Hay-daşnak quldurlarının rus nəşrlərində

“qəhrəmanlıq” izləri və ya hay

kilsəsinin mürtəce ilişgiləri...

Poruçik A.N.Kolmakovun "Erməni rotasının tarixi" əsəri hay-daşnak qatili A.Ozanyanın "qəhrəman" kimi ("Sasunlu Andranik" adı ilə) tərənnümünə həsr edildiyindən (88 səhifə) K.Vartanyan onu hay dilinə çevirərək 2014-cü ildə 400 nüsxə ilə İrəvan şəhərində nəşr etdirmişdir. Rus mətbuatında bu ruhda başqa bir yazı da publisist və texnika elmləri namizədi, Rusiya Yazıçılar İttifaqının üzvü V.Y.Şambarovun (1956) "General Sasunlu Andronik Qafqaz uğrunda döyüşlərdə" məqaləsi isə "Tarix elmləri" jurnalının 2006-cı il tarixli 1-ci sayında çap edilmişdir.

Çar Rusiyası ordusunda poruçik-hərbi zabit rütbəsi olmaqla, indiki dövrdə leytnant çininə uyğun gəlir. Hərbi-taktiki heyət olaraq (80-225 nəfər) rota, yəni bölük, nisbətən çoxsaylı (300-1300 nəfər) hərbi birliyə-tabora (batalyona) daxil olmaqla əlverişsiz relyef-iqlim şəraitində daha çevik, əlverişsiz şəraitdə hərbi əməliyyatların aparılmasında əsas qüvvə kimi qiymətləndirilir. Rusiya ordusunun zabiti A.N.Kolmakov I Dünya müharibəsi zamanı çar ordusunun Qafqaz cəbhəsində Osmanlı Türkiyəsinə qarşı döyüşlərdə, eləcə də Naxçıvanda, Zəngəzurda, Qarabağda... məhz "erməni bölüyü-taboru"nda iştirak etdiyindən A.Ozanyanın bütün hərbi əməliyyatalrının iştirakçısı-müşahidəçisi və onun "qəhrəman"lığının şahidi olmuş, o dövrdə Bakı şəhərində rus dilində nəşr edilən "Bizim zaman" qəzetində "Tarixi erməni rotası" başlıqlı məqalələrini çap etdirmişdir (12-19-23-02, 25-04...1919-cu il tarixli 34,39, 43...175 nömrəli buraxılışlarda).

Buna görə də başqa hay yazarları da onun müharibə qeydlərini "erməni" oxucularına çatdırmağı özlərinin mənəvi borcu saymış (V.A.Mikayılyan, A.A.Zəkəriyan "Poruçik A.Kolmakov Andronikin 1918-ci il fəaliyyəti haqqında"- "İctimai elmlər xəbərləri" jurnalı, №1, 1988, səh.62), təkrar nəşrləri çoxalmışdır.

Sənədli-tarixi oçerk janrında qələmə alınan bu əsər tarixi faktlar əsasında hay sevgisini izhar etsə də, əslində dinsiz və milli terror qüvvələrinin himayəçisi (yuvası) olan hay kilsəsinin XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində həyata keçirdiyi hərbi-siyasi fəaliyyətə işıq salmaqla, ilk növbədə bu təşkilatın Türk-Müsəlman xalqlarının əsas və qorxulu düşməni olduğunu bir daha sübut etnmişdir. Belə ki, 1911-ci ildə hay kilsəsinin baş keşişi olmuş V Qevorq Surenyantsın (1847-1930) Moskva, Petroqrad, Tiflis, İrəvan və Gümrü şəhərlərində silahlı dəstələrinin olduğu, bu qüvvələr tərəfindən 1904-1920-ci illər ərzində Cənubi Qafqazda Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım cinayətlərinin törədilməsi fikrimizə bir daha yetərli sübutdur.

Və yaxud, Gürcüstan yeparxiyasının yepiskopu Mesrop Ter-Movsesyan (1865-1939) Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkovla (1837-1916, Abşeron yarımadasında 10 neft yatağı olub) 27 aprel 1913-cü ildə görüşərkən (bu mərasimdə Tiflis şəhər valisi A.İ.Xatisyan (1874-1945, 1916-cı ilin dekabr ayında Moskva şəhərində saray çevrilişinin və II Nikolayın devrilməsi planının müzakirəsində iştirak etmişdir), Qafqaz "erməni" Xeyriyyə Cəmiyyətinin (?) sədri S.S.Arutyunyan (1861-1941, 1918-1919-cu illərdə "Ermənistan Respublikası"nın ədliyyə naziri olub), "Mişak" ("Zəhmətkeş") qəzetinin redaktoru A.A.Kələntər və Rusiya Dövlət Dumasının deputatı M.İ.Papacanov (1869-1929, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarından IV çağırış seçilib, "Daşnakstyun" üzvü) iştirak etmişlər) ondan xahiş etmişdir ki, Osmanlı Türkiyəsinə arxadan zərbə vurmaq üçün və çar Rusiyasının maraqlarına uyğun gəldiyindən "erməni" dəstələrinin silah-sursatla, hərbi ləvazimatla təchizatı təmin edilsin. Məhz bu razılıqdan sonra, Rusiya Dövlət Nazirlər Soveti 23 iyul 1914-cü il tarixli qərar qəbul etmiş, çar ordusuna əlavə könüllülərin qəbul edilməsini rəsmiləşdirərək Qafqaz Ordusu tərkibində "erməni" Milli Bürosunun fəxri sədri M.Ter-Movsesyanın xeyir-duası ilə "erməni" silahlı-nizami dəstələrinin yaradılması həyata keçirilmişdir. Həmin tarixdən iki gün sonra, yəni 25 iyul 1914-cü ildə Ü(İ)çmüəzzin şəhərində hay kilsəsinin Dəftərxana Şurasının iclasında məxfiliyi qorunmaqla qərara alınmışdır ki, Dünya müharibəsinin başlanılması, Rusiya və Türkiyə dövlətlərinin əks cəbhələrdə qarşılaşması qaçılmazdır, bunun üçün hərbi qüvvələr çar II Nikolaya (1868-1918) sədaqətlərini nümayiş etdirmək üçün tarixi missiyanı yeruinə yetirməyə hazır olmalıdır...

Bu baxımdan hay quldurlarının "xalq qəhrəmanı" adı altında təbliğ edilməsi də Rusiya mətbuatında hay kilsəsinin mürtəce siyasətinin tərkib hissəsi kimi davam etdirtilir. Çünki, dinsiz hay kilsəsi terror fəaliyyətini pərdələmək məqsədi ilə "xalq qəhrəmanları"nın geniş təbliğatını aparmaqla özünü bir növ kənarda (gizli) saxlamağa nail olmuşdur.Yəni, bütün dövrlərdə hay sürüsünün hərbi əməliyyatlarının əsas Baş qərargahı Ü(İ)çmüəzzin şəhərində yerləşsə də, rəhbərliyi baş hay keşişləri etsələr də, tərənnüm ediləndə "xalq qəhrəmanları" önə çəkilir.

Rusiyalı uşaq yazıçısı S.A.Maxotin isə (1953) digər hay qəsbkarını "xalq qəhramanı" kimi nağıl-dastan dilinə çevirərək balaca oxuculara sevdirməyə çalışmışdır ("Sasunlu Davud, erməni eposu Sergey Maxotinin təsvirində", Sankt-Peterburq şəhəri, 2022).

Bu nəşrlərdə qatil-daşnak quldurlarının hərbi təcavüzləri isə riyakar hay xislətinə və həyasızlığına uyğun olaraq yozulmaqla, əsil həqiqətlərin yalanlanmasına yol verilir. Belə ki, müəllif qeyd edir ki, 1918-ci ilin may-iyun aylarında A.Ozanyan Araz çayını keçib Zəngəzur qəzasına getmək üçün Yaycı kənd sakinlərindən təhlükəsizliklərinə zəmanət verdiyi halda, onlar müqavimət göstərmiş və haqq tələb etmişlər. Həqiqətdə isə, Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərində Osmanlı Türkiyəsi ordusuna məğlub olan A.Ozanyan şimala çəkilməyə məcbur olmuş, Naxçıvan qəzasını ələ keçirmək üçün azğınlaşmış dəstələri ilə Culfa nahiyəsinə daxil olaraq Aza, Duylun, Yaycı, Dizə...kəndlərində (Gilançay və Əlincəçay hövzələrində) dinc sakinləri amansızlıqla qətlə yetirmiş, faciəvi soyqırım qətliamı törətmiş, Sirab kəndinin 3 məscidinə sığınmış 1000 nəfərdən çox kənd sakini diri-diri yandırmışdır. Ümumiyyətlə, 1918-1920-ci illərdə Naxçıvan mahalının 120 min nəfər əhalisinin 73 min 727 nəfəri quldur-daşnak A.Ozanyanın soyqırım qurbanı olmuşdur.

Türk-Müsəlman əhalisinin qanına susayan A.Ozanyanın Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ qəzalarında, Gümrü nahiyəsində apardığı hərbi əməliyyatların tərənnümü barədə A.Kolmakov Tiflis şəhərində çıxan "Əmək bayrağı" (07 dekabr 1918-ci il tarixli, 148 sayl) və "Qafqaz sözü" (12 dekabr 1918-ci il tarixli, 269 saylı) qəzetlərində də məqalələrlə çıxış etmişdir.

Poruçik A.Kolmakov "Erməni rotasının tarixi" əsərinin giriş hissəsində məlumat verir ki, I Dünya müharibəsinin ilk ilində (1914-cü il) Osmanlı Türkiyəsi ordusunun hay mənşəli əsgər-zabit heyəti xainçəsinə çar ordusuna tərəf keçməklə, bütün hərbi sirrləri çatdırmaqla yanaşı, həm də Osmanlı dövlətinə qarşı döyüşməyə razı (hazır) olduqları halda, hakimiyyət nədənsə onları arxa cəbhəyə, uzaq Sibirə və ya Ural hövzəsinə göndərməyi üstün tutmuşdur. Hakimiyyət xəyanətkar və satqın hay kilsəsinin və hay sürüsünün xislətinə bələd olduğu üçün könüllü olaraq cəbhənin Qafqaz tərəfinə keçənləri "hərbi əsirlər" adı altında ağır və dözülməz katorqa həyatı yaşatsa da (1914-1917-ci illərdə), mürtəce V.Lenin-S.Şaumyan-A.Ozanyan üçlüyü onları xilas edərək Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə qarşı nizami-silahlı birləşmələr kimi Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Qarabağ və Xəzərsahili bölgələrə (Quba, Şamaxı, Salyan, Lənkəran) göndərmiş, yerli Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı XX əsrin soyqırım faciələrini yaşatmışlar.

Hay-daşnak qulduru ilə bilavasitə təmasda olan A.Kolmakov həmin dövrün təbəddülatlarını, ağır istimai-siyasi şəraitini və Cənubi Qafqazda hərbi cəbhə-döyüş hadisələrini şərh etməklə (təbii ki, hay sürüsünə olan yanğısından dolayı) həm dinsiz hay kilsəsinin, həm də daşnak-hay quldurlarının və yeni yaranmış Sovet Rusiyası hökumətinin Dövlətimizə və Xalqımıza qarşı düşmənçiliyini işıqlandırmış, ibtidai insan-hay sürüsünün dəyişməz xislətini (xəyanətini, satqınlığını, etibarsızlığını, riyakarlığını...) bir daha 1914-1918-ci illərin şərhı əsasında açıb göstərmişdir. Belə ki, Rusiya Xalq Komisarları Sovetinin sədri V.Ulyanovun (Lenin), Milli Məsələlər üzrə Xalq Komissarı İ.Cuqaşvilinin (Stalin) və hökumətin İşlər müdiri V.D.Bonç-Brueviçin (1873-1955) imzaladıqları 29 dekabr 1917-ci il taixli (yeni tarixlə 11 yanvar 1918-ci il) "Türkiyə ermənistanı" dekreti ilə Qafqaz üzrə fövqəladə müvəqqəti səlahiyyətli daşnak S.Şaumyana bilavasitə Qərbi Azərbaycanla həmsərhəd Qars, İqdır və Ərzurum vilayətlərində, eləcə də Qərbi Azərbaycanda ("Rusiya tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdə") "erməni xalqı" tərəfindən müstəqil və suveren dövlətin yaradılması üçün çoxşaxəli hərbi-siyasi fəaliyyətin genişləındirilməsi vəzifəsini tapşırmış, hər cür yardım göstəriləcəyini vəd etmişdir. Göründüyü kimi, 1904-1906-cı illər ərzində Naxçıvanda, Qərbi Azərbaycanda və Qarabağda kökənli, dinc Türk-Müsəlman əhalisinin hay quldurları ("Daşnakstyun" və "Qnçak" terror təşkilatları) tərəfindən soyqırıma məruz qalmaları çar Rusiyasının Qafqaz canişinliyinin himayəsi altında baş vermişdirsə, 1918-1920-ci illərdə bu qanlı siyasət V.Lenin, İ.Stalin və S.Şaumyan üçlüyünün rəhbərliyi ilə Türk-Müsəlman qanına susayanlar A.Ozanyan, D.Kananyan (Dro), Q.Nijde, F.Nazarbekyan... tərəfindən icra edilmişdir.

A.Kolmakov da qeyd edir ki, "Türkiyə ermənistanı" dekreti qəbul edildikdən sonra Qafqazda Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək üçün (təbii ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti də istisna edilməyib-Q.Y.) Rusiyanın ayrı-ayrı ərazilərində olan "erməni" əsirlərindən ibarət nizami-silahlı dəstələrin, könüllü döyüşçülərin yaradılması prosesi sürətlənmişdir. Sovet Rusiyası onlara maddi və mənəvi dayaq olmuşdur, hökumət tərəfindən onlara maneəsiz hərəkət və ərzaqla təminat məqsədi ilə xüsusi rəsmi icazələr verilmişdir.

İrkutsk şəhərindən xüsusi reyslə Tiflis şəhərinə yola düşən qatarı (261 hay döyüşçüsü olan "erməni" bölüyünü "milli-azadlıq müharibəsi"nə aparan) yolda saxlayıb yoxlayanda və "erməni bölüyü" olmaqları bilinəndə onlara səxavətlə "yaşıl işıq" yandırılmışıdr. Don çayı üzərindəki Rostov şəhərinə yetişərkən onlara Moskva, Kiyev və Xarkov şəhərlərindən gətirilən hay dəstələri (eləcə də könüllü tələbələr) də qoşulmuşdur.

Tiflis şəhərinə Poti şəhər limanından daxil olan hay tərkibli silahlı döyüşçülərin yerləşdirilməsi, təminatında A.X.Zavaryan (1864-1920, daşnak, 1902-ci ildə Balaxanı xəstəxanasının baş həkimi, 1914-1915-ci illərdə Qafqaz cəbhəsində döyüşmüş) xüsusi fəallıq göstərmiş, Qərbi Azərbaycan ərazilərindəki döyüşlərdə A.Ozanyanın birləşmələrinə qatılmaq üçün Gümrü şəhərinə yollanan "erməni bölüyü"nün (eləcə də onlara 1200 nəfər Türkiyədən gələn və qoşulan heyətin də) sağlamlığını yoxlamışdır.

1918-ci ilin aprel ayında Gümrü qəzasının Arpaçay çayı yaxınlığındakı Qızılqoç nahiyəsində Qazançı, Qayqulu Ciftəli, Qızılqüllə...kəndlərində dinc Türk-Müsəlman əhlinə qarşı törətdikləri qanlı qırğınları qeyd edən rus zabiti bu amansız qətliamları hayların intiqamı kimi qiymətləndirir...

(ardı var)

R.S. Qızılqoç yaşayış mərkəzində 1878-ci ildə Osmanlı Türkiyəsindən sürülən hay ailələri yerləşdirilmiş, 1956-cı ildə isə "Qukasyan rayonu" adlanıb, 1990-cı ildən-"Aşotsk", Qayqulu Ciftəli kəndinə-"Zuyqapyur" deyirlər.

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2023.- 10-16 fevral.- S.17.