MİF –ARXETİP – OBRAZ:

TƏHTƏLŞÜURDAN ŞÜURA DOĞRU

Son onilliklər arxetip fenomeni müntəzəm şəkildə araşdırmaçıların diqqətini özünə cəlb etməkdədir. Arxetipi tədqiq edən araşdırmaçılar ona ilk növbədə universal təsəvvürlərin, davranışların və düşüncə modelinin realizasiya forması kimi baxırlar. Bu səbəbdən müasir dövrdə arxetiplərin tədqiqi aktuallığı ilə seçilir. Müxtəlif elm və incəsənət növlərinin tədqiqi ilə məşğul olan alimlər araşdırdıqları sahələrdə bir sıra arxetipik elementlərin təzahür etdiyini üzə çıxarırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, arxetiplər incəsənət və ədəbiyyatda daha aydın şəkildə təzahür etməkdədir. Çünki, bu sahələr insanın daxili aləmi, onun şüuraltısı ilə daha sıx vəhdətdədir.

Arxetiplər insanın şüurlu fəaliyyətinin hər bir sahəsində özünü biruzə verir. Bunu incəsənətin bir çox növlərində, eləcə də rəssamlıqda və kinoda müşahidə etmək mümkündür. Kino bizi gündəlik rutin həyatdan daha maraqlı bir aləmə aparan incəsənət növüdür. Kinematoqrafiyada arxetiplərdən olduqca geniş şəkildə istifadə olunur. Kino arxetiplər dünyasına aparan ən qısa və əyani bir yoldur. Kinoda qəhrəmanı və anti - qəhrəmanı canlandırmaq, tamaşaçını buna inandırmaq üçün yalnız süjet və rejissor ustalığı kifayət etmir. Burada insanın şüuraltısında mövcud olan arxetipik obrazları düzgün anlamaq və bunu kinoda əks etdirə bilmək də olduqca önəmlidir. Bir sıra filmlərin müvəffəqiyyəti, digərlərinin isə uğursuzluğunun əsasında məhz arxetipik dominantların uyğunluğu, arxetipik motivin ardıcıllığının düzgünlük dərəcəsi ilə əlaqədardır. Prof. Rəhim Əliyev yazır: "Bədii kino biznesinin inkişafı tamaşaçı cəlb etmək üçün yeni-yeni süjetlər tapmalı idi. Bu süjetlərin bir qismi qədim dini-mistik ədəbiyyatlarda və magiyaya dair kitablarda tapılmağa başladı. Qədim magiya və mistika bir qayda olaraq müasir həyata köçürülür."

Arxetiplər yalnız ədəbiyyatda və incəsənətdə deyil, hətta reklam çarxlarında belə istifadə olunur. Reklam industriyası insanın şüuraltısına nüfuz edərək onun arxetipik kölgə kimi gördüyü problemlərini yox edəcək vasitəni təqdim edir. Reklam süjetində Kölgə ilə mübarizə olduqca rahat və xoşdur, məhz reklam edilən məhsul düşmənlə mübarizədə etibarlı silah ola bilər. Diqqət yetirsək görərik ki, reklamın son cümləsi [nidası] insan şüuraltısına anti-kölgə effekti yaradacaq tərzdə qurulur.

Arxetiplər müxtəlif xalqların mədəniyyətində, ədəbiyyatında fərqli şəkildə təzahür edir. Çünki, hər xalqın özünəməxsus tarixi, mifologiyası, mentaliteti ümumi bir obrazın fərqli variantının meydana çıxmasına şəarit yaradır. Arxetiplər öz kökləri etibarı ilə mifoloji motivlərlə eyniyyət təşkil edir. Belə ki, həm mifoloji, həm də arxetip obraz bəşəriyyətin ilkin təssüratlarının inikasıdır. Arxetip anlayışı insanın ilkin təsəvvürlər sistemi olan mifologiya ilə olduqca sıx bağlı olduğundan arxetiplər nəzəriyyəsini daha yaxşı izah etmək üçün mifologiyaya dair fikirlərə də nəzər salmaq lazımdır.

Elmdə mifə və mifologiyaya müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir sıra alimlərin fikrincə mif qədim insanların uydurmalarıdır. Onlar bildirirlər ki, miflərin tədqiqi zamanı onların gerçəkliklə əlaqəsi olduğunu fikirləşmək düzgün deyil. Miflər bəşəriyyətin uşaqlıq çağında meydana gəlmişdir və uşaq təfəkkürünə uyğundur. Digər alimlər isə miflərə əks mövqedən yanaşaraq bunların uydurma olmadığını, hər mifin, mifoloji motivin əsasında həqiqətən yaşanmış olayların durduğunu qeyd edirlər. Qədim zamanlardan bəri bir çox tədqiqatçılar miflərin izahı ilə məşğul olmuşlar. Onlar mifin mənasını açmağa, mifik qəhrəmanların və hadisələrin şərti işarələr, simvollar olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Mifləri izah etməyə çalışan qədim yunan filosofları mifi həqiqətəuyğun və etibarlı mənbə saymırdılar. Onlar hesab edirdilər ki, miflər hər hansı konkret müəllif tərəfindən müəyyən məqsədlə uydurulmuşdur.

A. F. Losev "Mifin dialektikası" əsərində mifin uydurma olması fikrinə qarşı çıxaraq qeyd edir ki, biz mifə hər hansı elmin, dinin, cəmiyyətin gözü ilə deyil, məhz mifin öz nöqteyi nəzərindən, mifik baxışla baxmalıyıq. Yalnız bu zaman mifin həqiqi mahiyyətini anlamış olarıq: "Elmdə nə dərəcədə dar düşüncəli, hətta kor olmaq lazımdır ki, mifin [ əlbəttə, mifik şüur baxımından] öz konkretliyinə görə maksimal intensiv və böyük ölçüdə gərginliyə malik reallıq olduğunu hiss etməyəsən. Bu uydurma yox, nisbətən rəngli və əsl gerçəklikdir. Bu düşüncənin və həyatın hər hansı təsadüfilik və ixtiyarilikdən uzaq zəruri kateqoriyasıdır." Losev mifi " möcüzə" adlandırır. O, möcüzə haqqında olan ənənəvi baxışları rədd edərək qeyd edir ki,

Möcüzə İlahi qüvvələrin meydana çıxması deyil

Möcüzə "təbiət qanunlarının" pozulması deyil

Möcüzə - Əbədi şəxsiyyət ideyasının bayrağıdır.

Möcüzə bütün kainata aiddir. Möcüzəvilik hər yerdə eynidir, onun yalnız obyekti fərqlidir. "Bütün dünya, onu təşkil edən məqamlar, bütün canlılar və cansızlar eyni dərəcədə möcüzə və eyni dərəcədə mifdir." Mif sözlər vasitəsilə çatdırılan möcüzəvi şəxsi tarixdir.

Mifin dinlə əlaqəsi məsələsinə də orijinal mövqedən yanaşan Losev qeyd edir ki, din olmadan mifologiya var ola bilməz. Lakin nə mifologiya sözün əsil mənasında din deyil, nə də din mifologiya demək deyil. Dinin məğzi əsrardan, sirdən ibarətdir. Mifologiyanı dindən daha çox poeziyaya aid etmək olar. Şəriət dini elmdir, ayinlər dini davranışdır, mifologiya isə dini poeziya və incəsənətdir. Mif hadisələrin təsvirini verir, onların dini qiymətini verməyə çalışmır. Mifin xüsusi, özünəməxsus bölgüləri və dialektik ziddiyyətləri var. Məlumdur ki, mifologiya dinin ilkin forması, rüşeymidir. Y. E. Qolosovkerin fikrincə "mif, xüsusilə də qədim yunan mifləri dünyanın bütün gözəlliyi, dəhşəti və sirlərinin ikili mənası ilə obrazlarda təzahürüdür."

M.İ.Steblin Kamenski "Mif" əsərində mif haqqında mübahisəli fikirləri təhlil etdikdən sonra yazır: "Mifə münasibətdə yalnız bir məsələ mübahisə olunmazdır: mif - elə bir nəqletmədir ki, nə qədər ağlasığmaz və qeyri-həqiqi olsa da meydana çıxdığı məkanda məhz həqiqət kimi qəbul olunmuşdur".

Zaman keçdikcə müxtəlif ərazilərdə yaşayan xalqlar arasında əlaqə yaranırdı. Başqa xalqların mifləri ilə tanış olduqda bənzər və fərqli mifoloji motivlərə, qəhrəmanlara rast gəlinirdi. Bu səbəbdən mifoloji tədqiqatların yeni bir sahəsi - müqayisəli mifologiya yaranmağa başladı. Bu elmin özünün yaranması XVIII əsrin sonu- XIX əsrin əvvəllərinə aid edilsə də, əslində miflərin müqayisəsi Herodotun "Tarix" əsərindən başlanır. Herodot bu əsərdə müxtəlif xalqların mifləri barədə məlumat verməklə yanaşı, onların yunan mifləri ilə oxşar və fərqli cəhətləri barədə də söhbət açmışdır.

XVIII əsrin sonu- XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada mifoloji məktəb yarandı. Alman folklorşünasları Vilhelm Qrim [1786-1859] və Yakov Qrim [1785-1863] qardaşlarının mifoloji məktəbin nəzəri əsasını təşkil edən "Alman mifologiyası" kitabında müxtəlif xalqların folklorunda rast gəlinən oxşar süjetlər, onların kökləri və səbəbləri barədə məlumat verilirdi. Onların fikrincə folklor süjetlərindəki ümumilik xalqların bir kökdən, ilkin qədim dildən [protodil] gəlməsi ilə bağlıdır.

Müqayisəli mifologiyadan tarixi rekonstruksiyalarda da istifadə olunur. Y.E.Beryozkinin "Miflər Amerikanı işğal edir. Folklor motivlərinin areala görə müəyyənləşdirilməsi və Yeni Dünyaya erkən miqrasiyalar" adlı əsəri bu problemə həsr olunmuşdur. Miflər [əsatirlər] tarixçilər üçün mənbə rolunu oynayır: "Bir-birindən ən uzaq məsafədə yaşayan xalqların mifologiyasında belə mütləq analoji elementlər tapa bilərik. Bu paralellərdən bəzilərinə nəzər yetirmədən digərlərinə əsaslanaraq uyğun gələn faktların izahı üçün istənilən tarixi ssenari quraşdırmaq olar. Materialın çoxluğu və əksər hallarda mənbələrin əlçatmazlığı bu quraşdırmaların digər mütəxəssislər tərəfindən yoxlanılmasını çətinləşdirir. Ancaq motivlər cədvəlinin tərtibində səhvlərin və boşluqların olmaması qeyri-mümkündür."

Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, miflərdə əks olunmuş tarixi hadisələr əsatir qanunlarına uyğunlaşdırılmışdır. A. Kondratov qeyd edir ki, "əsatirin əsasında olan tarixi həqiqət çox vaxt fantaziyanın "əyri güzgüsündə" elə təhrif olunur ki, alimlər bəzən əsil mənanın açılması xatirinə tərsinə hərəkət etmək məcburiyyətində qalırlar. Tarix əsatirlər üzrə bərpa olunmur, əksinə, tarixi həqiqəti bilərək, onun hansı cəhətlərinin əsatir üçün əsas götürüldüyünü müəyyən edirlər."

Müqayisəli mifologiya ilə məşğul olan alimlər müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus mifologiyaları müqayisə edərək oxşar cəhətləri üzə çıxarmaqla protomifologiyanı bərpa etməyə çalışırlar. Bu sahədə çalışan alimlərin bir qismi miflərdəki oxşar əlamətləri axtarışı ilə digərləri isə fərqliliklərin meydana çıxarılması ilə məşğul olur.

Müqayisəli mifologiyada miflərə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır: linqvistik, struktur, psixoloji.

Linqvistik yanaşmada müxtəlif xalqların miflərinin, tanrıların, mifoloji personajların adları arasında olan oxşarlıqları müəyyən edir.

Struktur yanaşmaya görə müxtəlif miflərdə elementlərinə rast gəlinən əsas strukturlar mövcuddur. Bu yanaşmanın ən məşhur nümayəndələri V. Propp və Klod Levi Strossdur.

Psixoloji yanaşmanın tərəfdarının fikrincə müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus miflərdə həmin mədəniyyətin yaradıcılarının psixologiyası əks olunur. Ziqmund Freydin tərəfdarlarının fikrincə bir çox xalqalrın mifologiyasında Edip haqqında yunan mifinə uyğun süjetlər mövcuddur. Onlar bildirirlər ki, bu miflərdə Edip kompleksinin müxtəlif variantları əks olunmuşdur. Analoji olaraq, dünya xalqlarının əksəriyyətinin mifologiyasında Yunqun təsvir etdiyi arxetiplərə - obrazlara, mövzulara rast gəlmək mümkündür.

Beləliklə, ədəbi obrazların yaranması prosesi mif - arxetip - obraz xətti üzrə inkişaf edir. İlkin olaraq mifoloji anlayış kimi meydana çıxan obraz daha sonra arxetipik motivə çevrilir. Ədəbiyyat təhtəlşüurdan gələn simvolları - mifoloji və arxetipik motivləri bədii obraza çevirərək yenidən canlandırır, təhtəlşüurdan şüura doğru gedən inkişaf prosesini əyaniləşdirir.

Elnarə Qaragözova

Fil.f.d.

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat

İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

Olaylar.- 2022.- 11-17 noyabr.- S.20.