"Xalq romanı - "Çığır"

"Cığır bitdi,Azərbaycan yola çıxdı"

ƏNƏNƏ YAŞAYIR

Azərbaycan tarixi romanlarından söz açanda deyə bilərik ki, Məmməd Səid Ordubadidən başlayan tarixi roman ənənəsi bu gün də uğurla davam etdirilir. Və hər bir romançı Azərbaycan tarixinin müxtəlif qütblərini, həm işıqlı, həm də qaranlıq səhifələrini canlandırarkən məhz Balzakın dediyi kimi katiblik missiyasını yerinə yetirirlər. Onlar təzədən tarix yaza bilməzlər, ancaq tarixi hadisələrə və tarixi şəxsiyyətlərin həyat yoluna yenidən nəzər yetirib onları bədii şəkildə canlandıra bilərlər. Bu əksetdirmədə tarixi reallıqlarla bədii təxəyyüldən doğan məqamlar bir-birilə vəhdət təşkil etməlidir, V.Q.Belinski demişkən: "Tarixi romana uydurma, hər şeydən əvvəl, şəxsi həyatı, ayrı-ayrı insanların taleyini təsvir etmək yolu ilə daxil olur və tarixlə bağlı hadisələr tək-tək adamların taleyi ilə qaynayıb qarışır". Amma dəxli yoxdur, istər tarixi reallıqlar, istərsə də yazıçı təxəyyülündən doğan hadisələr, olaylar, obrazlar...bütün bunlar təsvir olunan tarixi dövrün özünün obrazını yaratmalıdır.

Bizim ən sanballı tarixi romanlarımızda, istər Ordubadi, istər Y.V.Çəmənzəminli, istər Ə.Cəfərzadə, istər Y.Səmədoğlu, İstər Elçin, istər F.Kərimzadə, istər Ə.Nicat və istərsə də digər tarixi roman müəlliflərimiz bu prinsipə həmişə əməl etmişlər. Son iyirmi ildə də tarixi roman öz inkişafından qalmamış, yazıçılarımız mövcud ənənəyə sədaqət göstərərək yeni əsərlər yazmışlar. Sabir Rüstəmxanlının, Elçin Hüseynbəylinin, Hüseynbala Mirələmovun, Mustafa Çəmənlinin tarixi romanları bu janrın inkişafında yeni bir dönəmin başlandığını sübut edir. Bu romançılar sırasında son iyirmi ildə ən çox məhsuldar işləyən bir yazıçını - Yunus Oğuzu artıq bu janrın müməsili (təmsilçisi) kimi tanıyırıq, yəni, o, ancaq tarixi romanlar yazır. "Nadir şah", "Təhmasib şah", "Sultan Alp Arslan", "Əmir Teymur", "Atabəy Eldəniz", "Uçurum" tarixi romanları, həmçinin bir neçə tarixi pyeslər onun qələmindən çıxıb.

Yunus Oğuzu tarixi roman və pyeslər yazmağa vadar edən səbəb nədir,-deyə düşündüm. Birincisi, belə güman etdim ki, əsas səbəb onun heç də tarixçi olmasında deyil, illər boyu ürəyində mürgüləyən, sonrasa birdən-birə ayılan yazıçı şövqünün get-gedə şiddətlənməsidir. Necə ki, bəzi aktyorlar dönüb istedadlı bir rejissora çevrilirlər. Bu məqamda mən Yunus Oğuzun əksər romanlarına dəyərli müqəddimələr yazmış Nizami Cəfərovun bir fikrini xatırlayıram: "Yunus Oğuzun çox zəngin elmi-tarixi düşüncəsi var, tarixə dərindən bələdliyi var, tarixlə işləmək mədəniyyəti, eyni zamanda, çox müasir və güclü bədii təfəkkürü var. Tarixdən yazan yazıçı üçün bunların hər ikisi mühüm məsələdir".

İkincisi, qəti əminəm ki, ən yaxşı, sanballı tarixi romanlarımız böyük vətənpərvərlik duyğusu ilə qələmə alınır və vətənpərvərlik duyğusu istənilən tarixi romanın məzmununa da, bədiiliyinə də təsirsiz qalmır. Yunus Oğuzun tarixi romanlarında da bunu hiss edirik. Mətləbi uzatmaq istəmirəm və Yunus Oğuzun lap bu yaxınlarda çapdan çıxan "Cığır" romanı haqqında söz açmaq istəyirəm.

SÖHBƏTƏ CIĞIRDAN BAŞLAYAQ

Romana niyə "Cığır" adı qoyulub? Bunun iki mənası var. Birincisi: Məlumdur ki, Şuşa 1752-ci ildə Qarabağın ilk hakimi Pənahəlli xanın qurduğu, yaratdığı bir şəhərdir. Təbii ki, ilk dönəmdə şəhərin qurğusunda bir sıra çətinliklər meydana çıxdı, bunu biz yeddi "Qarabağnamə"də də izləyə bilərik. Amma Yunus Oğuz belə bir versiya irəli sürür: gələcəkdə düşmən Şuşaya hücum edərsə, şəhər mühasirəyə alınarsa, hansı yolla bu mühasirədən qurtulmaq olar- xalqın nümayəndəsi-çoban olmasına baxmayaraq çox ağıllı bir insan olan Nəsrəddin kişi onu heç kimin tanımadığı, bilmədiyi bir cığıra gətirir. "Bu yolu heç kim bilmir, dağ keçilərindən başqa...Bu sirri yalnız bir neçə nəfər bilməlidir, yoxsa gələcəkdə tikəcəyin şəhər çox keçməz, bərbad olar"-deyir Nəsrəddin kişi. Əlbəttə, bunu real bir versiya hesab etmək olar. Çünki Şuşa bu 270 il ərzində dəfələrlə hücuma, mühasirəyə məruz qalıb, amma onu təkcə cəsur və qəhrəman Şuşa sakinləri deyil, həm də yenilməz dağlar, qayalar, cığırlar müdafiə edib.

İkincisi: CIĞIR həm də simvolik məna daşıyır.Cığırın lüğəti mənası kiçik yol və yaxud dar, balaca yol deməkdir, amma yolun özü deyil. Elə cığır var ki, yola çevrilmir, amma yola gedib çıxan və yola çevrilən, yolun tərkibinə qatılan cığırlar olur. Bu prosesi təbiət özü tənzimləyir. Lakin Yunus Oğuz buna simvolik məna verir. Deyək ki, Birinci Qarabağ müharibəsində torpaqlarımızın iyirmi faizi işğal olundu, cığırlar (ayrı-ayrı dəstələr, döyüşən qüvvələr) birləşə bilmədi, Yola çevrilmədi. Ancaq İkinci Qarabağ müharibəsində bütün cığırlar VAHİD YOLA çevrildi.

Romanın son səhifələrinə boylanaq: "Cığır bitdi, Azərbaycan yola çıxdı. Dövlətini dünyaya tanıdan Böyük YOLa. Müharibənin nəticəsi olaraq 10 noyabrda Ermənistan təslimçilik aktını imzaladı". "Şuşanın işğaldan azad edilməsi xalqı birləşdirdi, erməniləri isə parçaladı. Şuşa bütöv ruhumuzu özümüzə qaytardı, çünki parçalanmış ruh torpağı da, xalqı da parçalayır. Şuşa CIĞIRI Zəfər yoluna çevirdi. CIĞIRın Zəfər yolu isə davam edir".

KEÇMİŞLƏ MÜASİRLİYİN VƏHDƏTİ

Yunus Oğuzun "Uçurum" romanında olduğu kimi "Cığır"da da hadisələrin əksəriyyəti yaşadığımız illərdə baş verir. "Uçurum" haqqında yazdığım bir məqalədə qeyd etmişdim ki, Yunus Oğuz hər hansı bir romanında tarixlə müasirliyi vəhdətdə götürür, yəni "tarixdə bu gün, bu gündə tarix" (Nizami Cəfərov) prinsipinə əməl edir. "Üçurum"da o, XVI əsrdə-Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələrlə XXI əsrin narkobizneslə bağlı olaylar arasında kommunikasiya-əlaqə bağları yaradır. "Cığır"da isə XVIII əsr-Qarabağ xanlığının ilk illəri-Pənahəli xanın Şuşanı inşa etməsi və burada baş verən ilk Cığır axtarışları ilə XXI əsdə Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri dövrünün hadisələri paralelləşir. Hər iki əsərdə bəzi oxucular etiraz edib deyə bilərlər ki, "tarixi roman" istilahı nəyə lazımmış? Amma Yunus Oğuz "tarixdə bu gün, bu gündə tarix" prinsipini əsas götürür. "Tarix təkrar olunur" -xüsusilə Azərbaycan tarixinin elə dövrləri və mərhələləri var ki, hadisələrin gedişatı və inkişafı bir-birilə səsləşir. Məgər XVI əsrdəki erməni xisləti dəyişibmi? Məgər Azərbaycanın parçalana-parçalana belə vahidliyə, bütövlüyə can atması (xanlıqlardan üzü bəri) əsrlərdən bəri milli düşüncəyə təkan verməmişdimi? Yəni tarix spiralvari xətt üzrə inkişaf edir-xəttin əvvəli ilə sonu arasında bir-birini tamamlayan hadisələr mövcuddur. "Cığır"da da Məhəmmədhəsən Qacarın Şuşaya uğursuz hücumu təsvir olunur, eyni zamanda Şuşa uğrunda döyüşlərdən və şəhərin işğaldan azad olunmasından söhbət gedir.Əslində, müəllifin mövqeyi məlumdur: Azərbaycanın müstəqilliyi, Cığırı Yola çevirmək idealı... Və sonda: "Qarabağ-Azərbaycandır-nida!"

REALLIQLAR VƏ BİR DƏ BƏDİİ TƏXƏYYÜLÜN ROLU

Yazıçı üçün tarixi roman qələmə almaq çox məsuliyyətli bir işdir və burada ilk növbədə, əsl istedadla yanaşı, bu istedadı şərtləndirən bir çox arqumentlər də nəzərə alınmalıdır. O arqumentlər sırasında yazıçının müraciət etdiyi tarixi dövrü, haqqında söz açdığı tarixi şəxsiyyəti nə dərəcədə dərk etməsi birincidir. Deyim ki, Məmməd Səid Ordubadi Nizami dövrünü və Nizami şəxsiyyətini dərk etməsəydi, kifayət qədər (hətta tarixçilərin bildiyindən də artıq!) məlumatlı olmasaydı, necə deyərlər, təpədən-dırnağa nizamiləşməsəydi... Yunus Oğuz da "Cığır"da təsvir etdiyi hadisələri və real obrazları dərindən müşahidə edib, əslində, bütün bu hadisələr onun gözləri qarşısında baş verib və o, özü də bu hadisələrin içində olub. Təbii ki, Yunus Oğuz sənədli roman yazmaq iddiasında olmayıb və onün digər romanlarında da sənədlilik üslubi mahiyyət daşımır. Lakin məlum hadisələrin təsviri bədii informasiya vasitəsilə oxucuya çatdırılır. Bəzi məqamlarda tarixi faktlar da qısaca nəzərə çatdırılır və bu da vacibdir.

Romanda təsvir olunan reallıqlar (məlum hadisələr və insan obrazları) üç xətt üzrə diqqəti cəlb edir.

Birinci xətt- siyasi hadisələr və bu hadisələrin mərkəzində qərarlaşan real obrazlar. İlk növbədə, Azərbaycan prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev.

"Prezident ayağa durdu, saatına baxdı, Təhlükəsizlik Şurasının iclasına hələ on beş-iyirmi dəqiqə qalırdı...İçində bir qalxınma vardı. O özü də Azərbaycan üçün yeni bir CIĞIR açırdı. Bu yeni CIĞIRı yola çevirmək istəyirdi".Bütün roman boyu -xüsusilə, İkinci Qarabağ müharibəsi ilə bağlı hər səhifədə biz Ali Baş Komandanın qüdrətini və ağıllı, son dərəcə tədbirli və son dərəcə diplomatik dəst-xəttini hiss edirik. Ali Baş Komandanın Tovuz döyüşləri zamanı əsl sərkərdəlik məharəti üzə çıxdı və Yunus Oğuz təxminən 7-8 səhifədə bunu oxucuya çatdıra bilir.

Romanda Ermənistan rəhbərliyinin- Baş nazir Paşinyanın, müdafiə naziri Tonoyanın, keçmiş prezidentlər-Sarkisyanın, Koçaryanın, Paşinyanın arvadı Anna Akopovanın və bunlara dəstək olan xarici qüvvələrin obrazları da yaradılıb və Yunus Oğuz fəhmlə (həm də məlum informasiyalarla) onların söz-söhbətlərini, Azərbaycanla bağlı açıq və gizli niyyətlərini nəzərə çatdırır. Yunus Oğuz üçün erməni xislətini bütün mahiyyəti ilə əks etdirmək o qədər də problem deyil. Paşinyanın siyasi aləmdə uğursuz gedişləri, Moskvadan və Parisdən onu müdafiə edənlərlə nökərcəsinə yardım diləməsi, dünya erməni lobbisi ilə münasibətləri, Ermənistanın öz daxilində müxalifətlə "düşmənçiliyi" hamıya məlumdur, amma bütün bunlarla bir sırada antitürk mövqeyi hər bir düşmən erməni kimi onun da qanına hopub. İstər o, istərsə də məlum düşmən qüvvələri Azərbaycanın 44 gün ərzində qələbəsini heç gözləmirdilər. Yunus Oğuz gah ciddi ironiya, gah da açıq bir tövrlə, heç bir lağa qoymadan paşinyanların bütöv ERMƏNİ xtslətini canlandırır. Əsrlər boyu bu ERMƏNİ XİSLƏTİ dəyişmir. Ancaq 44 günlük Qarabağ zəfəri "Dənizdən dənizə böyük Ermənistan" xəyallarını puç elədi.

İkinci xətt- "Cığır"ı həm də müharibə romanı adlandırmaq olarmı? Axı, müharibə romanlarında döyüş səhnələri olur, ya da müharibə gedən illərdə arxa cəbhə təsvir olunur ki, bu da az əhəmiyyətli deyil. "Cığır"da genişliyilə olmasa da, bir neçə döyüş səhnəsi təqdim edilir. "Erməni əsgərləri arasında vahimə yarandı. "Kölgə əsgərlər" sözü onları elə qorxuya salmışdı ki, hara gəldi, gülləni atırdılar..Bir azdan qaçaqaç düşdü. Kimisi Xankəndinə, kimisi Laçın dəhlizinə, kimisi də dağa-daşa, meşəyə üz tutdu. Texnikaların hayına isə qalan yox idi. Erməni əsgərlər qaçır, özləri özlərinə atəş açır, ölür, öldürürdülər. Yol yaralılar və meyitlərlə dolmuşdu. Səhərə yaxın Şuşa yolunda daha heç kim qalmamışdı". Ümumən roman bütünlüklə müharibədən danışır, müharibənin bütün gedişatından xəbərdar oluruq, biz müharibənin insan talelərinə necə ağır zərbələr vurduğunu da izləyirik.

Üçüncü xətt- "Cığır" həm də Xalq romanıdır. Əsərdə- əksər səhifələrdə Xalqın iradəsi, otuz illik həsrətə son qoymaq, doğma torpaqlara qayıtmaq, qovuşmaq arzusu səslənir. "Çünki otuz il idi ki, elə bir yer yox idi ki, bu barədə danışılmasın, arzu-istək bildirilmıəsin. Xüsusən, xeyir-şər məclislərində bütün söhbətlər Qarabağla bitirdi. İnsanlar Allaha dua edirdilər ki, bu qisas qiyamətə qalmasın". Yunus Oğuz romanda Xalqla hakimiyyət, Xalqla Ordu arasında vəhdəti xüsusilə nəzərə çatdırır və doğrudan da, Lələtəpə və Tovuz döyüşlərində bu vəhdət daha artıq hiss edildi. "Elə müharibənin birinci günündən xalq orduya çevrildi. Əsgər həm də arxa cəbhədə olanlardan böyük dəstək görürdü. Bunun üçün ölməyə yox, öldürməyə gedirdi".Azərbaycan ordusu isə artıq dünyanın ən güclü, ən müasir bir ordusuna çevrilmişdi və 44 günlük müharibədə qazanılan qələbələr də bunu sübut etdi" Müəllif Tovuza tələsən, orduya yazılmaq istəyən minlərlə azərbaycanlının intiqam hissini qələmə alır, əslində, bütün bunlar bizə tanışdır, amma bədii əsər bu təsirli səhnələrdən yan keçə bilməz. "Baxın: bir atanın dilindən nə eşidirik: "Üç oğlumdan biri dövlətə, Vətənə qurban olsun!- Yanındakılara baxıb fəxrlə əlavə etdi.- Amma demişəm: Kürəyindən güllə dəyib ölsən, heç qəbrinin üstünə də gəlməyəcəm. Belə ölümlə rayonda biabır olaram. Qonum-qonşu deyər ki, ə, sən niyə kişi olursan? Oğlun erməninin qabağından qaçanda ölüb də. Ətrafdan səslər gəldi:

-Halal olsun!

-Afərin!"

Yunus Oğuz milli dəyərlərə bağlı yazıçıdır və "Cıjğır"da da bu dəyərlər, xalqın əsrlərdən bəri qoruyub yaşatdığı mənəvi ucalıqları hərarətlə vəsf olunur. General Polad Həşimovun simasında təkcə sərkərdə obrazını deyil, həm də milli -ailəsinə, əsgərlərinə və ən başlıcası Vətəninə bağlı milli-mənəvi dəyər meyarı ilə qarşılaşırıq. Müharibə-xalqın taleyini, ölüm-dirim savaşını həll edən psixoloji bir məqamdır. Müharibə insanları sınaqlardan keçirən məhək daşı deyilmi? Əgər su satan balaca bir uşaq satdığı suyun pulunu almırsa, bu da milli-mənəvi dəyərin kiçik də olsa, bir detalıdır. "Əmi, ağzında deyirsən, kişi oğluyam. Bu pulu ala bilmərəm". Beşinci sinif şagirdi Aybənizin əsgərə məktubu da o detallardan biridir. Romanda Əzizənin (onlarla Azərbaycan qadınlarından biri) əri Farizin ölümündən sonra keçirdiyi hisslər, mağazadan aldıqlarının pulu ödəniləndə etiraz etməsi bir azərbaycanlı qadına xas olan mənəvi keyfiyyətdir. Ancaq müharibə dövrü qadınları içərisində Nargül kimiləri də var ki, şəhid ərinin ölümündan sonra hərbi paltar geyinir, cəbhəyə yollanır. Qəbələnin Tüntül kəndində yaşayan Gülbala kişinin üç oğlu-Elgün, Elkin, Turan Vətən müharibəsində iştirak edirlər, belə ailələr Azərbaycanda az deyildi. Ədliyyə işçisi olan Kamran birbaşa hərbi komissarlığa gəlir ki, cəbhəyə yollansın, o, Suqovuşanda böyük hünər göstərir.Bəs Cəbrayıl Dövlətzadə necə( Əslən Zəngilandan olan Cəbrayıl Sumqayıtda-Corat qəsəbəsində doğulmuşdu. O, əliyalın olsa da, bir erməni polkovnikini bıçaqla, bir generalını isə əliylə boğub öldürür, özü də həlak olur. "Cığır"da belə misallar az deyil və Yunus Oğuz bu səhnələrlə Xalqın mənəvi qüdrətini əks etdirir. Qarabağ müharibəsi də təklərin, fərdlərin böyük axında - Orduda, "torpaq uğrunda ölən varsa, Vətəndir" məramında birləşməsi, cığırların böyük Yola çevrilməsini əks etdirdi.

"Cığır" romanı son otuz ilin ictimai-siyasi mənzərəsini canlandırmaq, bədii-publisistik yolla bu mənzərəni əks etdirmək, "Qarabağ-Azərbaycandır!" nidasının Qələbə, Zəfər ahənginə çevrilməsini, Azərbaycan tarixinin misli görünməmiş səhifələrini yaratmaq, böyük Azərbaycan və Azərbaycanlı obrazlarını dünyaya tanıtmaq baxımından Yunus Oğuzun uğurlu əsəridir.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyələşdirdiyi "Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda" ictimai birliyi tərəfindən icra olunan "Vətən müharibəsinin təbliğində və vətənpərvərlikdə ictimai rolun artırılması" adlı layihə çərçivəsində çap olunur.

Vaqif Yusifli

Olaylar.- 2023.- 4-10 avqust.- S.9-10.