“Qərbi Azərbaycanın qurucuları” silsiləsindən

Əski Baharlılar tayfasının xələfləri...

II yazı

Dünya Türk dövlətçiliyi tarixində, Qaraqoyunlu hakimiyyətində xüsusilə önəmli yer tutan tayfa birlikləri sırasında, şəcərə sülaləsinin əsası 1351-ci ildə qoyulmuş Bahalıların məşhur xələfləri ilə yanaşı onların adını (eləcə də Təkləli, Şamlı...dəkkələrini) Böyük Turan hüdudlarında yaşadan antrotoponimlər də az deyil-Anadolu yaylasından Dekan yaylasınadək, Qərbi Azərbaycandan Orxon-Yenisey çayınadək uzanan ərazilərdə... (Mərkəzi Asiyada Uyğur Türk dövlətində Təklə-Məkan, Əfqanıstanın Herat şəhəri yaxınlığında Təpə (Təkə-Təklə) kəndi, Hindistanın Bihar (Bahar) vilayətində Bahar-Şərif, Bəyisaray, Sultangənc...şəhərləri).

Türk-Müsəlman dünyasının tarixi əhli-qövmləri sırasında xüsusi yer tutan Baharlılar nəslinin bir ocağı da Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalının "Gığı dərəsi" hövzəsində, Gığı çayının sahilində yerləşən, iki min illik yaşlı Baharlı kəndi olub. Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində xidməti olmuş Baharlı, eləcə onunla soy-kök bağlılığı olan Təkləli, Şamlı., Əhmədli... tayfalarının adı ilə bağlı antrotoponimlərə Ağdam, Şamaxı, Qobustan nahiyələrində də rast gəlinir.

Dövlət və xalq təsərrüfatı quruculuğunda, milli-tarixi dünyadərkinin təşəkkülündə, gənc nəslin təlim-tərbiyəsində fərqlənən "Gığı dərəsi"nin qədim tarixə malik Baharlı kəndinin görkəmli elmli-dini nümayəndələri sırasında, mədrəsə-tədris sistemini mükəmməl dünyəvi biliklərin təlimini irfani-milli dünyagörüşünün əsaslarına uyğun yaradan Molla İsmayıl Molla İmamalı oğlunun (1840-1925), Molla Qaraş Molla İsmayıl oğlunun (1903-1998) adları da qeyd edilir. Bu kənddə 1926-cı ildə ibtidai, 1936-cı ildən 7 illik məktəb fəaliyyət göstərmişdir. Əməkdar müəllim Qəbil Abış oğlu Həsənov (1931-1991) 1963-1983-cü illərdə direktor olmaqla, həm də Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənnini (artıq 8 illik məktəbdə) tədris etmişdir. 1983-cü ildə Baharlı kəndi boşaldılandan sonra G(ü)ecalan şəhər Zeyvə qəsəbə 5 saylı tam orta məktəbdə, qardaşı Surxay Abış oğlu (1936-1992) ilə birgə işləmişdir. Bu məktəbdə qonşu Yuxarı və Aşağı Pürülü, Qovşud, Müsəlləm, Yuxarı və Aşağı Gilətağ, Şəhərcik... kəndlərindən də olmaqla 640 şagird təhsil alıb.

Qeyd etmək lazımdır ki, hay kilsəsinin təzyiqi, milli-irqi ayrı-seşkiliyi ucbatından Qərbi Azərbaycanın "Gığı dərəsi" boyunca əhalisinin sayı çox olan kəndlərində məktəb yaşlı uçaqların və istedadlı müəllimlərin üstünlük təşkil etməsinə baxmayaraq yalnız bir neçə kənddə orta məktəb var idi (Gığı, Şəhərcik, Zeyvə, Kurud və Pəyhan-Keypəşin kəndlərində).

Gığı kəndi eyni adlı çayın (ona Qazangölçay da deyilir) sahilində yerləşirdi, ən yaxın Baharlı kəndindən 8 km aralı idi. 1936-cı ildən orta məktəb kimi yaradılan bu kəndin tədris ocağı el arasında "Gığı dərəsi"nin "Universiteti" və ya "Ağabala müəllimin Akademiyası" adlanıb. Bu təlim-tərbiyə-tədris ocağının ilk direktoru 2-3 il ərzində nahiyənin Yuxarı Gilətağ kəndindən Həbib Bünyadov (şair Hafiz Baxışın-1932-1989-atası), sonra isə əslən Şəhərcik kəndindən olan Nurəli Qurbanov həm də tarix fənnini tədris edib, sonra Qovuşudlu Bəhlul Bayramov (Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənni üzrə) və Keypəşin kəndinən Muxtar Baxşəliyevdən sonra bu məktəbə 1945-1972-ci illərdə, əməkdar müəllim Ağabala Qulaməli oğlu Babayev (1910-1972) rəhbərlik etmişdir. O, 1941-1945-ci illərdə cəbhədə olmuş, sağ qolunu itirmiş və müharibədən qayıtdıqdan sonra 4-5 ay ərzində sol əllə yazmağı öyrənə bilmişdir.

"Gığı dərəsi"nin 22 kəndinin (Acıbac, Gərd, Çaykənd, Mahmudlu, Baharlı, Kirs, Pürülü...) 800 nəfərə yaxın şagirdi bu məktəbdə oxuyurdu. Daha çox yerli imkanlar (bağ-bostan sahələri var idi) hesanına maliyyələşən internat tiplu (uzaq kəndlərdən, hətta Qubadlı, Zəngiulan rayonlarından gələn 100-ə yaxın şagird burda qalırdı, pulsuz yeməklə təmin olunurdu) bu məktəbdə əsaslı tədrisdən əlavə axşam saat 6-dan sonra da müəllimlər şagirdlərlə əlavə məşğul olurdular (1945-1955-ci ilərdə bu məktəbin şagirdi, 1970-1975-ci illərdə isə Gığı kənd xəstəxanasının baş həkimi olmuş Səfixan həkimin söhbətindən).

Məktəbdə nizam-intizam, elmlərin öyrədilməsi elə qurulmuşdu ki, tədris ilində nəinki müəllimlər, hətta şagirdlər tərəfindən belə bir gün də olsun geçikmə və ya iştirak etməmə halına yol verilməzdi. Dərsin boş buraxılması "ağır cinayətə" bərabər idi, Gığı kənd orta məktəbində (həmin məktəbin yetirməsi Salam müəllim 51 illik pedaqoji fəaliyyətində 1saat, 1 gün belə dərs buraxdığını hələ də xatırlaya bilmir).

A.Babayevin ata nənəsi qaçaq Nəbinin bibisi olub.

Hay kilsəsinin xəbis fitnə-fəsadının və məkrli niyyətinin qurbanı olan Ağabala müəllimi Qapan şəhər xəstəxanasında zəhərlənib fəvat etdi-uydurma "kor bağırsağın iltihabı" adı altında, Gığı kənd qəbirstanlığında dəfn edildi.

Qapan rayon Partiya və rayon İcraiyyə Komitələrinin rəhbər hay-daşnak heyəti saxta həkim-ekspertiza rəyi ilə bu ağır cinayətin üstünü örtə bildilər.

Tarix və ictimaiyyat fənnini keşən Ağabala müəllimlə yanaşı, 1945-1987-ci illərdə riyaziyyat dərsini keçən, 1945-1952-ci illərdə tədris hissə müdiri olan və ensklopedik biliyə malik, doğma Yuxarı Pürülü kəndindən gələn, əməkdar müəllim Həsən Abış oğlu Şəkərəliyevin də (1916-1987) bu məktəbin şərəfli tarixində xüsusi yeri var. Onunla pedaqoji-tədrislə bağlı fikir mübadiləsi aparmağa, fənn planının təşkili üçün məsləhətə almağa, ayrı-ayrı elmlərin çətin suallarını öyrənməyə ... Zəngəzurun Qarakilsə, Mehri nahiyələrindən, eləcə də Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl rayonlarından da müəllimlər yanına gələrdi.

Yuxarı Pürülü kənd sakini Gəncalı Hacı Əziz oğlunun (1929) dediyinə görə Həsən müəllim fitri istedadına görə ana babası, 70 yaşından sonra dini-irfani təlimlərə başalayn Əziz Gəncalı oğluna (1801-1954) çəkibmiş, hətta onu oğulluğu götürmək istəyibmiş. Bu kəndin 8 illik məktəbində də savadlı müəllimlər az olmayıb (1941-1945-ci illər müharibəsindən polkovnik rütbəsində yaralı qayıdan, tarix müəllimi İsmayıl Əziz oğlu Gəncalıyev (1921-1947), kimya müəllimi Cəbrayıl Əziz oğlu Gəncalıyev (1925-1990), Abbas Həsən oğlu Şəkərəliyev (1949), coğrafiya müəllimi-"xəritədə gözüyumulu göstərirdi"...).

H.Şəkərəliyevin şagirdləri sırasında BDU-nun riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, professor Yaşar Topuş oğlu Mehrəliyev (1959), dosent Eldar Səməd oğlu Qarayev (1956), biologiya elmləri doktoru, professor Bəhlul İsfəndiyar oğlu Ağayev (1939), geologiya elmləri doktoru, professor Cəbrayıl Əbdüləli oğlu Azadəliyev (1935-2022, Mahmudlu kəndindən, Gığı kənd orta məktəbini 1954-cü ildə 8 ilə bitirib)... kimi elm adamları-ziyalılar az olmamışdır. Sonralar, 1998-2008-ci illərdə N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin rektoru olan B. Ağayevin anası 1945-1969-cu illərdə məktəbin tədris hissə müdiri işləmiş, fizika müəllimi Əliş Allahverdi oğlu Qarayevə (1922-1989) 1955-1956-ci illərdə deyərmiş:

-Siz Bəhlulu qorxuzmayın, onun boynunu qıdıqlayın, sonra özü oxuyacaq...(Əslən Gərd kəndindən olan Əliş müəllim İrəvan Pedaqoji məktəbini və Pedaqoji institutunu bitirmiş, 1964-1969-cu illərdə Gərd kənd 8 illik məktəbinin direktoru olmuş, bu kənddə 1969-cu ildə 9 ballıq zəlzələ olandan sonra hay kilsəsinin bəhanəsi ilə kənd (70 ev) boşaldılmış, camaat Zeyvə qəsəbəsinə (3 km aralıdakı) köçürülmüş, o, isə Zeyvə 5 saylı məktəbin direktoru işləmişdir).

Həsən müəllim tədris etdiyi fənni şagirdlərə sevdirmək üçün həm də el dilində tövsiyyə edərmiş:

-Riyaziyyat elmi "quyruqlu ulduza" bənzəyir, həyatın bütün sahələrində onun yeri görünür...

-1984-1985-ci illərdə IX sinifdə oxuyanda bir neçə həftə Həsən müəllimin evində qalmışam,-deyə- İsmayıl Gəncalı oğlu məktəb illərini yada salır- hərdən məni su dalınca bulağa göndərəndən sonra, həmin vaxtın əvəzini "ödəməsəydi", mənə əlavə vaxt ayırıb dərs keçməsəydi qəlbən, ruhən rahat ola bilməzdi...deyirdi ki, hər şey halallığa möhtacdır... müəllim zəhməti xüsusilə...

R.S. Zəngəzur mahalında elmi-dini tədris mərkəzi kimi təşəkkül tapan məşhur Baharlı kəndi hay kilsəsinin və hay sürüsünün xislətinə uyğun olaraq 1983-cü ildə "Gığı çayı üzərində su anbarının tikintisi" bəhanəsi ilə su altına verilmiş, əhalisi qonşu Zeyvə və Zəngilan rayonu, Bürünlü kəndlərinə, eləcə də Abşeron rayonu, Mehdiabad qəsəbəsinə və Sumqayıt şəhərinə köçürülmüşlər.

(Yazının hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalının Qapan nahiyəsi, Gığı kənd sakini Səfixan Xəlil oğlu Gəncəliyevin (1936), Baharlı kənd sakinləri Heydər İsmixan oğlu Dünyamalıyevin (1939), Salam Qaraş oğlu İsmayılovun (1949) və Yuxarı Pürülü kənd sakini İsmayıl Gəncalı oğlu Əhmədovun (1969) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2022.- 18-31 mart.- S.18.