“Azərbaycanın sakral
coğrafiyası” silsiləsindən
Dini-ruhani təlimin və
irfani dünyagörüşün elmi-nəzəri tədqiqi...
(XXIV yazı)
Tarixən
quldur dəstələrinin qərargahı, hərbi silah-sursat
cəbbəxanası və hərbi-siyasi əməliyyatlar mərkəzi
kimi təşəkkül tapan Qərbi Azərbaycanın
Ü(i)çmüəzzin şəhərindəki hay kilsəsinin
baş keşişi II Qaregin (1951) 31 dekabr 2021-ci ildə əsgər
və zabitlər qarşısında çıxış edərək "ordunun onun diqqət mərkəzində
olduğunu" bildirmiş, Qarabağ iqtisadi rayonu sərhədləri
hüdudundakı Azərbaycan Respublikasının tarixi ərazisinə
küfr dolu bəddualar söyləmiş, görüş
iştirakçılarına ikona, xaç və dua mətnləri
paylamışdır. Anadolu yaylasının cənub-şərqində
(hayların uydurduğu "Erməni dağlıq
yaylası"nda) yuvalanmış hay sürüsünün
başqa bir keşişi I Aram (Bedros Keşişyan, 1947) isə
2021-ci ili "Ərsak ili" elan etmiş, il ərzində çoxsaylı
çıxışlarında Bütöv Azərbaycan ərazisinin
qədim türk antrotoponimi ilə adlanan Ərsak tarixi-coğrafi bölgəsinə
qarşı həyasız iddialar sərgiləmişdir.
Kiçik
Qafqaz dağlıq silsiləsinin (Qapıcıq zirvəsi, 3906
m) və Qarabağ vulkanik yaylasının (Dəlidağ zirvəsi,
3616 m) orta və yüksək hündürlüklü qurşaqlarını,
Həkəri, Tərtər, Xaçınçay, Qarqar və
Köndələnçay çayları hövzəsinin
xeyli hissəsini əhatə edən tarixi-coğrafi Qarabağ
bölgəsinin əski antrotoponimlərindən olan -
"Ərsak" yer adı barədə "Kaspi" qəzetində ətraflı
məlumat verildiyindən, "Erməni dağlıq
yaylası" orotoponiminin müasir ibtidai insan-hay
sürüsünə aid olmadığı ilə
bağlı tarixi-coğrafi təhlil əsasında növbəti
yazıda bilgi verilməsi nəzərdə tutulub.
İnzibati-ərazi
və iqtisadi-coğrafi bölgə kimi Qarabağın aran və
dağlıq hissələri tarixən Türk-Müsəlman
dünyasının sakral-ruhsal mədəniyyətinin, irfani fəlsəfəsinin,
dini-elmi dünyagörüşünün, Ruhani təlim
ocaqlarının... mərkəzi olmaqla yanaşı, həm də
şəcərə-sülalə davamçılarına
görə İnam-Etiqad təriqətinin kamilliyi, Haqqın
İnsan dünyasındakı təcəllası ilə fərqlənən
din xadimlərinin ibadət-ziyarət ocaqları ilə məşhur
olmuşdur. Hansı ki, əvvəlki yazımızda Sufiliyin-Təsəffüvi
Mənəvi-Dünya dərkinin görkəmli nümayəndəsi
olmuş Pir Məhəmməd Qarabağlının həyatına
və dini faəiyyətinə həsr edilmiş "Qarabağlı
Pir Məhəmmədin Mənaqibnaməsi" əsərinin
(2020-ci il nəşrinin Fariz Xəlilli və Şəhla Xəlillinin
elmi-nəzəri təqdimatında) dini-ideya məzmunu barədə
söylənilmiş və indi isə davamı qeyd edilir.
I
yazıda bildirildiyi kimi, Pir Məhəmməd
Qarabağlının "Mənaqibnamə"si 3 nüsxə
əsasında, mətnşünaslıq baxımından
tekstoloji tədqiqata cəlb edilməklə, 25 vərəqdən
ibarət olan Türkiyə nüsxəsində Pir Məhəmmədin
adı və təxəllüsü-"Şeyx Pir Məhəmməd
əl-Gəncəvi" kimi göstərilib, çünki XX
əsrin 20-ci ilinədək aran və dağlıq Qarabağ
bölgüsü olmamış (Şərəf əd-Din
Əli Yəzdi (1370-1454) "Zəfərnamə" əsəri;
R.M.Yüzbaşov (1906) "Qarabağ toponimi haqqında" məqaləsi"...),
Kür çayının sağ sahil əraziləri də
daxil olmaqla bölgə bütünlüklə
"Qarabağ" orotoponimi kimi işlənilmişdir.
Qarabağ
bölgəsinin relyef-landşaft strukturuna görə fərqləndirilməsi
ilk növbədə hay kilsəsi-rus hərbi qaraguruhunun
düşünülmüş siyasi məqsədi olmuş və
bu mürətəce məqsədlərinə 1923-cü ilin 7
iyul tarixində nail olmaqla ("Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayəti" yaratmaqla), bölgədə yaşı
minilliklərə bərabər olan tarixi, müqəddəs
dini-sakral irsin izi pozulmuş, saxta, yabançı və dinsiz
ocaqlar yaradılmış, Ruhani-İrfani zənginliyimizə
qarşı soyqırım faciələri törədilmişdir.
"Azərbaycanın
sakral coğrafiyası"nın nadir səhifələrini
yaşadan Qarabağ dini-irfani məktəbinin ünlü
varisi olmuş Şeyx Pir Məhəmməd haqqındakı
kitabla bağlı söhbət açılması eləcə
də dini tariximizin unudulmaması baxımından əhəmiyyətlidir.
Bu əsərin
araya-ərsəyə çıxmasında zəhməti olan
tədqiqatçı müəlliflər tərəfindən
göstərilir ki, çap üçün istifadə edilən
əlyazmaların Türkiyə nüsxəsinin hər vərəqi
nəstəliq xətti ilə yazılmış 15 sətirdən
ibarətdir və dəri cildlidir, son səhifə Osmanlı
Şeyxülislamı Feyzullah Əfəndinin vəqf
möhürü ilə hicri 1120-ci, miladi 1700-cü ilə aid
olmaqla təsdiqlənib.
"Pir
Məhəmməd əl-Gəncurri-Risalə" adı ilə
verilən Bakı nüsxəsi 27 vərəqdir.
Duruca
əlyazması isə 70 vərəq, hər vərəq 9 sətirdir,
sonuncu səhifədə hicri 1245-ci, miladi 1829-cu il qeyd edilib.
Kitabın
21-26-cı səhifələrində "Mənaqibnamə",
26-38-ci vərəqlərdə isə "Mənaqibnamə"
adı çəkilən şəxsiyyətlər barədə
ətraflı və dini-elmi dəyər yüklü bilgilərə
yer ayrılmışdır.
Mənbələrdəki
verilmiş mətnlər-mənaqibələr rəvayətlər
əsasında söylənildiyi də vurğulanır,
nüsxələrdə dil, tələffüz, cümlə...fərqliklərinin
olduğu bildirilir.
Tədqiqat
əsərinin maraq doğuran məlumatları sırasında
Türk-Müsəlman dünyasının dini-tarixi səlnaməsinin
formalaşmasında yeri olan şəxsiyyətlər barədə
bilgilər xüsusi yer tutur.
Həmin İrfan-Ruhani yiyələri nəinki Qarabağ Təsəvvüf-Sufi təriqətinin ocaq Şeyxləri-Mürşidləri olmuş, həm də Xəzər dənizinin "Dəmir qapısı"-Dərbənd şəhərindən başlayaraq Beşbarmaq-Xıdır Zində ocağında, Qobustanın-Şirvanın Şeyx Nəsimi məqamında-Şeyx Eyyub məkanında, Şərqi Zəngəzurda Hacı Qara İman-Hacı Çələbi müqəddəsliyində, Gəncədə Şeyx Nizami vəqfində, Göyçə gölü-Zəngəzur ziyarətgahlarındakı Miskin Abdal-İlahi Haqqın qulu Dədə Ələsgər köyündə, Naxçıvanda Əshabi-Kəhf məqamgahında... dolanan imamların, müridlərin, dərvişlərin...dini-irfani təlimlərində həm də zikr olunmuşlar.
Bunca kitabda adı çəkilənlərdən Şeyx Şəms əd-Din ibn Əli Məlikdad Təbrizinin (1185-1248) cümlə Azərbaycan hüdudlarında Süfiliyin-Təsəvvüf təliminin ulu ustadı olduğuna da bir işarət edilir və Qarabağlı Pir Məhəmmədin nəsil ocağının başında durduğu bildirilir. Orta əsrlərdə Yaxın Şərqin böyük Sufi-Haqq mütəfəkkiri olmuş Mövlana Cəlaləddin Ruminin mürşidi olmaqla, yaratdığı Təbriz-Ərdəbil şəhərlərinin Sufi ocaqlarının Şimali Azərbaycanda intişar etməsi bu təlimin ilk növbədə İnsan Bəşəriliyi və İlahiliyi ilə bağlıdır.
Həmişə qara rəngli keçədən əba geyinən, ömrünü Təsəvvüf təriqətinin, İlahi Haqq ruhsallığının yaşam tərzinin təcəssümçüsü olmaqla səyahətlərdə keçirən və karvansaraylarda yaşayan Şeyx Təbrizinin dini-nəzəri təlimi geniş yayılmış hikmətli kəlamlarını müridləri, davamçıları toplayaraq "Məqalət" əsərində yayıblar.
Şeyx Mövlana Rumi mürşidi haqqında deyib - Əgər sənsiz diri qalsam, Məni axıra qədər yandır; Kimə pərəstiş edirsənsə, sənin qiymətin də o həddədir...Piri-Mürşidin kəlamları isə İlahi Hökm-Hikmət timsalındadır:
Mömin sərgərdan olmaz...
Yoxsullud var, adamı Haqqa yaxınlaşdırar və Haqqdan qeyri hər şeydən uzaqlaşdırar, Yoxsulluq da var, adamı Haqqdan qaçırar və xalqın ayağına aparar...
Müsəlmanlıq-nəfslə savaşmaqdır, kafirlik-nəfslə barışmaq!
Haqq mənim əlimdədir! Haqq mənim deyil!
Mənim könlüm kimsənin xəzinəsi deyil,
Haqqın xəzinəsidir!
(çevirəni: şərqşünas alim-tərcüməçi Məsiağa Əhməd oğlu Məhəmmədi (1961)...)
Təsəvvüf-Sufi ocaqlarının Qarabağda rişələnən dini-irfani təlimlərində əsas yer tutan Haqq İnsanının, Mənəvi-Ruhən Kamil müridlərin yetişməsi təriqəti-duyğusallığının mayasında Ərdəbil-Təbriz-Konya məqamgahlarının İlahi Ruhu "Ana südü" kimi Azərbaycan torpaqəna hopmuşdur.
Qarabağın Ağdam nahiyəsində irfani-xəlvətilik təlimi əsasında irşadi ömür sürən din xadimlərindən biri də XVI əsrdə Şeyx Əbdülqafar olub, Pir Məhəmmədin mürşidi, dini öyrətməni, onun adı "Mənaqibnamə"də 4 yerdə çəkilir. Ustad İrfan sahibi olduğu səccadəsini, təriqət məqamını övladalrına (varislərinə) deyil, artıq kəşfi və kəraməti şübhə doğurmayan Pir Məhəmmədə ötürmüşdür. "Mənaqibnamə"də Şeyx Əbdülqafarın adı 4 hekayətdə çəkilib, onun XVI əsrin I yarısında yaşadığı, Qarabağ bölgəsində müridləri və davamçıları ilə birlikdə İlahi Haqq yolunun yolçusu olduğu bildirilir. Xəlvətilik təriqətinin xüsusilə Ağdam nahiyəsinin Qarapirimli, Boyəhmədli, Papravənd, Mollalar, Sofulu, Salahlı Kəngərli... kəndlərində də yayılması, Sufiliyin zikr-ziyarət ocağına çevrilməsi həm də Şeyx Əbdülqafarın adı ilə bağlı olmuşdur. O, 1527-ci ildə Haqqa qovuşmuşdur.
Bundan sonra Pir Məhəmmədin mürşidi şirvanlı Şeyx Qubad olub.
Tədqiqatşıların qənaətinə görə, Şeyx Əbdülqafar dini-təlim ocağının Qarabağda geniş inkişaf etməsinin, ona qonşu bölgələrdə çoxsaylı müridlər dəstəsinin yaranmasının əsas səbəbi Pir Məhəmmədin mükəmməl Ruhani-İrfani dünyagörüşə yiyələnməsi, Təsəvvüf-Xəlvətilik təriqətinin davamçıları arasında İnam və Etibar qazanması olmuşdur. Onun bu cəhətlərini hələ sağlığında Şeyx Əbdülqafar da qiymətləndirmişdir. Təsadüfi deyil ki, Şeyx Pir Məhəmmədin dini təlimi az bir vaxtda Zəngəzurda, Göyçə-Ağbaba mahalında, Şərur-Ordubad nahiyələrində, Şirvan-Qobustan bölgəsində də davamçılarını tapmış, Borçalıda-Kürqırağı zikr-ziyarət məkanlarının yaranması ilə nəticələnmişdir.
"Mənaqibnamə"də xatırlanan din xadimlərindən biri də Şeyx Şah Qubadın adı çəkilir, iki hekayədə. Şirvan hakimi Şeyx Şah Qubadla Şeyx Məhəmməd Qarabağlının dini-irfani bağlılığı xüsusi mərhələ təşkil etmişdir, onların İrfani görüşləri xeyli müddət davam etmişdir.
Kitabda verilən təsvirdən anlaşılır ki, Şeyx Qubad nəinki Azərbaycanda, eləcə də bütün Qafqaz məkanında Sufiliyin-Xəlvətilik təriqətinin yayılmasında tanınan İrfan sahibi, Ruhani söz yiyəsi olmuşdur. Onun müridlərindən biri də dağıstanlı Oruc Əmir idi.
Sufi təliminə Ruhən bağlı olan, Allahın Qəlb aşiqi Şeyx Qubad hakimliyini İrfani həyatına, Dini İbadət həyat tərzinə qurban vermiş, Xəlvətilik təriqətinin Ustadı kimi Şirvanda-Qobustanda məqam-mərtəbə sahibi olmuşdur. Onun mürşidi isə Quba nahiyəsinin Rük kəndində Məhəmməd Rukki olub, Osmanlı Türkiyəsi ərazisində Xəlvətiliyin sivasi qolunun təşəkkül tapması Şeyx Qubadın adı ilə bağlıdır.
Şeyx Qubadın vəfatından sonra Şirvan müridlərinin Qarabağa, Şeyx Məhəmməd ocağına ziyarət etmələri, irfani təlimlərini təkmilləşdirmək üçün Pir məkanına üz tutmaları da bildirilir.
Təbii ki, bu
dini-irfani təlim əlaqələrinin sərhədləri
həmin dövrdə xeyli geniş
olmaqla Bütöv Azərbaycan
sərhədlərini əhatə etmişdir.
(ardı var)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət
Universitetinin müəllimi
Olaylar.- 2022.- 14-20 yanvar.- S.17.