İlhamə Dağlının “Bayrağı öpən ruhlar”

kitabı filoloji baxış müstəvisində

İlhamə xanımın adı çəkilən kitabında ilk səhifələrdə yer alan eyni adlı hekayəsini maraqla oxudum. Mifik-arxetipik motivlərdən istifadə ənənəsi ədəbiyyatda yeni olmasa da, müəllif bu ənənəyə fərqli novatorluq keyfiyyətləri qatmışdır. Birnəfəsə oxunan hekayə şirin təhkiyyəsi, maraqlı obrazlar aləmi, fərqli süjet-kompozisiya xüsusiyyətləri ilə oxucunu öz orbitinə sala bilir. Qeyri-ənənəvi üslubda yazılan hekayənin qəhrəmanları ruhlar idi. Bu ruhlar adi ruhlar deyildi. Vətənin müstəqilliyi yolunda başları çox bəlalar çəkən tanınmış simalar, görkəmli şəxsiyyətlər, repressiya qurbanları, son dövrün azadlıq fədailəri olan yazarlarların və s.ruhları idi.

Mənfur ermənilərin murdar niyətlərinin qurbanı olan günahsız ruhlar, körpə ruhlar, sinəsini Vətən torpağını qorumaq üçün sipər edən qəhrəman ruhlar da onlarla birgə cənnətin ən yüksək məqamında yer almışdılar. Lakin narahat görünən bu ruhları rahat olmağa qoymayan 30 illik işğal və qırğınların qisasının alınmaması idi. Müəllif maraqlı priyomla bu ruhların toplantısını keçirir. H.Cavidin ruhunu şəhid körpəmiz Zəhranın ruhu ilə görüşdürür."Qız məktəbində "şeiri yeni məzmunda şairin ruhunun dilindən verilir, Gülbaharı Zəhranın ruhu əvəz edir:

Quzum,yavrum adın nədir?

-Zəhra

Peki,sənin-anan ,baban ,nasıl?

-Onlar sağmıdırlar,yoxsa şəhid olmuşlar?

-Yox əfəndim.Yalnız nənəmlə mən şəhid olduq

-Sən nədən şəhid oldun, quzum

-Heç bilməm ki, Bilməm günahım nə?

Zəhra həyətdə oynarkən düşmən gülləsinə hədəf olduğunu şeir diliylə bildirir.Cavidin ruhu "İblis"dən, "Peyğəmbər"dən məşhur monoloqlarını söylərkən ,Tofiq Fikrətin ruhu "Millət şərqisi" oxuyaraq toplantıya qatılır:

"Çeynəndi yetər varlığımız cəhl ilə qəhrə,

Doğrandı mübarək Vətənin bağrı səbəbsiz

Millət yoludur,haqq yoludur, tutduğumuz yol,

Ey haqq yaşa! Ey sevgili millət, yaşa, var ol!

İlhamə xanım ideya daşıyıcısı kimi seçdiyi ruhların diliylə müəllif qayəsini oxucuya təlqin edə bilir.Türkçülük, Turançılıq ideyaları uğrunda keçilən əzablı yolları, tökülən günahsız qanları , türk birliyinin vacibliyini Tofiq Fikrətin ruhuyla diktə edir.

Məmməd Əmin Rəsulzadənin ruhu söhbətə qoşularaq başımıza gətirilənləri, Cumhuriyyətimizin hansı bəlalarla üzləşdiyini, Nuru Paşanın rəhbərliyi ilə "Qafqaz " ordusunun daşnak qırğınından bizi necə qoruduğunu, cəmi 23 ay yaşayan müstəqil dövlətimizin erməni fitnəsi və bolşevik qırğını ilə necə süqut etdiyini, onu yaradanların çəkdiyi zillətləri, tökülən qanları açıqlayir. Didərgin düşdüyü vaxtlarda qəlbinin vətən həsrətilə necə çırpındığını , ölüm anında belə üç dəfə "Azərbaycan" deyərək həyata vida etdiyini bildirir. Onun yüksəltdiyi bayrağın bu gün yenmədiyindən qürur duyduğunu və qisas gününə çox az qaldığını söyləyir. Azərbaycanın güvənli əllərdə, güclü liderə sahib olduğu bir dönəmdə buna inamı etiraf edir.

Hekayənin süjet xətti elə məharətlə qurulub ki, oxucu ətrafdan təcrid olunaraq ona hər şeyi unutduran mövzunun əsiri olur. Mövzu oxucunu öz sehrinə, öz orbitinə sala bilir. Təsvirin gözəlliyi, söz, tərkib, ifadələrin diqqətlə seçilməsi belə yüksək amala xidmətin ifadəsidir. İlhamə xanımın təcrübəli dilçi olması dil gözəlliyi, məna zənginliyi baxımından uğur qazanmasında ona yardımçı olur.

Müəllif günahsız ruhlarla günahkar ruhları qarşılaşdırır. Etiraflar, nifrətlər, ittihamlar ruhların öz dilindən eşidilir:

Nəriman Nərimanovun ruhunu toplantıya qoşan İlhamə xanım , onun ruhunun Məmmədəminin ruhu qarşısında özünü təqsirkar bildiyini obrazın öz diliylə çatdıri:

"Mən vəfat etdikdən sonra ruhum 26 Bakı Komissarlarının ruhu ilə görüşdü.Onlarin içərisində Şaumyanı görmədim.Soruşduqda onun satqın olduğunu, ölməyib xaricə qaçdığını eşidib məyus oldum.Bir az keçməmiş ruhum ağırlaşmağa başladı,üzərimə hər tərəfdən daşnakların qətlə yetirdiyi günahsız insanların qanı axırdı.Mən qan gölündə boğulurdum.Mələklərdən bu qanları dayandırmağı xahiş etdim.Mələklər cavab verdi ki, Şaumyan ölüb cəhənnəmə vasil olduqdan sonra sənin üzərinə tökülən qanlar qaynaya-qaynaya onun üzərinə axacaq.O zaman sənin günahların təmizlənəcək.Mənim o qanların axıdılmasında günahım satqın Şaumyana inanmağım idi."

Şaumyan cəhənnəmdən götürülən üfunətli dəsmalla boğularaq it kimi ulaya-ulaya cəhənnəmə vasil olduqdan sonra onu ittiham üçün Sirat körpüsünün üstündə gözləyən Nərimanovun ruhuyla qarşılaşır. Bunları müəllif şirin təhkiyə ilə Nərimanovun ruhunun dilindən verir. Şaumyan ittiham olunur, alçaqcasına etdiklərini öz dilindən etiraf edir. Törədilən qırğınları, tökdükləri qanları, millətə tutulan divanları etiraf edir.

"Siz də bizim şərəfimizə mahnılar qoşur, şeirlər yazırdınız.Elə sən özün "Bahadır və Sona"nı yazmadınmı?"

"Qələmim qırılaydı.mən onu sənin kimi qaniçənlər üçün yazmamışdım.Mirzə Cəlil də "Kamança"nı yazmışdı.Siz heç ona da layiq deyilsiniz!Cəfər Cabbarlı da "1905-ci ildə" pyesini yazdı."

Onlar bir-birini ittiham edərkən Şaumyan körpünün üstündən ağzından od püskürən cəhənnəm əjdahaları vasitəsilə qaynar cəhənnəmə atılır və üzərinə odda qaynayan qanlar axır.

Nərimanovun ruhu Cəfərin ruhunu sorğu-sual edir.Cəfər bunun iki qonşu xalqı düşmən görməmək arzusundan qaynaqlandığını, yaranan münaqişənin səbəbkarı ruslar olduğunu "Atan kazaklardır" cümləsində bildirdiyini söyləyir.

Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Əhməd bəy Ağaoğlunun ruhları da vaxtilə gördüklərini, bildiklərini, qırğınlar zamanı Hacı Zeynalabdin Tağıyevin millətə dəstəyini söyləyirlər.

Zeynalabdin Tağıyevin ruhu da söhbətə qoşulur,xalqını necə sevdiyini, xeyriyyəçiliyini, Nərimanı oxutduğunu, Nərimanın isə başqa cəbhəyə

qulluq etdiyini vurğulayır.Repressiya qurbanlarını xatırladır.Nəriman etiraf edir:

-"Hacı, haqlısan, məni keçəl aldatdı."

Müəllif Aşıq Ələsgərin ruhunu sazla, Dədə Qorqudun ruhunu qopuzla toplantıya qatır.Onlar Oğuz elində tezliklə şənlik olacağını müjdə verərkən M.Müşviqin ruhu "Yenə o bağ olaydı" şeirini yeni məzmunda səsləndirir:

Yenə o bağ olaydı

Biz o bağa gedəydik,

Qarabağa dönəydik.

Vaxtilə bir kölgə tək hürr yaşamaq istəyən,

Bu insan oğlu bilsən.

Azadlıq ölkəsində daha şad olacaqdır,

Dünya dad alacaqdır.

İlhamə xanım bu üsulla Ə.Cavad, Ü.Hacıbəyov, X.Rza, Qabil kimi şair-mütəfəkkirlərin ruhlarının diliylə mənfur milləti ittiham edib nifrinlər yağdırır.

Ulu xaqan toplantıya qatılaraq gözaydınlığı verir. Qisasın alındığını bildirir.

Bəxtiyar Vahabzadənin ruhu vətən yolunda yeni şəhid olan ruhları "Şəhidlər" şeiriylə qarşılayır. Şəhid Xudayar "Vətən yaxşıdır" mahnısını səsləndirir.

Hekayənin sonluğunu müəllif Şuşada qələbə sevincinin təntənəsini yaşayan ruhların mənəvi-psixoloji yaşantılarının təsviriylə tamamlayır.

"Ruhlar da izdihama qoşulub Qarabağa doğru addımlayırdı.Şəhid ruhları izdihamın içərisində doğmalarını tapmışdılar.İzdiham Qarabağa yetişdi.Üçrəngli bayrağımız Şuşanın ən uca zirvəsinə sancılır.Dörd tərəfdən Azərbaycanın dövlət himni səslənir.

Həmin an bütün şəhid ruhları, vətənini, xalqını, dilini sevən, onun uğrunda canından keçən hər bir Azərbaycan övladının ruhu izdihama qoşulub himni oxuyurdu.Bütün ruhlar dalğalanan üç rəngli bayrağımızı öpüb bağırlarına basırdı.Ancaq sevinən ruhları izdihamın arasında heç kim görmürdü"

Kitabda yer alan "Bobikin şikayəti" isə heyvanların həyatını, yaşantılarını gözəl təsvir və təhkiyə dili ilə oxucuya çatdıran maraqlı hekayədir. Hekayədə insanların özü də bilmədən heyvanların həyatına hansı zərbələr vurduğu , onların dünyalarını necə alt-üst etdiyi göstərilməklə yanaşı, humanizm , insanpərvərlik kimi yüksək keyfiyyətlər də açıqlanır.

Bobik adlı it obrazına münasibət timsalında nəinki təbiətə, heyvanlara, o cümlədən bəşərə, insanlığa da laqeyd münasibət tənqid olunur.

İlhamə Dağlı qələmini lirik növdə də sınayan və uğur qazanan müəlliflərdəndir.vDövrün aktual problemlərinə güzgü tutan bir sıra təmsilləri örnək olası ədəbi nümunələrdir.v"Qarğa ,dığa və bozqurd" təmsilində mənfur ermənilərin xəbis niyyətləri ifşa olunur.Dığa ağaca qonmuş qarğaya, "niyə qonmusan bizim budağa?-deyə müraciət edir və bildirir ki, "torpaq mənimdir, budaq mənimdir".

Qarğa onların da dığalarla eyni nəsildən olduğunu və onlara yalnız bozqurdun təhlükə olduğunu bildirir. Doğrudan da Bozqurd Vətəni dığaların və qarğaların təhlükəsindən azad edir.

Milli dərdimizi təmsil janrında ipə-sapa düzən şairə uşaqlar üçün anlaşıqlı dildə gözəl təmsil nümunəsi yaratmışdır.

"Çinli qarınqulu" təmsilində isə müəllif başımıza bəla olan, əsrin ağrısına çevrilən koronavirusun hardan qaynaqlandığını tənqid obyektinə çevirə bilir.

"Virusların söhbəti" alleqorik hekayəsində də belə bir tendensiya izlənilir.

"Buta " povesti isə mənə elə gəlir ki, avtobioqrafik xarakterli gözəl bir əsərdir. Əsərdə təmiz, saf bir eşqin şirin anlarını qəlbinin dərinliklərində yaşadan, vüsal həsrəti ilə çırpınan iki sevən qəlbin yaşantılarını təbii detallarla təsvir edən müəllif kökü folklorumuza bağlanan buta fenomenindən istifadə edir. Obrazlı dil, özünəməxsus müəllif təhkiyəsi əsəri oxucuya sevdirə bilir.

Kitabda toplanan ədəbi nümunələrin hər biri haqqında yaxşı mənada müsbət fikirlər söyləmək mümkündür.İlk kitabı olsa da İlhamə xanımın ədəbi nümunələrinə xas olan yüksək ideya-bədii xüsusiyyətlərin onu geniş oxucu kütləsinə sevdirəcəyinə inanırıq.

Mətanət Saraçlı (Həsənova)

Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

Olaylar.- 2023.- 10-16 fevral.- S.15.