Türküstan diyarının soyqırımı-tarixi əsərlərdə...
hay kilsəsi və sürüsünün
qanlı izləri
Türk-Müsəlman ölkələrinin coğrafi məkan baxımından mərkəzi hissəsini, strateji cəhətcə birləşdirici mövqe tutan Orta və Mərkəzi Asiya respublikalarının (1930-cu ilədək Türküstan diyarı) kökənli Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı rus-hay siyasi-hərbi birliyi tərəfindən 1916-1923-cü illərdə törədilən soyqırım faciələri ilə bağlı çoxsaylı tarixi-sənədli, elmi-nəzəri və ictimai-siyasi məzmunlu...əsərlər yazılmışdır- "Orta Asiyada və Qazaxıstanda 1916-cı il hərəkatı" (sənədlər toplusu); "Qırğızıstanda 1916-cı il hərəkatı. Sənədlər və materiallar
(T.R.Rıskulovun redaktorluğu ilə), Moskva ş., 1937; R.B.Mukanbetova, "1916-cı ildə Qırğızıstanda hərəkat", 2016; eləcə də T.R.Rıskulovun, Ş.N.Salamovun (Barlas), R.M.Abdullayevin, S.S.Aqzamxocayevin, İ.A.Alimovun,
K.U.Usenbayevin...əsərləri,
"Uluq Türküstan"
("Böyük Türküstan)
qəzetinin 1918-ci il sayları...
XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində Türküstan
diyarının dövlət
qurumlarının (Çöllər
İttifaqı, Xivə
və Kokand xanlıqları,
Buxara əmirliyi...) və inzibati-ərazi vahidlərinin məhv edilərək zəbt olunması və Türk-Müsəlman xalqlarının
(10 milyon nəfərə
qədər) etno-milli
dəyərlərinin, tarixi-coğrafi
köklərinin yox edilməsi və əsarət altına alınması siyasətini
yürüdən Rusiya
dövlətinə yardımçı
olan hay kilsəsinin və daşnak-hay sürüsünün amansız
əməlləri barədə,
Türküstan diyarı
qarətlərində, sonrakı
mərhələdə Fərqanə,
Oş, Zərəfşan,
İssık-Kul...vadilərində
məskunlaşaraq idarəetmə
sistemlərində yer
tutmaları haqqında
ayrı-ayrı dövrlərdə
yazılan tarixi-sənədli
əsərlər sırasında
italiyalı tarixçi-tədqiqatçı,
Turin Universitetinin professoru
M.Buttinonun "Əksinə
İnqilab" monoqrafiyası da (2003) xüsusi yer tutur.
Qeyd etmək lazımdır ki,
Türküstan xalqlarına
qarşı rus-hay qüvvələri tərəfindən
XIX-XX əsrlərdə törədilən
bütün növ (etno-milli, mənəvi, irqi, dini, ictimai-mədəni,
siyasi-iqtisadi, elmi-ekoloji...)
soyqırım faciələri
haqqında yazılan kitabların, məqalələrin,
elmi-tədqiqat əsərlərinin
ümumi məzmun və struktural hissəsində oxşarlıq,
eynilik bəzən təkrarçılıq təəssüratı
yaratsa da, əslində
bu nəşrlər tarixi-xronoloji biblioqrafik sistem kimi mühüm
tarixi-nəzəri dəyərə
malikdir. Təbii ki, bu əsərlərdə qiymətli arxiv məlumatlarının əldə
edilməsi nəticəsində
fərqli yozumlara və təhlillərə,
həmin dövrün
qiymətləndirilməsinə əsas olan bilgilər də az deyil, fərqləndirici
yanamalara da yer verilmişdir.
Bu baxımdan "Əksinə
İnqilab" əsəri də istisna deyil.
Nəşrin kifayət qədər
zəngin, Moskva və
Daşkənd şəhərlərində
saxlanılan və
1916-1930-cu illərə aid arxiv
məlumatları əsasında
mövzuların ("Sovet
hakimiyyəti bölünür",
"Daşkənd şəhərində
siyasi dəyişiklik",
"Hərbi əsirlərin
partiyası", "Müsəlman
ordusu necə olmalıdır?", "Turan",
"İnqilabda inqilab"...) elmi-nəzəri və tarixi hadisələrin timsalında təhlili göstərir ki, Türküstan
diyarında ictimai-siyasi
hadisələrin kəskin
ziddiyətli səciyyə
daşıması və
tarixi-coğrafi istiqamətin
əks istiqamətə
dəyişdirilməsi (kitabın
"Əksinə inqilab" adlandırılması bu anlamda qəbul edilir) Rusiya dövləti ilə hay kilsəsinin müştərək
məqsədləri olmuşdur.
Türküstan diyarının
iri şəhərləri
(Daşkənd, Səmərqənd,
Əndican, Namanqan,
Kokand, Düşənbə...) və ətrafındakı
yaşayış məntəqələrinin,
Qərbi Xəzər hövzəsi ərazilərinin,
Çöllər bölgəsinin
(müasir Qazaxıstan
hüdudları) ictimai-iqtisadi
və siyasi-hərbi böhranı məhz rus-hay cütlüyünün
birgə səyi ilə yaranmış və genişlənmişdir
(bu ərazilərə
köçürülmüş ruslar və Cənubi Uralın kazak qüvvələrinin
də köməkliyi
olmuşdur). İlk növbədə
yerli və bölgə idarəetmə
sistemində təxribatların
yaradılması I Dünya
müharibəsi cəbhəsindən
gətirilmiş "Daşnakstyun"
partiyasının əsgər-zabit
heyəti və yerli hay sürüsünün
səyi ilə baş tutmuş, iqtisadi çətinliklərin
miqyasının genişlənməsində
rus kəndliləri,
hay silahlı dəstələri
və kazak birləşmələri böyük
rol oynamış və Türk-Müsəlman
siyasi hakimiyyətinin idarəedilməsi çətinləşmiş,
siyasi və iqtisadi böhran yaradılmışdır.
Rus-hay birliyi bölgədə
yeni vüsət almış Milli-Azadlıq hərəkatını yatırmaq
üçün müxtəlif
siyasi-iqtisadi vasitələrdən
istifadə etmişlər
(1919-cu ildə Fərqanə
vadisini tutan rus hərbi qüvvələri ardınca
yaşayış məntəqələrinə
hücum edən "Daşnakstyun" partiyasının
hay-daşnak silahlı
dəstələri bütün
mal-mülkü qarət
edir, kütləvi yanğınlar-dağıntılar törədir, dinc əhaliyə amansızlıqla qətliam
faciələri yaşatmaqla
mübarizə ruhunu və idarəetmə hakimiyyətinə ümidini-inamını
sarsıtmış, vadinin
600 min nəfər əhalisinin
150 min nəfərini dözülməz
aclığa düçar
etmişlər).
Haşiyə. 1919-cu ildə rus-hay
qüvvələrinin süni
yaratdıqları iqtisadi
böhran nəticəsində
Türküstan diyarının
hər 5 nəfərindən
biri aclıq keçirmiş, Fərqanə
vadisi əhalisinin 30 faizi bu bəlaya
düçar olmuş,
Daşkənd şəhərində
38 min nəfər.
Səmərqənd vilayətinin Cizak
şəhərini isə
1917-ci lldən aclıq
bəlası bürümüşdür.
Ona görə də "Daşkənd şəhərində
siyasi dəyişiklik"
mövzusunda (səhifə
292-301) qeyd olunur ki, guya artıq 1917-1919-ci illərdə Türk-Müsəlman
siyasi hakimiyyəti xalq qarşısında öz etibarını itirmişdilər... Siyasi hakimiyyəti zəifləmiş
İttifaq birliyini ələ keçirmək
və növbəti mərhələdə nəzərə
tutulan hərbi-silahlı
müdaxiləni (Fərqanə,
Oş, Zərəfşan...vadisində, Daşkənd,
Əndican, Düşənbə...şəhərləri ətrafında)
həyata keçirmək
rus-hay qüvvələri
tərəfindən çətin
olmamışdır.
Göründüyü kimi, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan
Xalq Cumhuriyyətinin Qarabağ bölgəsində
Rusiya dövləti və hay kilsəsinin birgə yürütdüyü
mürtəce-seperatizm siyasəti
eyni dəst-xətt ilə Türküstan diyarında da həyata keçirilmişdir.
"Hərbi əsirlərin partiyası"
başlıqlı tarixi
faktların təhlilində
(səhifə 301-306) qeyd
edilir ki, 1918-ci ildə Kokand şəhərinin
yerlə yeksan edilməsində, əhalisinin
soyqırıma məruz
qalmasında...I Dünya
müharibəsində ələ
keçirilən əsirlərlə
yanaşı, "Daşnakstyun"
partiyasının hay mənşəli
silahlı dəstələr
də azğınlıq
və vəhşilik göstərmişdir (I Dünya
müharibəsinin 2 ilində
Rusiya 2 milyon nəfər əsir tutmuşdur, əksəriyyəti
Türküstanda saxlanılırdı).
1916-1923-cü
illərdə Mərkəzi
və Orta Asiyada, Şərqi və Qərbi Türküstan ərazilərində
rus-hay işğalçılıq
siyasəti ilk növbədə
həm də Turan İttifaqının
(Türkdilli Dövlətlərin
Birliyinin) süquta uğradılmasına yönəldilmişdir.
Haqqında danışılan kitabın
308-310-cu səhifələrini tutan "Turan" mövzusu xüsusilə diqqətçəkən faktlara
əsaslanmışdır. Rusiya dövlətinin xarici işğalçılıq
məqsədlərinin bir
istiqaməti Turan İttifaqına yönəldiyi
şübhə doğurmadığından,
Türküstan diyarında
1916-1923-cü illərdə cərəyan edən siyasi-hərbi hadisələrin
mahiyyətində rus-hay
cütlüyünün xəbis,
mürtəce, davamlı-arasıkəsilməz
düşmən... niyyətlərinə açıq-aydın faktlarla işıq salınır.
Belə ki, Daşkənd
şəhərində 1920-ci ilin yanvar ayında
Türküstan Müsəlman
Bürosunun III, Türküstan
Kommunist Partiyasının
V qurultayları eyni vaxtda keçirilmiş və hər iki tədbir Moskva şəhərindən göndərilən
radioqramlarla idarə edilmişdir, Orta və Mərkəzi Asiyanın "Turan ideyası"-Türkdilli
Dövlətlərin Birliyi
əvəzinə Türküstan
Sovet Respublikasının
yaradılması ilə
əvəz olunmuşdur
(Rusiya Federasiyasına
daxil olmayan). Bununla da, rus-hay cütlüyü Türk-Müsəlman
xalqlarının minilliklərlə
tarixi yaddaşa və müstəqil dövlətçilik uğrunda
mücadilə amalına
ünvan olan Turan İttifaqına ağır zərbə vurmuş oldular.
Qərbi
Türküstan ərazisində
inzibati-idarəetmə sistemində,
iqtisadi-təsərrüfat sahələrində, siyasi-hərbi
və hüquq-təhlükəsizlik
strukturlarında...möhkəmlənən,
yerlənən-yataqlanan rus-hay
mənşəlilər (Qırmızı
Ordu və "Daşnakstyun" partiyası)
bu Qurultaylarda hansı mənfur qərarların qəbul edilməsinə nail olmuşlar?
-Türk xalqlarının Kommunist Partiyasının yaradılması barədə
(əksəriyyəti yerli
Türk-Müsəlman xalqlarından
olmaq şərti ilə);
-yoxsul Türk-Müsəlman
xalqlarının taleyinin
proletar inqilabi mübarizəsi ilə bağlı olması barədə;
-Türk-Müsəlman xalqlarının
sosializm quruculuğuna
cəlb edilməsi barədə;
-sinfi mübarizənin Türküstan Kommunist Partiyasının əsas mübarizə üsuluna (siyasi xəttinə) çevrilməsi barədə;
-Qırmızı Ordu tərkibində Türk hərbi hissələrinin
yaradılması barədə...
Orta və Mərkəzi Asiyada, Fərqanə vadisində yerli, kökənli xalqlara qarşı soyqırım
faciələrini yaşadan
rus-hay silahlı birliklərinin azğınlığı
və əhalinin narazılığı timsalında
1919-cu ilin aprel ayı hadisələrinin tarixi faktları əsərin "Fəranədə
quldurlar kimdir?" (səhifə 312-315) və
"erməni hərbi
hissələrinin buraxılması"
(səhifə 315-318) başlıqlı
bölümlərdə verilmişdir.
Tarixi hadisələrin ardıcıllığına
əsasən təhlillər
göstərir ki, 1919-ci ilin
aprel ayında Müsəlman Bürosu Sovet hakimiyyətinin və Qırmızı Ordunun "Daşnakstyun"
partiyası ilə sıx ictimai-siyasi, hərbi-hüquqi...əlaqələrinin
Fərqanə vadisi əhalisi üçün
təhlükəli olduğundan
narahatlığını bildirmiş,
hakimiyyətdə yerli
xalq nümayəndələrinin
olmasını tələb
etməklə aşağıdakı
qərarların qəbul
edilməsini nəzərdə
tutmuşlar:
-Fərqanə vadisi hakimiyyətinin və Qırmızı Ordu sıralarının təxribat
törədən hay-daşnak
ünsürlərindən azad
olunmasını;
-milli zəmində bütün
təqiblərə qarşı
mübarizə elan edilməsi,
iğtişaş yaradanlar
barədə (hay-daşnak
silahlı dəsətləri-Q.Y.)
tədbirlərin görülməsini.
Çünki, Fəranə vadisində
inqilabi diktaturanın silahlı qanadını
"Daşnakstyun" təşkil
edirdi (səhifə
315).
Amma, yuxarıda qeyd edilən tarixdə, yəni, 1920-ci ilin yanvar ayında keçirilən Ali yığıncaqda,
yenə də rus-hay cütlüyü qalib kimi çıxmışdır...
Bu cütlüyün siyasi-hərbi
məqsədləri və
mənfur işğalçılq
siyasəti, kökənli
Türk-Müsəlman əhalisinə
qarşı irqi, dini, milli-mənəvi...düşmənçilik təqibləri-təhdidləri
1920-ci ildən sonra
yeni mərhələyə keçmiş, fərqli məzmun kəsb etmişdir. Türküstan
diyarı dövlət
qurumlarının idarəedilmə
sistemində 1920-ci illərədək
siyasi-hərbi təcrübə
qazanmış hay-daşnak
ünsürlərindən istifadə
edilmişdir.
Belə
ki, Qazaxıstan diyarının
Kommunist təşkilatlarının
katibi və Qazaxıstan Kommunist Partiyasının I katibi
1933-1938-ci illərdə daşnak
L.İ.Mirzəyan
(1897-1939, həm də,
1926-1929-cu illərdə Azərbaycan
KP MK-nın I katibi) olub. Və yaxud,
Tacikistan KP-nın I katibi 1935-1937-ci illərdə
hay mənşəli S.K.Şadunts (1898-1938) idi...1920-ci
illərdə Türküstan
diyarında "erməni"
Mərkəzi Bürosu
yaradılmışdır...
"Əksinə
İnqilab" kitabında faciəvi
tarixi hadisələrin
mərkəzi kimi adı çəkilən
Daşkənd, Səmərqənd,
Kokand, Əndican, Buxara
şəhərlərində 1970-ci illərdə 50 mindən çox "erməni"
yaşayıb, 2006-cı ildən
etibarən Özbəkistan
Respublikasının hay mənşəliləri
fransalı müğənni,
daşnak Ş.V.Aznavuryanın (1924-2018, "ermənistanın milli qəhrəmanı") tövsiyəsi
ilə "Depi Apaqa" ("Gələcəyə
doğru") jurnalını
nəşr etdirirlər...
1920-ci ildən sonra Türküstan diyarında
məskunlaşmada, çoxsaylı
icma halında geniş və sıx şəbəkənin
yaradılmasında hay kilsəsinin
və hay sürüsünün
əsas məqsədi
Türk-Müsəlman xalqlarının
birliyinin sarsıdılması,
milli-mənəvi irs dəyərlərinin azaldılması,
siyasi-ictimai fəaliyyət
sahələrinin "beynəlmiləlləşdirilməsi",
tarixi keçmiş hadisələrinin unudulması...istiqamətində düşmən
niyyətlərinin həyata
keçirilməsidir. Sanki, yaxın keçmişdə,
1916-1923-cü illərdə, M.Buttinonun yazdığı
kimi "Daşnakstyun"
partiyasının üzvlərinin
və "erməni"
hərbi birləşmələrinin
Türküstanda törətdikləri
qanlı əməllər
olmamış, bir yuxu kimi gəlib
keçmiş və bu quldur dəstələrin
(hayların) Orta və Mərkəzi Asiyadan qovulması faktı isə tamam yaddan çıxmışdır...
(ardı var)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2023.- 25-31 avqust.-
S.12.