XX əsrdə Qərbi Azərbaycanda hay kilsəsinin
yürütdüyü
“etno-demoqrafik soyqırım” siyasəti
1941-1945-ci
illərdə Alman-Sovet cəbhəsinə
məkrli niyyəti və mürtəce təmənnası
müqabilində maddi yardım göstərmiş
hay kilsəsinin baş
keşişi VI Qevorq
1945-ci ilin fevral
ayında SSRİ, ABŞ və Böyük
Britaniya rəhbərlərinə məktubla
müraciət edərək Türkiyə Cumhuriyyətinin Qars,
İqdır, Ərzurum vilayətlərinin "Ermənistan
SSR"-ə birləşdirilməsini həyasızcasına xahiş etmişdir. Nəticədə, SSRİ Nazirlər Soveti 1946-cı ildə Suriya,
Yunanıstan, Livan, İraq,
Bolqarıstan və Rumıniyadan 50 900, 1947-ci ildə Fələstindən,
Suriya, Fransa, ABŞ,
Yunanıstan, MƏR, İraq və Livandan 35 400 hayın (ümumilikdə, 86 300)
"Ermənistan SSR"-ə köçürülməsinə
razılıq vermişdir.
Qərbi Azərbaycanda etno-milli və irqi tərkibin yerli, kökənli Türk-Müsəlman əhalisinin hesabına (doğma yurdlarından məcburi köçürməklə, milli zəmində qarşıdurmalar yaradaraq zorla köçməyə təhrik etməklə, dini, sosial, ictimai təqibləri gücləndirməklə...) köçürülən hay sürüsünün sayının artırılması XIX əsrdən başlayaraq davamlı xarakter almış, hay kilsəsinin başlıca məqsədi (hayların məskunlaşması ilə bərabər əski Alban-Oğuz toponimləri də kütləvi şəkildə "erməni"ləşdirməklə, xristianlığaqədərki Alban məbədləri-sakral ocaqları zəbt etməklə) olmuşdur. Bu hal süni şəkildə demoqrafik dəyişikliyi təmin etməklə ərazi məskunlaşmasını, idarəetmə və məhsuldar qüvvələr nisbətini öz xeyirlərinə həll etmək niyyəti güdməklə yanaşı Türk-Müsəlman irsinə qarşı "etno-demoqrafik soyqırım" siyasətinin tərkib hissəsidir.
Çoxillik statistik nəticələrin təhlili göstərir ki, etno-demoqrafik tərkib, əhalinin təbii artımı və genetik irsin mühafizəsi baxımından hay mənşəlilər müsbət imicə malik deyil, bu toplum tarixən milli-təbii artım baxımından nəinki əski etno-məskənləri Həbəşistan dağlıq yaylasında, e.ə. I minillikdə Nil çayı vadisində, Balkan-Peleponnes yarımadalarında (Frakiyada), eramızın I minilliyində Dəclə-Fərat çaylarının mənbəyindəki dağlıq yaylalarda məskunlaşan, daha sonra Cənubi Qafqaza köçürülərkən belə ən aşağı səviyyəli (bütün mənalarda) etno-milli göstəricilərə malik olmuş, ibtidai insan-protohay sürüsündə fərqlənməmişdir.
Belə ki, XX əsrin əvvəllərində hay sürüsünün sayı Qərbi Azərbaycanda Türk-Müsəlman əhalisi 650 min nəfər idisə, haylar 350-400 min olub, 120 il ərzində haylara məxsus rəqəm cəmi 2,8 milyona çatmışdır. Bu nisbət onu təsdiq edir ki, etno-genetik baxımdan hayların hər hansı coğrafi məkan üzrə təbii artımı yox, yalnız xarici miqrasiya nəticəsində süni artımı baş verir.
1918-1920-ci illərdə 150 min nəfərə qədər soydaşımız Qərbi Azərbaycanda hay kilsəsinin amansız qətliamlarına-soyqırıma, köçürülməyə, itkin və didərgin düşməyə məruz qalmış, 1941-1945-ci illərdə Sovet-Alman cəbhəsində 300 min nəfər iştirak etmiş (hay kilsəsi bu rəqəmi də "erməni"ləşdirmişdir), 150 min nəfər isə 1948-1952-ci illərdə zorla kökənli Oğuz yurdundan qovulmuş, 1988-1989-cu illərdə isə 350 min nəfər doğma ocaqlarını tərk etmişlər (ümumilikdə bu itkilər 1 milyon nəfərə yaxın olmuşdur).
Hay kilsəsinin bu mürtəce siyasəti Qərbi Azərbaycanda ilk növbədə Türk-Müsəlman camaatına qarşı "etno-demoqrafik soyqırım", təbii coğrafi məkanlarının yer üzündən silinməsi, maddi-tarixi abidələrinin qarət edilməsi mahiyyəti daşımışdır. Təbii ki, hay kilsəsi ali inzibati-idarəetmə sistemi ilə vahid cəbhədə çıxış etmişdir.
Bir faktı qeyd etmək vacibdir ki, "Ermənistan SSR" rəhbərliyində 1920-ci ilin noyabr ayından 1991-ci ilin sonunadək yalnız hay mənşəlilər təmsil olunmuşlar.
Qərbi Azərbaycanda demoqrafik dəyişikliyi xeyirlərinə dəyiməyi qarşısına məqsəd qoyan ibtidai insan -hay sürüsünün timsalında dinsiz və mürtəce hay kilsəsi aşağıdakı hədəfləri müəyyən edib:
-əski dövrləri, tarixi minilliklərlə yazılan etno-milli Türk-Müsəlman irsinin yox edilməsi və ya köşürülən hayların "tarixi" kimi yozulması (Zəngi çayı hövzəsində, İrəvan şəhərinin cənub-qərb qurtaracağında ("Çaharbağ yeri"...), şimal-şərq hissəsində Ellər kəndi və "Sarı dağ" ərazisində e.ə.IV-III minilliklərə, Qarakilsə şəhərindən 70 km şimal-şərqdəki Şınıx çayının sağ sahilində V-IV minilliklərə aid, Ağrıdağ düzünün Gəlinqaya kəndində e.ə. IV minilliyə, Sərdarabad şəhərində e.ə. VI-V minilliklərə aid yaşayış məskənləri, III-I minilliklərə aid metal emalı ocaqları (Kür-Araz mədəniyyətinin kulruroloji, etno-genetik mərhələləri) qədim xristianlığaqədərki Türk-Oğuz mədəniyyətinin maddi irsi nümunələrinin az bir hissəsidir, arxeoloji qazıntılar 1936-1938-cı və 1958-1983-cü illərdə aparılmışdır);
-"etno-demoqrafik soyqırım" siyasəti yürütməklə hay kilsəsi Qərbi Azərbaycanın Türk-Müsəlman dini-mədəni irsinə-sakral dünyagörüşünün zəngin abidələrinə qarşı çoxşaxəli fəaliyyətini həyata keçirməkdədir (Zəngibasar mahalında Hacı İlyas kəndi 1978-ci ildə-"Darakert", Sürməli qəzasında Hacı Bayramlı kəndi-"Baqaran" adlandırılıb, Göyçə gölü hövzəsində Qaraqoyunlu nahiyəsinin Toğluca kəndi ərazisində Uzundərə çayı yatağı boyunca uzanan Quzey Təpədə uyuyan Bayandur xanın ("Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının qəhrəmanı) qəbri keçən əsrin 80-ci illərində dağıdılmışdır (bu ərazidəki Ocaq dağı xristianlığaqədərki Alban-Oğuz mədəniyyətinin dini-sakral irsini özündə yaşatmışdır), bu kəndin Molla Cəfərlilər məhəlləsinin "Arxaç yeri" və "Cabbarın dərəsi", "Xırman yeri" ərazilərində Alban maddi-mədəni abidələri (qəbirstanlıq, naxışlı daş kitabələr, dəfn nümunələri..) keçən əsrin 30-50-ci illərində tapılmış və hay kilsəsi tərəfindən qarət edilmişdir, Pəmbək dağlıq silsiləsinin quzey yamaclarında yerləşən Qarakilsə şəhəri ətrafındakı e.ə.VI-V minilliklərə aid kompleks qala tikintisi, Pəmbək çayı sahilində əski qəbirstanlıq (1893-cü ildə üzə çıxarılıb), artefaklar...kimi maddi nümunələrin əksəriyyəti 1930-1980-ci illərdə dağıdılıb, məhv edilib və ya qarət edilərək Dağ Borçalı-Pəmbək Arxeoloji muzeyinə "erməni" tarixi irs tapıntısı kimi verilmişdir. Bu tapıntılar (gil qablar, qızıl qolbağılar, bürünc qılınclar, gümüş qablar, üzərində şir təsviri olan qızıl vazalar...) 1948-ci ildə akademik B.B.Piatrovski (1908-1990) tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxarılmışdır.
Haşiyə. Rus-hay arxeoloqu, tarix elmləri doktoru, professor,1964-1990-cı illərdə indiki Sankt-Peterburq (o dövr Leninqrad) şəhərindəki Dövlət Ermitajının direktoru, SSRİ və "Ermənistan SSR" EA-nın akademiki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı B.B.Piotrovski Ön Asiya-Akkad, Şumer-Urartu mədəniyyətinin "erməni tarixi" kimi saxtalaşdırılmasında xüsusi xidmətləri olmuşdur, bu uydurma mülahizələri "Urartu tarixi və mədəniyyəti" (1946) və "Zaqafqaziya arxeologiyası" kitablarında, 1951-ci ildə isə "Qədim mədəniyyətlərin izi ilə" toplusunda dərc etdirdiyi "Urartu" məqaləsi ilə tirajlamışdır. O, 1944-cü ildə "Ermənistan SSR" EA-nın Tarix institutunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və həmin ildə arxeoloq Ripsime Mikaelovna Canpoladyanla (1908-2004) evlənmişdir. Bu cütlüyün oğlu Mixail Piotrovski (1944) tarix elmləri doktoru, Rusiya EA-nın akademiki, 1992-ci ildən Dövlət Ermitajının direktoru, Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti Şərq fakültəsinin dekanıdır.
-əski Oğuz-Türk yurdları haylar tərəfindən məskunlaşdırıldıqdan sonra həmin ərazilərdə xarici ölkə arxeoloqları, tarixçiləri, etnoqrafları tərəfindən elmi ekspedisiyaların-arxeoloji tədqiqatların aparılması hay kilsəsi tərəfindən həyata keçirilib (rus tarixçisi İ.İ.Şopenin (1798-1870) 1852-ci ildə Sankt-Peterburq şəhərində çap etdirdiyi "Rusiya İmperiyasına birləşmə dövründə İrəvan vilayətində erməni tarixi abidələrinin vəziyyəti" kitab, Moskva İmperator Cəmiyyəti tərəfindən 1911-ci ildə nəşr edilən "Qafqaz arxeologiyasına aid materiallar toplusu"nun (antropoloq-etnoqraf A.A.İvanovski (1866-1934) tərəfindən 1893,1894 və 1896-cı illərdə Göyçə gölü hövzəsində və Ağrıdağ vadisində aparılmış arxeoloji tədqiqatlara aid) VI buraxılışı...).
-Qərbi Azərbaycanda tarixən məskunlaşmış digər azsaylı xalqlara qarşı da etno-demoqrafik təzyiqlər hay kilsəsinin mürtəce siyasətinin tərkib hissəsi olmuşdur (Göyçə gölünün şimal-qərbində, 7-8 km aralı yerləşən Misxana kəndinə 1805-ci ildə köçən yunan ailələri 1990-cı illərdə Qərbi Azərbaycandan kökənli Türk-Müsəlman əhalisinin zorla qovulmasına qarşı etiraz etdikləri üçün hay kilsəsinin hökmü ilə Yunanıstana köçürülmüşlər...).
-etno-demoqrafik üstünlüyə yiyələnmək məqsədi ilə hay kilsəsi tərəfindən irəli sürülən saxta, uydurma "tarixi fakt"ların əsaslandırılması əsasən xristianlığaqədərki əski Türk-Müsəlman mədəniyyətinin sakral irsi hesabına aparılır (2011-ci, 2012-ci və 2019-cu illərdə Bazarçay çayı hövzəsində e.ə.VI-IV minilliklər yaşlı kurqanlar (hündürlüyü 3,3 m, diametri 40 m olan), yaşayış tikililəri (gil oturacaqlar, ocaq yeri), arxitektura kompleksi, Zəngi çayı hövzəsində, Alagöz dağının (4090 m) ətəkləri Əyərək kəndi yaxınlığında e.ə. XXIV-XV əsrlərə aid əski 7 qəbir, ona yaxın daha 3 qəbir (118 hektar sahəıdə) üzə çıxarılıb, bu ərazi "hökmdarlar vadisi" adlanmışdır).
Göründüyü kimi, Qərbi Azərbaycanın Türk-Müsəlnm əhalisinə qarşı hay kilsəsinin əsrlər boyunca yürütdüyü "etno-demoqrafik siyasət"in nəticəsində nəinki hay sürüsünün sayı artmış, həm də xristianlığaqədərki dövrə aid sakral maddi abidələrin, Alban mədəniyyəti irsinin, Oğuz-Müsəlman dini-irfani və coğrafi məkan ocaqlarının yer üzündən silinməsi və ya "erməni"ləşdirilməsi baş vermişdir.
Bu proses bölgənin bütün əraziləri üçün səciyyəvi olmuşdur.
R.S. Sərdarabad şəhəri (1947-ci ildən) hay kilsəsi tərəfindən 1992-ci ildən sonra-"Armavir", Qarakilsə şəhəri 1992-ci ildən-"Vanadzor", Alagöz dağı hövzəsindəki Gəlinqaya kəndi-"Tsaxkasar", Ellər kəndi-1961-ci ildən "Abovyan", Şınıx çayı-"Şnox"... adlanır.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2023.- 21-27 aprel.- S.17.