Şuşa səfəri

Obaşdanlıq... Ramazanın ortalarıdırdır. Şüşənin arxasında qatı duman. Yolumuz Şuşayadır, "dağların balaca Parisinə". Vaxt var idi, bunu düşünmək belə, xəyal, əlçatmaz arzu idi. - Görəsən mən belə həyəcanlıyam, yoxsa avtobusun içində ümumi gərginlik var? Dediyim gərginliyi Xədicə Abbasovanın yolboyu oxuduğu kövrək mahnısı azaldır... Deyirlər, səhər tezdən sözlər bir qədər yerində olmur, incə səslənmir... Ona görə insanlar musiqini fikirləşib tapıblar. Hava açıldıqca, səhərin də konturları aydınlaşır... "Mən sənə gələcəm, bir gün gələcəm, bir qərib yuxunun dumanı kimi". Elə bil müəlliflər bu əsəri düşünəndə bu günə inanıb, görüb, yazıblar. "Mən sənə gələcəm, vallah gələcəm, üzümdə, gözümdə, kipriyimdə nəm..." Bu mahnı həmişəlik mənim 12 aprelimdə qalacaq...

Ömür qisməti son 30 ilə təsadüf edən hər azərbaycanlının həyatı, Azərbaycanın isə tarixi - Qarabağın işğalı və qaytarılması kimi "əvvəl" və "sonra"ya bölünür. Lakin... qabarmalar müvəqqəti, çəkilmələr daimidir. Hər şey əvvəl-axır məcrasına dönür. Doğrudan qürurvericidir yaşadıqlarımız. Yol boyu göstəricilərə baxıram... Suqovuşan, Fizuli, Hadrud... Bu həqiqətdir. Sadəcə işarə, "Şuşa" yazılmış dirəyə yazıq-yazıq söykənib həsrət kilometri saymaq deyil. Biz ORA gedə bilirik.

Gördüyümüz ilk "kadr"lardan sarsılırıq... 28 il geriləyə-geriləyə gediblər, ta daxma mədəniyyətinə qədər. Qorxularından abad ev-eşiklərdə yaşaya bilməyiblər. Birdən azərbaycanlılar qayıdar deyə... Xaraba qoyub, yaşayıblar. Yerin üstünü söküb köstəbək kimi altında lağım atıblar. (Sonra da, biz onların ağlından nəsə umuruq. Dünyanın istənilən yerində millətlərin, xalqların bir-birinə qarışdığı, rahat yaşamaq üçün hər şərait olan zamanda qapıqonşuya ərazi davasına qalxmaq, bu qədər insanı qırğına vermək - erməni kibridir, yığılıb qalmış natamamlıqdır, özünə nə isə sübut etməkdir, "kafaları" necə çalışır, odur...) İldə bir dəfə yaz vaxtı, təbiət oyananda quru torpağa od vurub yandırıblar. Kələyini yerli-dibli kəsmək üçün. Müzəffər ordumuz gələndə isə, timsah göz yaşları altında "Qazançılar"da, Xudavəngdə nigahımız olacaqdı" ah-vayı ilə 28 illik kirayənəşinliklərinə məcburi son veriblər. "Stalinqrad" dediyimiz dağıntıların, texnikanın qalıqları yığışdırılıb. Torpağın əsl sahibinin əli görünür. (Həqiqət müqayisədə üzə çıxır). Torpaqların qayıtdığını gördüyümüz kimi, Qarabağ çöllərinə səpələnmiş yiyəsiz meyidlərinə şahid olduğumuz tək, düşünürəm ki, vəhşi instinktlərinə cavab verəcəkləri o günü də görəcəyik.

"Serpantin" Şuşa-Laçln yolu... Miskin halı ilə qəlb dağlayan Daşaltı kəndinin möhtəşəm təbiətlə yaratdığı dissonansın şərhə ehtiyacı yox idi.

Şuşanın kiçik tərcümeyi-halı belədir: Qarabağın ən hakim mövqeyində qərar tutmuş qala-şəhər elə həmin qayalardan çıxarılan daşlardan tikilib. Burada mövcud olmuş şəhər mədəniyyətini, sənətkarlıq və ticarət əlaqələrini təsdiqləyən xeyli sayda material var. Qalanın qalabəyisi, gümüşdən açarları olub. "Pənahabadi" adlanan gümüş sikkəyə qədər zərb olunub... Bir əsrdə 3 dəfə yandırılıb, 1905, 1920 və 1992-ci illərdə. Belə qədim və kiçik şəhər üçün görünməmiş faciədir. Ara məsafələrində isə hər dəfə yeni intibahını yaşayıb. Son 30 ili saymıram.

Şuşa çeynənmiş "analoqu" olmayan yox, öz dilimizdə desək, tayı-bərabəri olmayan bir şəhərdir. Özü kiçik, "əməlləri" böyükdür. Başqa şəhərlərimiz qədər qədim olmasa da, cavan yaşından özündən böyük, müdrik olub, buna məcbur qalıb. (Kaş ki, bu qədər gözəl olmayaydı... Bu gözəlliyini ona bağışlamayıblar, altını çox çəkib). Qat-qat böyük şəhərlərlə müqayisə olunub, məşhur səyyahlar, elm, sənət adamları tərəfindən saysız epitet və məcazlarla şərəfləndirilib. Hərbçilər üçün forpost, sitatel, musiqiçilər üçün konservatoriya, İtaliya olub. Ədəbiyyat adamları "poema" adlandırıblar, "Qüds", "Məkkə", "Mədinə" deyib müqəddəsləşdiriblər. Siyahı uzun... Hələ istilaçıları demirəm... "Fələyin mancanağından bəla daşları yağır, sən isə əbləhcəsinə şüşə içərisində oturmusan". Şuşaya baxa-baxa qalan şah Qacar İbrahimxəlil xana yazdığı bu sözləri oxa bərkidib uzaqdan qalaya atmışdı.

Şuşada şəhər həyatına uyuşmayan bir sakitlik gördüm. Sükunət. Heç bizim dəstənin hənirtisi (hamı müqəddəs ruhlara ehtiram əlaməti astadan, ehtiyatla danışırdı), buldozerlərin səsi də bu həzin sükutun halına təfavüt eləmirdi.

Deyilənə görə işğaldan qabaq Şuşanın qaynar, heç yerə bənzəməyən həyatı, ab-havası olub. Hər pəncərədən canlı ifa, musiqi səsi gəlib. Xəyalımda canlandırmaq istədim... Sökülmüş asfalt örtük (Bu necə şəhərdir ki, toz dumana qarışıb?! Üzdəniraqlar yollara döşənmiş daşları çıxarıb, küçələrin asfalt qabığını soyublar), Natəvanın yol kənarında "lövbər" salan az qala Şuşa ilə yaşıd, tavansız-döşəməsiz "gözləri çıxarılmış" sarayı dərhal işə qarışır, acı reallıq xəyalı qovur, yönəldir, göstərir. 28 il bu dağlara yaz bizsiz gəlib. Yayı payız, payızı qoca qış əvəz edib. Bizsiz gəlib, gedib. Dünya necə fırlanır, öz işidir, bizim üçün isə Yer 28 il Qarabağın ətrafında fırlandı. Hər il "gələn il bu vaxt dedik", özümüzə təsəlli verə-verə ömrümüzü yedik.

Azad edildikdən sonra ilk, belə deyim, "pirat" çəkilişlərdə (Təhlükəsizlik zəminində video paylaşmağa icazə verilmirdi) hər tərəf üzüqara olmuş xaçları idi. Anturaj - çirkin, kifir, baxımsız, xarabalıq, elə özlərinə sayaq idi. Dağıdıb viran qoyanda özlərini "allah" sanırdılar... Zorakılıqla təsdiq olunmaq istəyirdilər. İşğalı qanuniləşdirə bilmədiklərini hələ də özlərinə bağışlaya bilmirlər. 30 ildə alınmadısa, gözünüzü birdəfəlik çəkin. Bir daha qoca dünyanın başını piyləyib özünüzə havadar tapa bilməyəcəksiniz.

Şuşanı kədərli gördüm... Hələ daşı-divarı ağrıyırdı, ağlayırdı. Allah yaraşdırmasın, hüzünlü halı da gözəl idi. Görəsən Şuşa nə vaxtsa xoşbəxt olubmu? Şəhərin özünü deyirəm. Hansı dönəmindəsə... Bu qədər zərbə alıb, həmişə təhlükədə, qarğa-quzğun əhatəsində. Hər tərəfdən biri dişini qıcadıb. Fotolara baxan yaxınlarım ətrafı qələbəlik görüb: "Bu qədər adam var Şuşada?" - deyə maraqla soruşanda, "bəli" dedim. Demədim ki, bizim turdur... Şuşanı gur, izdihamlı görmək, göstərmək xoşuma gəldi, istədim hamı elə bilsin, hamı sevinsin.

Maraqlıdır, hamımız Allahın altında - yerdə gəzirik, amma, heç bu barədə düşünmürük... Dağa qalxanda isə heç bir şey barədə düşünmürük, dağlardan başqa. Yəqin insanın başı buludlara, təxəyyülü ənginliklərə toxunsa da, ayaqları yerdə qərar tutmalıdır. Bu fəisəfə məni Cıdır düzündən Üçmıx yüksəkliyinə, Kirs dağının zirvəsinə baxanda haqladı. Cıdır düzündən Daşaltı kanyonuna açılan mənzərənin adını tapa bilmədim. Yüksəklikdən hər yer gözəl görünür, adi düzənlik də. O ki, qala belə möhtəşəm "ansambl". Yaradana alqış, elə bilirsən indicə qanadların çıxacaq. Nə sifət, təyin yazdımsa, ürəyimcə olmadı, bu unikal görüntüyə yaraşmadı, zəif göründü. Bilmədim təbiət abidəsidir, yoxsa mədəniyyət... Sağ tərəfdən "yeyilmiş" vəhşi uçurum sanki ağzını açıb udmağa adam axtarırdı... Sanki "qayadan uçan Xuraman"ı da gördüm, oğlu ilə edama hazırlanan şairi də. Cəlladın xırıltılı istehzasını da eşitmiş kimiyəm: "Bir az sonra səni "Xəzinə qayası"ndan elə diyirlədəcəyəm ki, heç ruhun da inciməyəcək". Hisslərin, duyğuların bir-birinə qarışdığı bu məkanda oturub qalmaq, sehrinə dalmaq istədim. Bu daşların üstündə əsrlərin tozu vardı. Qarşı tərəfdə qayalar "tüstü"lənirdi...Qarabağ atlarının dırnaqlarından qopan qığılcımın Xüsusi Təyinatlılarımızın qanı ilə qarışdığı bu müqəddəs məkandan heç ayrıla bilmirdim, istəmirdim. Nə vaxtsa... yox, nə vaxtsa niyə... cəmi-cümlətanı üç onillik qabaq (azdırmı, çoxdurmu?) Qala camaatı buraya istədiyi vaxt gələrdi, istəyəndə gedərdi. Burada dünyanın ən nadir otları, çiçəkləri bitərdi. "Bundan əvvəl bizim ətibba və hükəmalarımız belə güman etmişlər ki, bu nəbatat ancaq Alp və Şveysariya dağlarında mövcud olur. İndi mən buraya gəlmək səbəbi ilə Parijin darülelminə isbat edəcəyəm ki, məxkur hükəmalar bilkülliyyə səhv ediblər. Amerika nəbatatından bilinən bu otlar Qarabağın dağlarında kəsrətlə mövcuddur". Bunu da həkimi-nəbatat müsyö Jordan demişdi... Bu yerlərin gecəsini düşündüm... Qala divarlarının qaranlığın içindən çıxan qara kölgəsini... Gələcəkdə necə dizaynlı işiqlandırılacağını... Şuşada olmaq heç nə ilə müqayisə olunmayan bir hissdir. Hiss də deyil, təmasdır. Elə hər şeyi xəyal edirsən... Cıdır düzündən ayrılanda dönüb bir də baxdım. O da baxırdı ki, görüm baxıram, yoxsa yox?

Dünya alman faşizmi üzərində qələbənin ildönümünə hazırlaşanda burnunun ucunda 30 il tüğyan edən erməni faşizmini "görmürdü". 8 may bizim üçün milli matəm günü idi. İndi isə həvəslə təqvimdə yeni peyda olan beynəlxalq "yasəmən günü" kimi qeyd edirik. (Düzdür, həm də Qırmızı Aypara günüdür, amma biz o cəmiyyətdən bir fayda görmədik. Nə qədər əsirimiz onların mövqesizliyindən adi insani hüquqlardan məhrum olub tələf oldu). Nəyi pisdir ki? Qaçqın günü keçirəndə yaxşı idi? Belə romantik, qeyri-ənənəvi "bayram"lar (kompliment günü, qucaqlaşma günü, qonşu günü və s.) insanları birləşdirir, üzlərdə təbəssüm yaradır, ovqat qaldırır. Təki qəlbimizdə bahar olsun! Haqqımız var! Belə səbəbimiz var. Qələbə sindromu, simptomları, rahatlığı, arxayınçılığı deyək. 28 il "o gün olsun" dediyimizi "bu gün o gündür" kimi bayram edirik. Sevinməkdən yorulmuruq, fəxarətdən doymuruq! Özünü qalib hiss etməkdən, bayram üçün bəhanə düşünməkdən şirin heç nə ola bilməz. Bir də may həmişə bayramlar ayı olub. Düşmənlərimizin mənhus niyyətləri isə özlərinə qayıtdı.

8 noyabrda əbədi qayıdışın təməli qoyuldu. İndi bütün Qarabağda yenidənqurma, abadlıq işləri aparılır. Allah işlərinə fərəc versin!

"Qoç ət"də nahar edərkən Şuşadan olan bir nəfər ofisiantdan vayfayın kodunu istədi... və donub qaldı: - Mənim səksənlərimdə Şuşada internet nə gəzirdi? Elə bil sovet senzurası kimi kadr qayçılanıb, arada nə az, nə çox... 30 il itib. Ardınca da, "mənə evdən Qala çörəyi almaq tapşırıblar" deməklə özü də bilmədən həyatın əbədi bir proses olduğunu, hər şeyin yavaş-yavaş yoluna düşdüyünü, nəhayət ki, illərlə gözlədiyimiz "gələcək gün"ün gəlib çatdığını xatırlatdı. Şuşadan çörək almağın öz romantikası var. Şuşa olsa, hər şey olar! Çörək də, mahnı da!

Mən isə Şuşadan özümlə yam-yaşıl, ağ çiçəkləri olan kiçik bir şax gətirdim. Albalı budağı, yaponca sakura... Və ürəyimdə arzu tutdum. Hər yaz Şuşaya gəlmək! "Sakura ağacı çiçəkləyəndə"...

Dilarə Adilgil

Olaylar.- 2022.- 20-26 may.- S.18.