“Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanında
Qərbi Azərbaycanın
təbiəti...
Geoloji quruluşunun və relyef-landşaft strukturunun mürəkkəbliyi, müxtəlifliyi
Qərbi Azərbaycanın heyvanlar aləmi (fauna) və bitki örtüyünün (flora) növ-cins tərkibinin zənginliyinə
səbəb olmuş, təbii mühitinin özünəməxsus bütövlüyünü təmin etmişdir. Belə ki, Bütöv Azərbaycanın
bu regionu III neogen mərhələsinin miotsen dövr (23 mln.il əvvəl
başlayıb, 5,3 mln.il əvvəl sona çatıb)
yaşlı heyvan cinsləri Aralıq dənizi-Qafqaz və
Orta Asiya-Xəzər hövzələrinin növtərkibinin
qədimliyi, bitki örtüyü isə təbii landşaft
vahidlərinə görə sıxlıq dərəcələrinin
yüksək göstəricilərinin (1 kv.km-də 100 bitki
növü yetişir) üstünlüyü ilə
seçilir.
Dastanın II -"Salur Qazanın evinin
yağmalandığı boy"u da təbiət zənginliyin-gözəlliyinin
vəsfi ilə açılır, tərənnüm edilir. Təbiət
mənzələrinin nişanəsi kimi uca dağların, subalp və alp
çəmənliklərinin,
yalçın-sıldırımlı qayalıqların,
dağlararası dərələrin, yamacların, çay
vadilərinin, sərin sulu, bumbuz bulaqların... incə nəzm
və dolğun nəsr dili ilə Kitab boylarında 1300-1400 il əvvəlki
tarix timsalında tərənnümü indiki Qərbi Azərbaycan
təbiətinin əsrarəngiz gözəlliyinin pozulmaz
möhürüdür. Bu gözəllikdir ki,
Şöklü Məliyin haramzatları-haramxələfləri,
yağı düşmən Türk-Müsəlman
dünyasının bu təbii sərvətini XX əsrdən
bəri yağmalamışdır...
"Salur
Qazanın evinin yağmalandığı boy"un dili ilə
desək, Ulaş oğlu Salar Qazanın hökmü ilə bu
Oğuz-Türk yurdunun quzeyinə, dağar, meşələr-gözəl
təbiət qoynuna ov səfəri təklif edilir və Ozan
dili ilə yol tədarükü-səfəri təsfir edilir:
-...Tüklü
quşun (Türk xalqlarının müqəddəs quşu-Şahin,
"tüklü"-"sıx, qalın, gur" mənasında
bir çox orotoponimlərə şamil edilib, Zəngəzur
dağlıq silsiləsində "Tüklü meşə"-Q.Y.)
yavısı, Amid soyunun (Diyarbəkirli-Q.Y.) aslanı,
Qaracığın qaplanı, qonur atın yiyəsi, Toqsan
(Aslan) başlı ("Aslanlu" toponimi Sürməli qəzasında
kənd adı kimi XIX əsrin sonlarınadək mövcud
olub),...sığın-keyik yığını...Təpəlqaşqa
ayqır...Göy bədəvi at...Parasarın Bayburd hasarı
("Qarahasar-Sürməli qəsaında kənd yeri olub, XIX əsrin
sonlarınadək, əvvəllər
bu toponim "Qara Hisar" kimi yazılıb-1728-ci ildə,
Dastanda "qala divarları" mənasında işlədilib-Q.Y.)...və Salur Qazanın dəstəsinin (Qalın
Oğuz bəyləri ilə birlikdə-Şərqi Azərbaycandan
və Qarabağ-Gəncəbasar mahallarından olanlar-Q.Y.)
Ala dağa (Alagöz dağının coğrafi mövqeyinə
uyğundur, "böyük, geniş
hündürlüklü gəzintili yer" mənasında, əski
çağlarda ov məskəni, yaylaq yerləri-Qızıldağ,
Qaradağ, Qaraköynək, Ziyarət..., Qərbi Azərbaycanın
ən uca dağı (4090 m)...-Q.Y.) üçün
yollandıqları bildirilir...
"Tüklü
meşə" Qapıcıq zirvəsi (3916 m)
yaxınlığında, Naxçıvan MR-nın Culfa rayonu
ərazisində Qərbi Azərbaycanla həmsərhəd olan
Ləkətağ (2673 m), Bəyəhmədli (2486 m) və
Göydağ (2720 m) zirvələri ətəyindədir,
qalın meşə ağacları ilə (palıd, vələs,
cökə, ayı gilası, gəmrəşov...)
örtülüdür, "Gığı dərəsi"nin
yaylaqlarına ("Qazangöl", "Acıbac-Keypəşin
yaylaqları"...) yaxındır.
"Tüklü" sözü arxaik mənşəli
olub-"sıx","qalın" mənasında işlədilib
Oğuz-Qıpçaq tayfalarında.
Dastanın II boyunda adı çəkilən
"Qaracıq" orotoponimi Qərbi Azərbaycanda geniş
yayılmış yer adlarındandır. Kökənli, yerli
Türk-Müsəlman elatının leksik çivə-dialekt
tələffüzünə uyğun olaraq bu toponim sonralar
morfo-fonetik dəyişikliyə uğrayaraq müxtəlif
cür səslənmiş ("Qaraçalu",
"Qaraçulu", "Qaraçlı",
"Qaraçınqıl", "Qaracalı",
"Qaracalar", "Qaralar"...), deyilmiş və
yazıya köçürülmüşdür. Toponimin kökü "Qara"-"Qaraca"
sözü-"böyüklük, uca" mənasında
olmaqla yer (dağ, yüksəklik, yaylaq, yurd-oba...) və isimləri
(tayfa-qəbilə adlarını) ifadə edir ki, Şərur-Dərələyəz,
Vedibasar, Ağbaba... mahallarında kifayət qədər
yayılmışdır.
Şörəel
mahalında Qaraçalu kəndi (Qaracalı tayfasının
adındandır), İrəvan mahalının Sürməli
elatının "Qaraçılar
qışlağı", Şərur-Dərələyəz
mahalında Qaraçlı kəndi, Göyçə
gölünün şimal-qərbindəki
Qaraçınqıl dağı, Dərəçiçək
və İqdır nahiyələrində Qaracalar kəndi,
İrəvan mahalı, Qırxbulaq elatının Qaracalı kəndi...
qədim toponimlərimizin yadigar irs nümunələridir ki,
bölgədə say etibarı ilə onlar xeyli dərəcədə
tarixi-coğrafi mənbələrdə
yazılmışdır.
Vedi nahiyəsinin Qaralar kəndi Vedi şəhərindən
(1935-ci ildən hay kilsəsi "Sevkar", 1978-ci ildən isə
"Aralez" deyir) 5 km aralıda) Ağdağın ətəyində
yerləşib, qədim tarixə malik bu kəndin əhalisi
1948-ci ildə köçürüldükdən sonra
Türk-Müsəlman yurdunda Suriyadan, Livandan, Cənubi Azərbaycandan...
sürülən haylar yerləşdirildi.
Boyun surətləri
sırasında Qaraca Çobanın adı xüsusilə
çəkilir, kafir düşmənlərə qarşı ərdənliyi,
mərdliyi, yenilməzliyi və Qazan xana olan sədaqəti ilə
vurğulanır.
Gümrü nahiyəsindəki Qara Çoban
çayı hidrotoponim kimi, Şərur-Dərələyəz
mahalının Künnüt kəndi
yaxınlığındakı (Şərur rayonu inzibati ərazi
vahidi) "Qara Çoban düzü" indi də
qalmaqdadır.
İrəvan xanlığı ərazisində Qaracaverən
kəndinin əhalisi hay-daşnak quldurlarının törətdiyi
amansız soyqırım qətliamlarının qurbanı
olmuş, yaxınlıqdakı "Qaraca
xarabalığı" isə keçən əsrin 30-cu illərinədək
qədim yurd yerindən soraq vermişdir.
Qazan
xanın kafir Şöklü Məliklə
qarşı-qarşıya döyüşündə ona arxa
duran bəylərin sırasında adlar çəkilir:
-"Qaradərə
ağzında qara buğa dərisindən beşiyinin yerliyi
olan...Qaragünə xan...","Dəmir qapı Dərbənd
fatehi...Qıyan Səlcuq oğlu Dəli Donqaz...",
"...Qaragünə oğlu Qarabudaq..."
Qərbi Azərbaycanın tarixi-coğrafi sərhədləri
hüdudlarında bir sıra antrotoponimlər, orotoponimlər,
hidrotoponimlər...yayılmışdır ki, Kitabın II
boyunda çəkilən adların mənası ilə eynilik
təşkil edir, morfogenetik özəlliyini bildirir, həm
tarixi yaranma səbəbinə, həm coğrafi məkan
xüsusiyyətinə, həm də filoloji təhlil
baxımından.
Belə
ki, "Qaradərə ağzı" ifadəsi " sərhəd
yerini bildirir, İrəvan xanlığının Zəngidərəsini
nişan verir, Zəngi çayı bu dərədən
axır, Ü(i)çmüəzzin yaşayış məntəqəsi
(əski çağlarda Qadirverən obası) ilə
ayırıcı hissədir. Zəngi
çayı (antro-hirotoponim kimi, əski Oğuz-Qıpçaq
tayfalarının "döyüşkən, cəng-qurşaq
tutan, məğlubedilməz" qoluna verilən ad) qədim Zəngibasar
mahalında axır, başlanğıcını
Göyçə gölündən götürür, Araz
çayına soldan qovuşur (hay kilsəsi "Razdan"
adlandırır).
İlin yaz və payız aylarında vaxtaşırı
daşan Zəngi çayı (uzunluğu 141 km) yataqboyu yerləşən
düzənlik ərazini basırdı. Ona görə
də, bu yerlər-Zəngi çayının daşqın
sularının basdığı ərazi "Zəngibasar"
adlandırılıb.
Mahalın münbit və məhsuldar suvarılan
torpaqları geniş sahələr tutur, bərəkətli əkin
yerləri ilə tanınır.
Hidrotoponim kimi Qaradərə çayı da (Araz
çayının sol qolu, uzunluğu 40 km, Culfa rayonu ərazisindən
qovuşur) eyni mənadandır.
"Qaragünə-Qaragüney" orotoponimi Sürməli
mahalında kənd olub, əhalisi 1918-1920-ci illərdə
hay-daşnak quldurlarının basqınları nəticəsində
basqınlara məruz qalmış, kənd yerlə-yeksan
edilmişdir.
Türkiyə Cumhuriyyətinin Qars vilayətində də
eyni adlı kənd və dağ mövcuddur.
Şərqi
Azərbaycanın Sabirabad bölgəsində də
Qaragüney, Qaralar, Qaratəpə, Qaraağac, Qaralı,
Ağdam-Ağcabədi-Ağdaş-Ağstafa-Beyləqan-Xocavənd...nahiyələrində
Qaradolaq, Qarapirimli, Qaradağlı, Qarahəsənli...
antro-orotoponimlər tarixən mövcuddur.
...Ulaş
oğlu Salur Qazanın dar ayaqda dadına çatan, hayına
"Çal qılıncını Ağam, Xanım Qazan, çatdım"
deyib at belində özünü yetirən qurdürəkli ərənləri
...sırasında..."Ayğırgözlü suda (göldə-Q.Y.)
at üzdürən... İlək Qoca oğlu Alp ərən də
vardır..." II boyun söyləməsinə
görə.
Ayğırgöl
İrəvan xanlığı ərazisində, Gəyən
dağlıq silsiləsinin (70 km uzunluqda, ən hündür
yeri Acıdağ zirvəsi, 3597 m) platosunda yerləşən dağ kəndi
olub (Təkəli kəndindən qərbə 10 km aralıda),
1918-1919-cu illərdə əhalisi hay-daşnak
silahlılarının təhdidləri-təqibləri
ucbatından köçürülərək, evlərinə
xaricdən sürülən kafirlər-"erməni"lər
doluşub, kəndin adı yaxınlığdakı eyni
adlı göldən yaranıb, amma mənfur hay kilsəsi
1978-ci ildə hər iki toponimi dəyişərək-"Aknaliç"
adlandırıb.
Lacivərd dalğalı, büllur göz yaşı
kimi dumduru Ayğırgölünün mənzərəsi
Dastanda məcazi mənalı təşbehlə təsvir edilməsi,
bu vulkanik mənşəli dağ gölünün qədim
tarixiliyindən, bu gölün yiyələri olmuş
Qğuz-Səlcuq tərəkəmə-ərən
elatının günü-güzəranından xəbər
verir. Kafirlərin murdar ləpirlərindən uzaq müqəddəsliyin
vəsfini canlandırır.
Coğrafi
səciyyəsinə görə, dəniz səviyyəsindən
3030 m yüksəklikdə yerləşən
Ayğırgölünsu səthinin sahəsi 0,5 kv.km,
ümumi ərazisi 0,8 kv.km-dir, ən dərin yer15 m-ə
çatır, qar, bulaq və yeraltı sularla qidalanır. 1959-cu ildə üzərində su anbarı
tikilmişdir.
Şörəel
mahalında da
Ayğırgölü (vulkanik mənşəli,
sahəsi 5 kv.km, dərinliyi 10 m) vardır.
Qazaxıstan Respublikasında da Ayğırbulaq və
Ayğırgöl hidronimləri bu toponimlərlə
morfogenetik baxımdan eynilik təşkil edir.
II boyunda
sonunda, kafir düşmən üzərində qələbə
səhnəsi, uğur şölə timsalında Dədə
Ozan nəql edir ki,...Salur Qazan Qaraca
Çobanı Əmiraxur (bütün
ilxıçıların başçısı-Q.Y.) etdi...
Göyçə
mahalında olan
Əmirxeyir-Əmiraxur məhz oturaq-köşəri
həyat fəaliyyətinin bir sahəsi olan
ilxıçıların yaşadığı, binə qurduğu
məkanılardan biri olub.
Bütöv
Azərbaycanın çox yerlərində"İlxıçı"
toponimləri yaranıb (İrəvan xanlığında
İlxıçı, İlxıqoruğu və Gümrü
nahiyəsində İlxıoba kəndləri, Ağsu və
Xaçmaz rayonlarında İlxıçı,
İlxıçı Həsən əfəndi kəndləri,
Tərtər rayonu, İlxıçılar kəndi...).
Dastan
boylarının tarixi-coğrafi təhlili göstərir ki,
hadisələrin nəqlində Dış Oğuz,
İç Oğuz, Qalın Oğuz...coğrafi məkanları
eyni dərəcədə tərənnüm edildiyi kimi, yer
adlarının yaranması və yayılmasında eyni
qanunauyğunluq nəzərə çarpır (Şərqi Zəngəzurda,
Qubadlı nahiyəsində Ulaşlı kəndi...).
Azərbaycan sərhədləri hüdudunda eyni toponimlərin
morfogenetik-məna eyniliyi məhz Dastan dilində də öz təsdiqini
tapmışdır.
(ardı var...)
R.S. Təkəli kəndinin əhalisi 1949-cu ildə Şərqi Azərbaycana köçürüldükdən sonra kəndin adı hay kilsəsi tərəfindən-"Tsxakaşen" adlanıb.
(Yazının
hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın
Şərur-Dərələyəz mahalının Keşkənd
nahiyəsinin Ardaraz kənd sakini Məcid Hüseyn oğlu Məmmədovun
(1936) və Qərbi Zəngəzur mahalı, Qapan nahiyəsi,
Baharlı kənd sakini Heydər İsmixan oğlu
Dünyamalıyevin (1939) məlumatlarından, eləcə də
B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayevin "Ermənistanda
Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı
lüğəti" kitabından (Bakı ş., 1998) istifadə
edilmişdir.) (05.372.60.08.)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2022.- 9-15 sentyabr.- S.17.