Qafqaza ”pərçim
edilmiş”
ibtidai insan-hay sürüsü...
Şərqi Afrikadan e.ə. II-I
minilliklərdə "Böyük köç"lə
Roma-Yunan koloniyalarında, Aralıq dənizi hövzəsində
yerləşdirilən protohay qəbilə toplumunun xələfləri
olan hay sürüsünün Balkan yarımadasından (Frakiyadan) I minillikdə
növbəti miqrasiyası iki istiqamət almışdır,
nəticədə həm Mərmərə, Qara və Azov dənizlərinin şimal hissəsi
boyunca, Don çayı və Xəzər dənizi ətrafında,
həm də Anadolu yaylası, Dəclə-Fərat
çaylarının mənbəyi və Kiçik Qafqaz
hövzəsində yerləş(diril)məyə nail olublar. Şimal istiqamətdəki
köç nəticəsində Dnestr və Dunay
çaylarının qərbində də hay
sürüsünün məskunlaşması barədə hay
mənşəli polşalı səyyah Simon Lexats (1584-1639) "Səyahət
qeydləri" əsərində (Moskva ş., 1965, 321 səh.) yazmışdır:"...XIII-XVIII
əsrlərdə təkcə
Qərbi Ukraynada 30 "erməni" koloniyaları
yaranmışdır..."
E.ə.
II və I minilliklərdə Balkan yarımadası (Frakiya) ətrafında,
Aralıq dənizi adalarında yaradılmış Roma-Yunan
koloniyalarından (Siciliya adasının cənubundakı
Sirakuzı, Frakiyada Vizanti...) protohay-hay mənşəli qəbilə
sürülərinin Egey, Mərmərə, Qara və Azov dənizlərinin
sahilləri boyunca, əski, qədim Türkdilli xalqların
qurduğu Kimmer-İskit-Skif-Sak dövlətinin (e.ə. VIII-I əsrlər
bu dövlətin inkişaf mərhələsi olub) ərazilərində
yerləşdirilməsi ilk növbədə Bizans
imperiyasının hərbi-siyasi məqsədləri (Asiyadan
Avropaya uzanan beynəlxalq əhəmiyyətli dəniz və
quru ticarət yolunun ələ keçirilməsi) ilə
uyğunlaşdırılmışdır. E.ə.VII-VI əsrlərdə
Pont Evkinski sahillərinin (antik yunan mənbələrində
Qara dənizin adı) şimal və şimal-şərq hissələrində
mövcud olmuş Bizans koloniyaları (İstriya, Massiliya,
Kirena, Olviya, Feodosiya, Pontikaley (Bospor), Nimfey, Tirititaka... şəhərləri,
sonrakı dövrdə Krım yarımadasında Xerson, eləcə
də Fazis, Tanais, Diaskuriada, Fanaqoril... koloniyaları
Kimmer-Iskit-Skif dövlətinə qarşı hücumların
keçirilməsində "səngər"-"qapı"
rolunu oynamışdır. Yeni ərazilərin ələ
keçirilməsi üçün (e.ə.V əsrdə
"çöl xalqlarının güclü müqavimətinə
baxmayaraq" Şərqi Krım, Kerç və Taman
yarımadaları ətrafındakı ərazilər Bospor
çarlığına birləşdirilmişdir) hərbi-siyasi
əməliyyatların uğurla nəticəsi kimi qiymətləndirilir
(bu barədə t.e.n. REA-nın Tarix institutunun əməkdaşı,
Moskva hökümətinin Millətlər Evinin eksperti
A.M.Nekrasovun (1958) "Orta əsrlərdə Şimali Qara dəniz
hövzəsi-sərhəd regionu kimi" məqaləsində
(Moskva ş., "Rusiya tarixi" jurnalı, 1992-ci il, 1-4
saylı nəşr, səh.279-300) qeyd edilib).
Kimmer-İskit-Skif
dövləti ərazisndə e.ə.VI əsrdə sıx məskunlaşmış
(Fasis (Poti), Diaskuriada (Suxumi), Tanais (Rostov)...koloniyalarında)
icmalara (əsasən Roma-Yunan koloniyalarına Şərqi
Afrikadan köçürülən protohay xələflərinə)
qarşı yerli, kökənli xalqların
hücumlarının (e.ə.107-ci ildə)
qarşısını almaq üçün müxtəlif
tikililər, müdafiə sədləri, istehkamlar, kurqan-təpələr
inşa edilmişdir, Kimmer Bosporunda, müasir Krasnodar ərazilərində,
Kuban çayı sahillərində onların
qalıqlarına rast gəlinir, eləcə də arxeoloji
qazıntılar nəticəsində nümunələr
tapılır.
Tarixi mənbələrdən
məlumdur ki, istər Bospor çarlığında (e.ə.V-II
əsrlər), istərsə də Bizans hakimiyyəti illərində
Qara-Azov dənizi hövzəsində Roma-Yunan məbədlərinin
də tikintisi aparılmışdır (A.M.Nekrasov
"Krım. Keçmişi və müasir dövrü",
Moskva ş., 1988)
E.ə.
339-cu ildə Kimmer-İskit-Sak dövlətinin (paytaxtı Neapol
şəhəri) Makedoniya çarı II Filiplə (e.ə.382-336-cı
illər, Makedoniyalı İskəndərin-e.ə.
356-323-cü illər-atası) apardığı müharibədə
hay muzdlularından da iştifadə olunmuşdur, həmin
muzdlular M.İskəndərin sonrakı hərbi
yürüşlərinə də qatılmışlar (haylar
bunu fəxr sayırlar). Həmin dövrün hərbi əməliyyatlarında,
eləcə də köçürülmə siyasətində
hay sürüsündən daha çox sayda ona görə
istifadə olunub ki, bu tayfanın Vətəni Şərqi
Afrika olduğundan onların geri qayıtma niyyəti, məqsədi,
Vətənə dönmə istəyi olmayıb, ona görə
də "Vətən həsrəti" kimi bioloji zəruri-etnopsixoloji
hissinin hay sürüsündə olmaması yeni məskunlaşma
üçün əsas şərt olmuş, nəticədə
köçürülmüş qəbilə-tayfa
icmasının saxlanılması, idarə edilməsi də
çətinlik yaratmamışdır. Miqrasiya yolunun şimal
hissəsində yerləşdirilmiş hay icması qəbilə-tayfa
başçılarının və hakim qüvvələrin
təhriki ilə müvafiq siyasi, hərbi, iqtisadi, dini təcavüzlərdə
istifadə edilmiş, Qara-Azov (bu hidrotoponim "Azıx"
antrotoponim ilə eyni etimoloji kökə malikdir)-Xəzər dənizləri
hövzələrinin kökənli Türk-Müsəlman əhalisinə
qarşı bütün cəbhələrdə
açıq-gizli düşmənçilik xətti
yürütmüş, davamlı olaraq bu münasibəti
genişləndirmiş və müasir mərhələyə
çatdıra bilmişlər.
Təsadüfi
deyil ki, XIX-XX əsrlərdə hay-rus kilsələri, digər
birləşmiş hərbi-siyasi-ictimai qüvvələr
müxtəlif layihələr adı altında
bütövlükdə Qafqaz bölgəsinin çoxmilyonlu
Türk-Müsəlman əhalisini yad, gəlmə əhali ilə
əvəzlənməsi siyasətinə müəyyən dərəcədə
nail ola bilmişlər, bu mürtəce-təcavüzkar
("incə soyqırım") siyasətlərini
ayrı-ayrı adlar altında pərdələməkdə
davam edirlər. Bu cür tədbirlər sırasında son illərdə
Şimali Qafqazda (Stavropol, Kasnodar, Armavir, Rostov...şəhərlərində)
geniş yer tutan müştərək humanitar layihələrin,
elmi-nəzəri mülahizələrin müzakirəsi,
oxşar mövzulu tədqiqat mərkəzlərinin, nəşrlərin
("Şimali Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti
tarixi barədə məqalələr toplusu", 5-ci
buraxılış, 2013; "Şimali Qafqazda xristianlıq:
tarix və müasirlik (məqalələr toplusu)", Moskva
ş., 2011...) geniş şəbəkəsinin yaranması, bu
istiqamətdə xristian həmrəyliyinin güclənməsi
aydın görünür.
Qeyd edilən
ocaqlardan biri 2019-cu ildən fəaliyyət göstərən
hay-rus birgə layihəsi olan "Şimali Qafqaz
xalqlarının V-XIX əsrlər tarixi barədə "erməni"
mənbələrinin rolu" mövzusunda nəzəri-tədqiqat
işlərinin aparılmasıdır. Mürtəce layihənin
rəhbərləri "Ermənistan" EA-nın Arxeologiya və
etnoqrafiya institutunun əməkdaşı, tarix elmləri namizədi
Hayk Akopyan və Rusiya EA-nın Dağıstan Mərkəzinin
əməkdaşı Ramazan Əbdülməcidovdur, sonuncu
layihədə Mərkəzin rəhbəri kimi qeyd edilib, amma əslində direktor Rusiya EA-nın müxbir
üzvü, f.-r.e.d. X.Ə.Əmirxanovdur (1949).
Bu layihənin
həyata keşirilməsində əsas məqsəd kimi ".... zəngin
keçmişə malik Şimali Qafqaz xalqlarının tarixi
lazımı səviyyədə öyrənilmədiyindən,
İslam dininədək regionda mövcud ikən, amma onun
haqqında tam bilgi, təsəvvür olmayan xristian dövrü barədə
elmi-nəzəri məlumatların üzə
çıxarılması, nəzəriyyənin işlənib
hazırlanması..." göstərilmişdir. Və təbii
ki, "Ermənistan"da saxlanılan tarixi-arxeoloji arxiv məlumatları
əsasında...
Çünki,
hay toplumunun Qafqaz bölgəsində yerləşdirilməsi
tarixi faktlarının xristian-pravoslav amili ilə pərdələnməsi,
yanlış elmi-nəzəri mülahizələrlə hay
sürüsünün "xristian
doğmalığı"nın
yaradılması, hay kilsəsinin strateji niyyətlərinə
uyğunlaşdırılması... təbliğat-təşviqat
cəbhəsində əsas hədəflərdən
seçilmişdir.
Məqsəd
sadə anlamda qavranılsa da, əslində "uzaq mənzilli
hədəflər" hay xislətinin mahiyyətindən
qaynaqlanır:
-bütövlükdə
Qafqaz bölgəsində hay sürüsünün
köçürülərək yerləşdirilməsi nəzəriyyəsinin
("Balkan nəzəriyyəsi") Şimali Qafqazda
xristian-pravoslav tarixi ilə əvəzlənməsi,
hayların yerli xalqlarla eyniliyinin saxta mülahizələrlə
"əsaslandırılması";
-Qafqazda
XVI əsrdən sonra kök salmış xristian-pravoslav kilsəsinin
nüfuzundan istifadə edərək xüsusilə Cənubi
Qafqazda çar Rusiyasının (sonrakı hakimiyyət vahidlərinin
də) "dini canişini" rolunda güclənən hay
kilsəsinin nüfuzunun və mövqeyinin gücləndirilməsi;
-Şimali
Qafqazın Qara, Azov və Xəzər dənizi hövzələrində
hay kilsəsinin yaratdığı "hay koloniyaları"nın hesabına bu regionda, eləcə də
Rusiyada siyasi, hərbi, ictimai gücünün
artırılması;
-Rus
pravoslav kilsəsinin "çətiri" altında Qafqazda
"yerli xalq" hüququnu qazanmaq naminə Rusiya ictimai-elmi
dairələrindən yararlanmağı;
-Qafqaz
bölgəsinin dini, tarixi, arxoloji-etnoqrafik nəzəri əsaslarının
işlənilməsində
saxta, uydurma "hay arxiv məlumatları"ndan (İrəvan
şəhərindəki Matenadaran əlyazmalar İnstitutunda
saxlanılan), hay mənşəli və kökənli
xalqların pedaqoji-elmi işçilərindən istifadə
edilməsi;
Hay kilsəsinin
təşkil etdiyi bu cür və oxşar "elmi-nəzəri
tədqiqat layihələrinin" əsas məqsədi həm
də hay sürüsünün guya Şimali Qafqazda yerləşməsi
onların əzəli hay torpaqları olan "Dağlıq
Qarabağ"dan
köçmələri nəticəsində
olduğu barədə mifik təsəvvürlərin əsaslandırlmasına
yönəlmişdir.
Mürtəce
hay kilsəsinin siyasi hədəfində Şimali Qafqaz, Don
çayı hövzəsi və Volqa çayının
aşağı mənsəb hissəsi əsas yer tutduğundan
ilk növbədə bu bölgədə ictimai məzmunlu
(tarixi-arxeoloji-etnoqrafik-dini) "elmi-tədqiqat layihələri"nin
geniş şəbəkəsi XX əsrdə davamlı surətdə
formalaşmış və inkişaf etməkdədir. Son
onilliklərdə Rusiya Elmlər Akademiyasının Cənub
Regional İctimai Elmlər İnstitutunun, Rostov İctimai Elmlər
İnstitutunun, REA-nın Dağıstan Elm Mərkəzinin,
Krasnodar və Stavropol şəhərlərinin dövlət-özəl
ali məktəblərinin...timsalında oluduğu kimi,
Ümumrusiya İctimai "Rusiya ermənilərinin İttifaqı" təşkilatının
Regional Krasnodar şöbəsi... tərəfindən də həmçinin.
2021-ci
ilin ortalarında bu şöbənin sədri
K.D.Ayrapetyanın verdiyi müsahibənin bəzi tezisləri səsləndirməklə
yuxarıda deyilənlərin təsadüfi
olmadığına bir daha sübut ola bilər.
Şimali Qafqazda uzaq hədəfləri nişanlayan hay kilsəsinin
bu nümayəndəsi bildirmişdir ki, "...bizim əsas məqsədimiz
həm də bölgədə tarixi abidələrin bərpası,
həm də yeni abidələrin qoyulmasıdır...biz elə
layihələri həyata keçirməliyik ki, yetişən
nəsildə vətənpərvərlik hissi güclü
olsun... biz Krasnodar diyarının hərbi kazak birləşmələri
ilə sıx əlaqələr yaradırıq...".
Gələcəkdə
Şimali Qafqazın yerli, kökənli xalqları
üçün siyasi-hərbi problemlərin yaranacağı
şübhə doğurmayan hay kilsəsinin bu kimi fəaliyyəti
sırasında "bürünc
imzalı" izlərdən də
daçışmağı unutmamışdır
K.Ayrapetyan-"...bizim səyimizlə Slavyansk şəhərində
"erməni" mənşəli Ovanes Baqramyana, Eysk qəsəbəsində
859-cu dəniz aviasiyası Mərkəzinin ərazisində
Baltik Hava Hücumları Qüvvələrinin 47-ci aviaalayın komandiri olmuş
Nelson Stepanyana bürünc büst qoyulub..."
Daha sonra
vurğulanmışdır ki, 2021-ci ilin ortalarında Armavir
şəhərində (Krasnodar "Ermənistanı"nın paytaxtı-Q.Y.) "Böyük Vətən
müharibəsi tarixinin saxtalaşdırılması və
çoxmillətli sovet xalqının faşizm üzərində
qələbəsində rolu" mövzusunda Kuban "erməni" gənclərinin
Forumu keçirilib, müharibə xronikası nümayiş
etdirilib, Reystax önündə "erməni əsgər-zabitlərinin
"erməni" rəqsi "Köçəri"
ifasında rəqsləri göstərilib...
Göründüyü
kimi, Cənubi Qafqazda olduğu kimi, Şimali Qafqazda da hay kilsəsinin
"gizli bürünc imzaları"nın
sayı, əhatə dairəsi xeyli dərəcədə
artmaqdadır...
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2022.- 4-10
mart.- S.17.