Magik realizmin povest

janrında təzahürü

Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında magik realizm cərəyanının təzahürü ilə bağlı 2019-cu ildə "Ustad" jurnalında çap olunmuş "Magik realizm cərəyanı Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində: ilkin mənbələr, köklər" adlı məqaləmizdə söhbət açmışdıq. Bu məqalədə mövzunu davam etdirərək povest janrı çərçivəsində magik realizmin təzahürünə diqqət yetirəcək və üç müəllifin -Mübariz Cəfərlinin, Mübariz Örənin və Şəmil Sadiqin əsərlərinin timsalında mövzunu yenidən araşdırma müstəvisinə gətirəcəyik.

Müstəqillik dövrü ədəbiyyatının diqqət cəlb edən imzalarından olan Mübariz Cəfərlinin "Şəklin arxasında" (2017) povestində Kamal yuxu haqqında tədqiqatını tamamlaya bilməyən, qeyri-adi hadisələri yaxından görmək istəyən Əzizə kömək etmək adı altında onu mistik hadisələrin baş verdiyi məkana göndərir. Əslində isə o, fenomenal hadisələrlə bağlı öz tədqiqatının növbəti etapını tamamlayır. Əsər boyu Kamal daim bir kənarda oturan, hərəkətsiz bir insan kimi təsvir olunsa da əslində o, qeyri-adi gücə malikdir, baş verən mistik hadisələri də məhz Kamal idarə edir. Əsər boyu oxucu nəyin həqiqət, nəyin yuxu olması arasında tərəddüdlərlə baş-başa qalır. Povestin dili və üslubu yeniliyi, axıcılığı ilə diqqət çəkir.

Mübariz Cəfərlinin digər povesti - "Halə" (2015) isə kəndə məzuniyyətə gələn bir gəncin sərgüzəşti kimi qələmə alınıb. Əslində isə əsərin baş qəhrəmanı həmin gənci xalası qızı ilə evlənməkdən daşındıran falçı Xədicədir. Əsərin əsas ağırlığı bu obrazın üstünə düşür. Müəllif bəzi hadisələrin, məqamların açarı kimi qaraçı köçünü də povestə daxil edir. Xatirənin itkin düşmüş qardaşının sonrakı taleyi barədə məlumat verilmir. Əvəzində gəncin şəhərdəki evinin yaxınlığındakı pivəxanada işləyən Faxı adlı orta yaşlı kişi haqqında düşüncələri, fikirləri verilir. Müəllif oxuucuya mətn içində tapmaca təqdim edir. Oxucu Xatirənin qardaşını Faxı ilə əlaqələndirə də bilər, bunları tam fərqli süjet xətti kimi də qəbul edə bilər. Maraqlıdır ki, Xatirənin özü ilə bağlı nəql etdiklərində qəribə bir zaman uyğunsuzluğu var, bəhs etdiyi, gördüyünü, yaşadığını iddia etdiyi məqamlar yaşından çox öncələr baş verən vaqiələrdir. Bu da falçı Xatirənin obrazına mistik bir çalar gətirir. " - Soyuq, çovğunlu-boranlı qış gəlib qapını kəsdi. O ilin qışı küləyi, qarı, şaxtası ilə bahəm, həm də Kürün donması ilə yadımda qalıb. Yəqin sənin də xatirindədir. - Ay Allah, Kürün donması mənim qətiyyən yadıma gəlmir. Rəhmətlik babam deyərdi ki, Kür 1924-cü ildə, Lenin ölən il donub, o da bizim yaşımızdan çox qabaqkı müddətdir. Bəs Xatirə nələr danışır, necə yəni Kür dondu, necə yəni sənin də yadına gələr?" Xatirənin həyat hekayəsi əslində bir kəndin sərgüzəştidir. Bu hekayə fonunda XX əsrin 30-cu illəri, müharibə, müharibədən sonrakı dövr, yenidənqurma, müstəqillik illəri axıcı bir şəkildə oxucunu yormadan, nağılvari, koloritli bir dillə Xatirənin xatirələri kimi oxucuya çatdırılır.

Bədii dilinin axıcılığı və bədii zənginliyi ilə oxucunu cəlb edən Mübariz Örənin "Ağ buludlar" (2017) povestinin qəhrəmanı öz keçmişini axtarır. Bu adsız qəhrəmanın özü isə əslində mübhəm bir günahın, əsrlər öncə baş vermiş insestin daşıyıcısıdır. Əsər boyu qəhrəman bu günahdan qaçmağa çalışır. Lakin Çar Edip kimi ona da taleyindən qaçmaq nəsib olmur, o uzaq qazax çöllərində, heç gözləmədiyi bir anda taleyin qurduğu tora düşür və insestin son halqası da tamamlanır. Nəslin ruhunu təmsil edən "kor" Qocanın dediyi kəhanət baş verir: "Gərək gəlməyəydin bura. Amma gəlməyə bilməzdin. Səni bura gətirən səbəb var. Bu əzablı oyunda sən də bir bəndsən! Çevrə qapanmalıdır və o çevrəni sən qapamalısan."

Yuxu motivi digər bir povestdə - Şəmil Sadiqin "Yuxu maşını" povestində (2016) də qabardılır. Povestdə Bilgə adlı alim kəşf etdiyi yuxu maşını vasitəsilə insanların yuxusunu lentə köçürüb onları film kimi satışa çıxarır. Hətta "Oskar" mükafatı da alan Bilgə bütün qazandığı vəsaiti milli ideologiyanın təbliğinə xərcləyir. Lakin alim öz yaratdığnın qurbanı olur. Öz yuxusu olan xəyanət lentini həqiqət kimi ona təqdim edirlər. Nəticədə dünyası yıxılan, özünü yoxluğa təslim edərək bir adada guşənişin həyat keçirən Bilgə həqiqəti öyrənmədən dünyadan köçür. Qeyd etmək lazımdır ki, Şəmil Sadiqin "Yuxu" povesti ilk baxışda daha çox utopik-fantastik əsər təsiri bağışlasa da əsərin əsas ideyasını fövqəlinsan konsepsiyası təşkil edir. Beyninin gücü ilə yuxunu sirrini açıb ona sahib olan Bilgə məhz fövqəlinsandır. Lakin fövqəlinsan belə öz duyğularına məğlub ola bilər. Ağılın idarə edə bilmədiyi məqamlar insanın yalnız beyni ilə var olan bir robot kimi yaşaya bilməyəcəyini, onun insan mahiyyətini məhz duyğularla ağılın vəhdətinin təşkil etdiyini göstərir.

Tədqiqata cəlb etdiyimiz mətnlərdən də göründüyü kimi müstəqillik dövrünün povestlərində əks olunan mifik-magik elementlər içərisində yuxu motivinə xüsusi maraq diqqəti cəlb edir.

Elnarə Qaragözova

fil.f.d.

Olaylar.- 2022.- 15-21 iyul.- S.18.