cı və 1905-1907-ci illərdə silahlı üsyançıların (inqilabçıların) tərkibində iştirak etmişdir. Hay kilsəsinin dönüklüyünü və xəyanətini nəzərə alaraq 1903-cü ilin iyun ayında Rusiya çarı II Nikolay onların əmlakının müsadirə edilməsi və maliyyə ehtiyatının dövlət nəfinə keçirilməsi ilə bağlı fərman imzalaması 1903-1907-ci illərdə hay kilsəsinin terror fəaliyyətinin Cənubi Qafqazda genişlənməsinə səbəb olmuşdur.

Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, hay kilsəsinin yaradılmasında Roma-Yunan (Bizans) dövlətləri ilə yanaşı Rusiya imperiyasının rolu böyük olmuşdur, yəni bu qurum dini təriqət mərkəzi yox, sırf siyasi-hərbi təmayüllü məqsədləri həyata keçirən bir təşkilatdır, çünki bu qurumun idarəetmə strukturları dövlət tərəfindən təyin edilmişdir. Belə ki, 1836-cı ildə "erməni"- qriqoryan sinodu çar I Nikolayın (1796-1855) əmri ilə "erməni" - qriqoryan kilsəsi adlanmışdır. Üçmüəzzin sinoduna baş keşişin təqdimatı, İmperiya Daxili İşlər Nazirinin razılığı və İmperatorun fərmanı ilə 2 namizəddən biri Sinoda üzv seçilmiş, o, Senatda və Daxili İşlər nazirliyində təmsil edilmişdir. Sinodun xüsusi prokuroru isə Ədliyyə nazirinin təqdimatı (Daxili İşlər naziri və Qafqaz canişini ilə razılaşdırılaraq) ilə təyin edilmişdir.

Yarandığı vaxtdan etibarən ayrı-ayrı dövlətlərin himayəsində təşəkkül tapmış hay kilsəsi fəaliyyətinin dindənkənar, şeytani əməllərə xidmət etməsi təbii, qanunauyğun haldır. Hay kilsənin bu prinsipi heç vaxt dəyişməmiş, indi də davam etməkdədir.

Təsadüfi deyil ki, 29 dekabr 2021-ci ildə Moskva şəhəri, Danilov monastrında Rusiya patriarxı Kirillin sədrliyi altında Pravoslav Kilsə Sinodunun ümumi yığıncağı keçirilmiş və "Ermənistan Respublikası ərazisində" İrəvan-erməni eparxiyasının yaradılması qərara alınmış, əzəli Qərbi Azərbaycan torpaqlarında rus pravoslav kilsələrinin inşası, gələcəkdə kilsələr arasında qarşılıqlı əlaqələrin gücləndirilməsi nəzərdə tutulmuş və 2021-ci ilin mart ayında "Dağlıq Qarabağın" rus icmasının keçirdiyi yığıncaqda səsləndirilən "narahatlıq"-"rus-erməni izinin itirilməsi qorxusu" bir daha gündəmə gətirilmişdir.

Rus-hay cütlüyünün yaratdığı İrəvan-erməni eparxiyasının rəhbəri arxiyepiskop Leonid Klincki (Qorbaçov) təyin edilib. İndi də hay kilsəsinin yeni Qorbaçovu peyda oldu, birindən yarımışdıq, ikincisi yuvadan çıxdı...

Allah xeyirə calasın dinsizlərin bu təyinatını...

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2022.- 4-10 fevral.- S.17.