"Qarabağla bağlı böyük

sanballı romanlar yazılmalıdır"

Səyyad Aran: "Amma dünya tarixində belə bir təcrübə var ki, böyük hadisələrdən əsərlər bir qədər keçdikdən sonra yazılır"

Müsahibimiz ictimai-siyasi xadim, siyasətçi, diplomat, publisist, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin birinci müavini Səyyad Arandır.

- Səyyad müəllim, siz siyasətçi, ictimai-siyasi xadim, diplomat, publisist olmusunuz. Hazırda ömrünüzün 70-ci ilini yaşayırsınız. Dönüb geri baxanda... nə itirmisiniz,nə qazanmısınız?

-İnsan həyatda həm qazanır, həm uduzur. Ancaq mən uduzmuşam desəm, nankorluq olar. Əlbəttə, bunlar hamısı böyük zəhmət, əzab-əziyyət hesabına başa gəlib. Həyatımda çox yaxşı insanlarla rastlaşmışam və onlar həmişə mənə kömək ediblər. Mənə həyatda ən düzgün yol göstərən atam oldu. Atam mən oxuduğum məktəbdə müəllim işləyirdi. 7-8-ci sinifdə oxuyanda mənə dedi ki, görürəm texniki fənlərə meylin zəifdir, müəllim yoldaşlarım da səndən narazılıq edir, ancaq bəxtin gətirib ki, Azərbaycan dili, tarix, coğrafiya müəllimlərin səni möhkəm müdafiə edirlər. Texniki fənn müəllimləri də heyrətlə baxırlar ki, bunlar niyə Səyyadı müdafiə edirlər, o oxumur axı. Atam dedi ki, oğlum, çalış savadlı ol, yaxşı oxu!

Əgər ədəbiyyat, tarix, coğrafiya fənlərini seçmisənsə mükəmməl ol! Savadsız olsan, heç kim sənə hörmət etməyəcək. Məclisdərdə yerin yuxarı başda olmayacaq. Sən məclisə girəndə savadsız bir müəllim kimi tanınsan, səni heş kim yaxına buraxmayacaq. Amma savadlı olsan, hamı səni yanına dəvət edəcək, gedəndə də evdə deyəcək o məhşur Səyyad müəllimlə məclisdə oturmuşdum. Atam mənə bunları anlatdı və mən bildim ki, Mikayıl Müşfiq demişkən "Hamıdan yüksək ol, hamıdan baş ol!" Ya belə olmaq lazımdır, ya da heç nə. Təbii ki, mən həmin fənləri oxudum.

Bir də mənim inkişafımda tarix müəlliməm Əminə Məhərrəmovanın böyük rolu olub. Çox ciddi, sərt, qaşqabaqlı bir insan idi Əminə müəllimə. Ondan 5 qiymət almaq ağlagəlməz bir hadisə idi. Bizin də sinfimizdə təxminən beş müəllim uşağı oxuyurdu. Bir dəfə SSRİ tarixi dərsində məndən əvvəl iki müəllim uşağını çağırdı. Əminə müəllimənin də bir xasiyyəti var idi ki, növbəti çağırdığı şagirdə deyərdi ki, onun ardını davam elə. Onlardan nəsə narazı qaldı və məni çağırıb dedi ki, davam elə. Mən də dərsi danışanda uşaqlara yox, pəncərəyə baxardım. Fikirləşirdim ki, uşaqlar nəsə bir işarə edər, gülərəm, çaşaram. Çünki "müəllim oğlu" damğası həmişə üstümdə olub, hərəkətimə, davranışıma fikir vermişəm.

-Siz həm də evin böyük oğlu olmusunuz...

- Bəli, həm də evin böyük oğluyam. Təbii ki, mənə ailədə də, qohum-əqrabada da diqqət yüksək idi. Hamı istəyirdi ki, əlaçı olum, ancaq əlaçı ola bilmirəm. Çünki texniki fənləri oxuya bimirəm, duymuram. Çağırdı məni, başladım danışmağa. Təxminən üç cümlə danışmışdım ki, sinifdə qəribə bir ab-hava hiss etdim. Bir anlığa gözümü pəncərədən çəkib uşaqlara baxdım, gördüm ki, hamısı gülümsəyə-gülümsəyə, xoş bir təbəssümlə, heyranlıqla mənə baxır. Fikrirləşdim ki, görəsən müəllim necə baxır mənə? Gördüm ki, müəllimə əlini qoynuna qoyaraq qəribə bir təbəssümlə mənə baxır. Az qaldı ki, ürəyim getsin, çünki müəlliməni bu cür təbəssümlə görməmişdim. Dərsi danışıb qurtarandan sonra soruşdu ki, kimin oğlusan? Dedim Adil müəllimin. Soruşdu hansı Adilin, bizim? Dedim bəli, məni təriflədi və dedi ki, 5 alırsan. Sinifin az qaldı ürəyi getsin ki, necə ola bilər, Əminə müəllimədən 5 alasan? Sonra bu gedər müəllimlər otağına, atamı axtarar. Atama xəbər çatanda elə fikirləşər ki, mən nə isə bir pis iş görmüşəm, ona görə axtarır. Atamı görən kimi soruşar ki, Səyyad sənin oğlundur? Atam sonra danışır ki, elə düşündüm ki, indi deyəcək ki, müəllim adamsan, o necə savadsız uşaq böyütməkdir, sən necə müəllimsən, uşaq hec nə bilmir, heç nə anlayışı yoxdur. Ancaq birdən dedi ki, Adil, maşallah yaxşı bir savadlı oğlun var, o nə gözəl natiqdir, mən ona 5 yazdım. Deyir, özüm də məəttəl qaldım, güclə özümə gəldim ki, doğrudanmı bu səni tərifləyir? Əminə müəllimə də məni yeddinci sinifdə tarix fənninə belə həvəsləndirdi.

Bir də onuncu sinifdə Bakı Dövlət Universitetinin folologiya fakultəsini bitirib gəlmiş Akif Miriyev adlı müəllim (uzun müddət Tibb Universitetində Dilçilik kafedrasının müdiri işləyib) həyatımda böyük rol oynadı. Beləliklə də mən ədəbiyyata bağlandım. Atam müəllim olduğuna görə 6 yaşımda birinci sinfə getmişdim. 16 yaş yaşımda orta məktəbi bitirmişdim. Məktəbi bitirən kimi Pedaqoji Universitetin Filalogoya fakultəsinə daxil oldum və 20 yaş yarımda institutu qurtardım. Əvvəlcə Aşağı Qaralar kəndində müəllim işlədim. İşlədiyim müddətdə kənddə böyük işlər gördüm, teatr göstərdim, camaat elə maraqla baxırdı ki... Həmin kəndin voleybol komandasını rayonda üçüncü yerə çıxartdım. Hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra rayon 1 saylı məktəbdə fəaliyyətə başladım. Çox qısa müddətdə vəzifə pillələrinə qalxdım. Bir ildən sonra ibtidai işlər üzrə müavin, 2-3 ildən sonra tərbiyə işləri üzrə müavin, sonra partiya təşkilat katibi, 1990-cı ildə də Rayon Xalq Təhsil şöbəsinin müdiri oldum. 1978-ci ildə, 26 yaşımda o vaxtki Ümumittifaq komsomolunun "Ən yaxşı komsomolçu müəllim" döş nişanını aldım. ilk hekayəm 1978-ci ildə "Ulduz" jurnalının 11-ci nömrəsində çap olundu. Ondan sonra bədii yaradıcılığım davam elədi. 1990-cı il yanvarın 2-də Bakıya gəldim, Bakıda yaşadım, işlədim, həyatın Bakı ilə bağlandı. Artıq 32 ildir ki, Bakıdayam, ədəbi fəaliyyətimi davam etdirirəm.

-Sizin siyasi fəaliyyətinizdə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rolu böyük olub. Siz Ulu öndərin ən yaxın silahdaşlarından, Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) yaradıcılarından olmusunuz. Hazırda YAP-ın fəaliyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

- Yeni Azərbaycan Partiyasının yaranması əslində zamanın tələbi idi. Mən o vaxt Ağabəy Əsgərovla birlikdə "Elm" qəzetiində işləyirdim. 1992-ci ildə Ağabəy Əsgərovu "Səs" qəzetinə baş redaktor dəvət etdilər. O da məni dəvət edərək dedi ki, fəaliyyətə başlayırıq və qısa müddətdə hakimiyyətə gələcəyik. Bu söz məni çox heyrətləndirdi, soruşdum ki, bu necə ola bilər? O, isə dedi ki, Heydər Əliyev hakimiyyətə gələcək və biz Azərbaycanın inkişafında böyük rol oynayacağıq. Əlbəttə, bu sözlər o vaxt bir nağıl, əfsanə kimi görünürdü. AXC-Müsavat hakimiyyəti dövrü idi və hakimiyyətdə çox böyük qarşıdurmalar, gərginliklər var idi. AXC Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Surət Hüseynov haqqında qərar verdi, az qala onu Vətən xaini adlandırdı. Ayrı-ayrı vəzifə sahibləri özlərini prezident görürdülər, bir özbaşınalıq hökm sürürdü. O vaxt Marqaret Tetçer neft müqavilələri ilə bağlı Azərbaycana gəlmişdi. Hökumətin baş naziri, daxili işlər naziri, Milli Məclisin sədri bildirirdilər ki, onların razılığı olmadan neft müqaviləsi bağlana bilməz. M.Tetçer də bunu hiss elədi və narazı şəkildə çıxıb getdi. Beləliklə neft müqaviləsi lazım olan müddətdə imzalanmadı. Yalnız Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra 1994-cü ilin sentyabrında neft müqavilələri imzalandı. Bu müddətdə H. Əliyev Azərbaycandakı ictimai-siyasi mühiti stabilləşdirməyə çalışdı. Buna baxmayaraq Lənkəran hadisələri, OMON-çuların hərəkatı, Surət Hüseynovun hakimiyyət iddiası kimi ciddi məsələlər ortaya çıxdı. Belə bir çətin zamanda biz "Səs" qəzetində çalışmaqla Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi üçün fəaliyyət göstərirdik. Bizim fəaliyyətimiz "Əlincə" Xeyriyyə Cəmiyyətinin nəzdində idi. O zaman "Əlincə" Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri akademik Fərəməz Maksudov, məsul katib isə Əli Nağıyev idi. Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi üçün Azərbaycan ziyalıları toplandılar, nəticədə 91-lərin müraciəti mətbuatda çap olundu. Ardınca ziyalılar H.Əliyevin yanına gedib-gəlməyə başladılar və qərara alındı ki, partiya yaratmaq lazımdır. Beləliklə 1992-ci il noyabr ayının 21-də Naxçıvanda Yeni Azərbaycan Partiyasının təsis konfrançı keçirilərək partiya yaradıldı, Siyasi Şura seçildi. Həmin Siyasi Şuraya seçilən 51 nəfər nümayəndənin biri də mən idim. Sonra biz Bakıya qayıtdıq və partiya quruculuğu ilə məşğul olmağa başladıq. Rayonlarda təsis konfranslarının keçirilməsinə bir çox hallarda maneəçilik törədirdilər, amma partiyamız artıq qeydiyyatdan keçmişdi. Buna baxmayaraq Heydər Əliyevə və onun partiyasına qarşı çox kəskin münasibət var idi. Lakin, həm Azərbaycan xalqının iradəsi, həm Heydər Əliyev şəxsiyyəti, həm də Yeni Azərbaycan Partiyasının yerlərdə fəaliyyəti onun hakimiyyətə gəlməsi üçün başlıca stimul oldu. Sonda məlum hadisələr baş verdi, Heydər Əliyev xalqın təkidi və tələbi ilə hakimiyyətə gəldi və yavaş-yavaş dağıdılmış, sükanı sınmış gəmini fırtınalardan, böyük dalğalardan keçirərək sahilə gətirdi. Onu tan bərpa edərək okeana çıxdı. Heydər Əliyev 1995-ci ildə məlum hadisələrdə qalib gəldi, ona qarşı düzənlənən bir çox sui-qəsdlərdən Allahın köməyi ilə sağ-salamat çıxdı, 96-cı ildə infilyasiyanı dayandırdı və nəhayət ölkədə torpaq islahatına başladı. Tədricən neft kontraktlarını imzalayaraq Azərbaycanın boşalmış büdcəsinə böyük valyuta gətirdi və yavaş-yavaş ölkəni dirçəltməyə başladı. Heydər Əliyevin ardınca onun siyasi və mənəvi varisi İlham Heydəroğlu Azərbaycanı dünyanın ən çiçəklənən, ən qüdrətli dövlətindən birinə çevirdi. Sonuncu fakt kimi 44 günlük Vətən Müharibəsindəki qələbəmizi xatırladıram ki, atasının qoyduğu siyasi yolu çox uğurla davam etdirərək Azərbaycan tarixində son iki yüz ildə qalib gələn dövlət başçısı kimi tarixə düşdü.

- Siz həm də qardaş Türkiyədə Azərbaycanı təmsil edərək ölkəmizin elçisi olmusunuz. Vətən müharibəsindəki qələbəmiz kontekstindən yanaşdıqda xaricdən o vaxt Azərbaycan necə görünürdü, indi necə görünür?

- Mən İstanbulda dörd il baş konsul işləmişəm. Bu müddət ərzində Türk qardaşlarımızın bizə qarşı hər zaman məhəbbətini, hörmətini, sevgisini görmüşəm. O zaman da Heydər Əliyevin obrazı, onun "bir millət iki dövlət" kəlamı orada da çox məşhur idi. Təbii ki, Türk qardaşlarımızın bizə qarşı münasibəti həmişə yüksək səviyyədə olub. Keçirilən tədbirlərdə, resepşinlərdə, türklərin milli bayramlarında Azərbaycan konsulu və Azərbaycan səfirinə qarşı münasibətlərini həmişə ən yüksək səviyyədə görmüşəm. Biz də təbii ki, öz funksiyamızı layiqincə yerinə yetirməyə çalışmışıq. Bu gün isə Azərbaycanın dünya dövlətləri içərisində reytinqi çox yüksəkdir. Bizim 44 günlük qələbəmiz bütün dünyanı heyran qoyub, artıq bu hərbi-taktiki qələbənin yollarını dünya ölkələri öyrənməyə başlayır. Artıq biz kiçik, zəif dövlət deyil, dünyanın ən güclü dövlətlərindən biri kimi ölkələri məcbur edirik ki, hərbini də, siyasəti də, neft strategiyasını da bizdən öyrənsinlər.

-Sizin bədii-publisistik fəaliyyətiniz də yüksək səviyyədədir, kifayət qədər dəyərli əsərləriniz ortadadır. Bəs, ölkənin hazırki ədəbi mühitini necə dəyərləndirirsiniz?

-Təbii ki, ölkənin ədəbi mühitində böyük canlanma var. Xüsusən, 44 günlük Vətən müharibəsi ədəbiyyatı canlandırdı. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi "Qarabağ dastanı" adlı çox gözəl bir kitab ortaya qoydu. Qarabağda yaşayan, yaradan və Qarabağda doğulan yazarların əsərlərindən ibarət publisistik bir əsər çap olundu. İkinci kitab isə "Bütün yollar Şuşaya aparır" adı ilə çap olundu. Orada da artıq Şuşada poeziya günlərində iştirak edən insanların təəssüratları əksini tapdı. Bu kitabda mənim də Şuşa ilə bağlı həm yazım oldu, həm də 35 il bundan qabaq Vaqif mavzoleyinin qarşısında yoldaşım və oğlanlarımla bərabər çəkdirdiyim şəkilləri paylaşdım, bu da çox rəğbətlə qarşılandı. Mən ümumiyətlə söz deyirəmsə, gördüyüm, bildiyim və özümün dərindən müşahidə etdiyim hadisələrdən danışıram. Bundan başqa, qələm əhlimizin həm Şuşa, həm də Qarabağla bağlı əsərləri çap olundu. Mənim isə Qarabağla bağlı iki romanım çap olumub, biri "Baş daşı", biri də "İrəvana gedən yollar". Üçüncü romanımın ilk fəslini isə "Ədəbiyyat" qəzetinə göndərmişəm, inşallah şənbə günü çap olunmalıdır. Əlbəttə, romanda 44 günlük müharibədə Şuşanın qəhrəman əsgərlərimiz tərəfindən alınmasından bəhs edir. Demək istəyirəm ki, Qarabağ mövzusu hər zaman yazarlarımızın əsas mövzularından biri olub, biz heç vaxt bu mövzulardan yayınmamışıq. Oxucuların bizdən ciddi şəkildə umduğu və tələb etdiyi odur ki, Qarabağla bağlı böyük sanballı romanlar yazılmalıdır. Amma dünya tarixində belə bir təcrübə var ki, böyük hadisələrdən əsərlər bir qədər keçdikdən sonra yazılır, həmin hadisələr baş verən kimi o əsərlər yazılmır. Sabir demişkən "Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi, yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur". Zaman keçdikcə bu hadisələrə daha yetkin tərzdə yanaşılacaq, hadisələr daha diqqətlə öyrəniləcək və bütün bunlar yazıçıların beynində zaman-zaman öz bədii həllini tapdıqca həmin sanballı əsərlər meydana çıxacaq.

-Dediniz ki, əsərlərinizdə gördüyünüz, bildiyiniz və dərindən müşahidə etdiyiniz hadisələrdən danışırsınız. Hazırda da yeni roman üzərində işləyirsiniz. Siz əsərlərinizdə Azərbaycan reallığını, yoxsa görmək istədiyiniz Azərbaycanı əks etdirərdiniz?

-Təbii ki, daha çox Azərbaycan reallığını. Amma yaradıcılıq həm də təxəyyülün məhsuludur. Bəzən əsərlərdəki qəhrəmanlar ya başqa adla ifadə olunur, ya da yazıçının əsəri yazma prosesində beyninə gələn obrazlar olur. Qalan məsələlər qalır əsərin bədii qüdrətinin gücünə. Yəni, müəllif onu necə ifadə edib, reallığa uyğunmu, bir iştirakçı kimi və sair. Mən əslində Qarabağ müharibəsi veteranıyam. 1992-ci ildə Tərtərin komendantı rəhmətlik Hatəmi Tantəkin mənə üzvlük bileti təqdim edib. O vaxt mən tez-tez cəbhə bölgəsinə gedirdim. Bir çox məsələlər var idi ki, özümə qənaət hasil etmək istəyirdim. Məsələn, bilmək istəyirdim ki, niyə bizim ordumuz düşmənə müqavimət göstərə bilmir, niyə ermənilər bizim torpaqları alırlar? Səfərlərim nəticəsində aydın oldu ki, orduda vahid komandanlıq yoxdur. Ordumuz ayrı-ayrı siyasi liderlərə və rayonlarda formalaşan xalq komandirlərinə məxsusdur. Səfər zamanı mənə deyirdilər ki, hücuma keçib bir yüksəkliyi götürdük, lakin ermənilər toparlanaraq böyük qüvvə ilə üstümüzə gəldilər. Biz arxadan kömək istədik, kömək gəlmədiyinə görə, məcbur olub aldığımız yüksəkliyi tərk etdik. Mən dəli olmaq dərəcəsinə gəlirdim, necə ola bilər ki, arxadan kömək istədik gəlmədi? Axı kinolarda elə görməmişdik. O vaxt baxmayaraq ki, 40 yaşım var idi, ancaq hadisələrin mahiyyətini anlaya bilmirdim, necə ola bilər ki, kömək gəlməsin? Bu kimi məsələləri öyrənmək, suallarıma cavab tapmaq üçün tez-tez cəbhə bölgəsinə gedirdim. Səfərlərdən birində Hatəmi Tantəkin dedi ki, "qardaşoğlu, sən buralarda bizdən çox olursan, gəlsənə səni dəstəmizə cəlb edim". Gülümsəyrək dedim ki, necə məsləhətdir. Və mənə vəsiqə təqdim olundu. Otuz ildir ki, həmin vəsiqəni saxlayıram. Həm "Səs", həm də "Elm" qəzetində cəbhədən xəbərlər və məqalə yazırdım. Yadımdadır, Xocavənd rayonunun icra başçısı Eyvaz Hüseynov xahiş etmişdi ki, bizim də rayona gələrək camaatla görüş keçirək. O zaman onun qardaşlarının başçılığı ilə döyüşçülərimiz Haramı düzündə çox yaxşı mövqe tutmuşdular. Biz- akademik Fərəməz Maksudov, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Şahlar Əsgərov və mən. Haramıya gedərək camaatla xoş bir görüş keçirdik. Demək istəyirəm ki, mütəmadi olaraq cəbhəyə getmişəm və o zaman döyüşmüş bir çox adamları tanıyıram.

-Səyyad müəllim, indi də mühüm bir post tutursunuz, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin birinci müavinisiniz. Ölkənin dini durumunu necə dəyərləndirirsiniz, ölkəmizə qarşı xarici dini təhdidlər müşahidə olunurmu?

-Ölkəmizə qarşı xarici təhdidlər var və biz bunu bilirik. Amma 44 günlük müharibədə düşmənə necə zərbə vurmuşuqsa, pozuculuq məqsədilə Azərbaycana gələn emisarlar, elə yaxın dövlətlərdən də gələnlər, Azərbaycan dövlətinin və prezidentinin bu sahədəki qətiyyətini görərək hələlik öz yuvalarında gizlənirlər. Ümumilikdə isə ölkədə dini durum sabitdir. Bizim Komitə təkcə İslam dini ilə bağlı yox, həm xristian, həm yəhudi, həm də digər dinlərlə fəal iş aparır. Eləcə də dini dostluq, qardaşlıq səviyyəsində tədbirlərimiz keçirilir. Amma kim ki Azərbaycan xalqının Konstitusion əsaslarını sarsıtmağa yönələn hərəkətlər edirsə, fəaliyyət göstərirsə, təbliğat aparırsa, onlara qarşı mübarizəmiz çox sərtdir, ciddidir və heç vaxt hansısa bir dini qrupun, yaxud sektanın üzvlərinin Azərbaycanda qeyri-konstitusion fəaliyyətinə imkan verməyəcəyik.

-Parlament fəaliyyətinizdə siz həm də "Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında" qanunun müəlliflərindən biri olmusunuz. Bu günlərdə isə ölkədə "Media haqqında" yeni qanun qəbul edildi. Belə bir qanunun qəbuluna nə dərəcədə ehtiyac var idi?

- Mənə elə gəlir ki, bu bir az inkişafa, bir sıra dolaşıq və mənası tam aydın olmayan hərəkətlərə, davranış tərzlərinə və fəaliyyət proqramına müsbət təsir edəcək.

Alim Hüseynli

Olaylar.- 2022.- 14-20 yanvar.- S.14-15.