Tural Həsənli nəsri: bədii

mətnin fəlsəfi notları

Mətnin düzgün anlaşılması və şərh olunması tarixin bütün dövrlərində aktual problem olmuşdur. Xələflər sələflərin mətninin kontekstdaxili və kontekstdən kənar anlamlarını şərh etməklə mətnlərarası əlaqənin arasıkəsilməzliyini təmin etmişlər. İlahi mətnlərin, o cümlədən Quranın şərhləri müəyyən çətinliklər və məhdudiyyətlərlə müşayiət olunsa da bədii mətnlər bu baxımdan daha azad idi və sərbəst şərhə meydan açırdı. Adını Qədim Yunan allahı Hermesin adından götürən hermenevtika yarandığı dövrlərdə mətnin şərhi problemlərini praktiki baxımdan öyrənən köməkçi elm sahəsi kimi çıxış edirdi. XXI əsrdə hermenevtika aparıcı elm sahələrindən birinə çevrilərək ədəbiyyatşünaslıq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tətbiqi hermenevtikanın qrammatik, stilistik, tarixi və psixoloji metodları mətnin fərqli qatlarını analizə cəlb edir.

Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatını xarakterizə edən əsas cəhətlərdən biri də məhz ədəbi prosesdə müşahidə olunan mətn polifonikliyidir. Maraqlı cəhətlərdən biri də müasir ədəbi prosesdə ümumi polifonikliklə yanaşı bir yazıçının yaradıcılığında fərqli cərəyanlara, üslublara xas mətnlərə rast gəlinməsi faktıdır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının maraqlı imzalarından biri olan Tural Həsənlinin də yaradıcılığı bu qəbildəndir. Gənc yazıçının əsərlərində həm psixoloji-fəlsəfi, həm də postmodern xətt aydın sezilir. Yazıçının yaradıcılığının əsasını təşkil edən bu iki xətti "Psixodrama" və "Koma" romanlarının müqayisəsi kontekstində təhlil etmək yazarın yaradıcılığı ilə bağlı maraqlı elmi qənaətlərin meydana çıxmasına səbəb olur.

Öncə qeyd etdiyimiz romanların fərqli cəhətlərinə nəzər salaq:

"Psixodrama" psixoloji-fəlsəfi, "Koma" isə postmodern xətti özündə ehtiva edən əsərdir.

"Koma" romanının əsasını postmodern estetikaya xas sitat, oyun, dedektiv ünsürlər təşkil edir. "Psixodrama" romanı isə realist əsərdir.

"Koma" romanında mətn ikili - binar xüsusiyyətə malikdir. Mətnin alt qatı və üst qatı arasında əsaslı fərqlər mövcuddur. "Psixodrama" romanında isə mətn vahid və birxətlidir.

"Koma" romanının 16 fəslinin hər birinin adı Konfutsinin kəlamları ilə adlandırılmışdır. "Psixodrama" romanında da fəsillər aforizmlərlə adlandırılsa da bu kəlamlar bir filosofun yaradıcılığına deyil, fərqli müəlliflərə və xalqlara aiddir.

"Koma" romanında hər fəsildən sonra "köşə" verilir. Bu köşələr mətnin içindəki mətnə hazırlıq üçün nəzərdə tutulub. "Psixodrama" romanı isə daha sadə quruluşa malikdir.

"Koma" romanında nəqledicilər əsərin gedişatında dəyişir. Psixodramada isə təhkiyəçi dəyişmir, əsərin baş qəhrəmanı Cəlil təhkiyəni son qədər davam etdirir.

Romanların hər ikisinə xas olan məqamlar Tural Həsənlinin müstəqillik dövrü ədəbiyyatında nasir kimi üslubunu fərqləndirir. Həmin məqamlar aşağıdakılardır:

Hər iki əsərin əvvəlində müəllif önsözlə çıxış edərək əsərin mahiyyəti, ideyası ilə bağlı oxucuya ipucu verir.

Hər iki romanda yazıçı aforizmlərdən, hikmətli kəlamlardan məharətlə istifadə edir.

Hər iki romanda başlıqlar aforizmlərdən qurulub.

Hər iki roman xatirə, gündəlik kimi hadisələri yaşayan obrazın dilindən təqdim olunur.

"Psixodrama" romanı uşaq vaxtı ayrı düşən əkiz qardaşların hekayətidir. Cəlil qardaşının ölməsi ilə bağlı xəbəri aldıqda ağır psixoloji sarsıntı keçirir. Əsərin əvvəlində Cəlilin qardaşından bəhs edərkən "Onunla eyni şeyləri, eyni vaxtda hiss edə bilirdik. Amma öldüyünü hiss edə bilmədim" deməsi ilk səhifələrdən oxucuya bu ölüm hadisəsində gizli məqamların olduğunu xəbər verir. Əkizlik mövzusu "Koma" romanında da var. Tural Həsənli romanın köşələrin müəllifi ilə əsərin baş qəhrəmanı arasında əkizlik qədər oxşarlıq olduğunu qeyd edir. "Psixodrama"da Cəlil ilə Cəlal fiziki əkizdirlərsə, "Koma"da Adellə köşələrdə üzə çıxan oğlan obrazı mənəvi əkizlərdir.

Həm "Koma", həm də "Psixodrama" əsərində hipertekstuallıq mövcuddur. "Psixodrama" romanında müəllifin ilk əsəri olan "Mən həyata gecikmişəm" romanının qəhrəmanlarından biri olan şair Rəşaddan gələn kitab və məktub iki əsər arasında hipertekstual əlaqəni təmin edir. "Koma" romanında isə hipertekstuallıq daha dərindir. Əsər Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" formatında qələmə alınıb. "Sirlər xəzinəsi"ndə 20 məqalətin hər biri bir müdrik fikrin, "Koma" romanında isə 16 fəslin hər biri Konfutsinin bir kəlamının açarıdır.

"Mən həyata gecikmişəm", "Psixodrama", "Təşəbbüs", "Koma" romanlarının, "İgid ölər, igidlik ölməz" povestinin, "Dünyadakı dünyam", "İki sıfır bir dörd" şeirlər toplularının müəllifi olan Tural Həsənlinin nəsr əsərləri müasir ədəbiyyatımızda fərqli abu-havası ilə seçilən mətnlər kimi tanınır və nasirin gələcəyi ilə bağlı böyük ümidlər vəd edir.

Elnarə Qaragözova

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Olaylar.- 2023.- 14-20 iyul.- S.18.