Fərqanə vadisinin 1916-1918-ci illərinə
qarışan
Türk-Müsəlman
faciələri və
hay kilsəsinin qanlı əməlləri...
Türküstan diyarının Pamir dağlarından Ural silsiləsinədək uzanan
bölgələri, 15 milyon
nəfərdən çox
Türkdilli Uyğur,
Oğuz, Qıpçaq,Sak,
Cığatay...xalqlarını
əhatən edən Fərqanə vadisini, Qazax çöllərini,
Ərənbörk (Orenburq)
alçaq dağlığın
düzənliyini...tarixi
minilliklərdə tutan
əski yurd yerlərini, müqəddəs
ocaqları, coğrafi
məklanları XX əsrin
əvvəllərində kafirlərin
(rusların-hayların) tapdaqları
"Qanlı göllər"ə
çevirmiş, Ziyalılarını
Nur saçan şəfəqlərdən mərhum
etmişlər...
Orta və Mərkəzi Asiyanın əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, zəngin yeraltı və yerüstü sərvətləri, məhsuldar və dövlətcil Türk-Müsəlman xalqları XVI əsrdən etibarən Moskva knyazlığının (o dövrdə Rusiya dövləti yox idi) hədəfində olmuş, sərhədlərini işğalçılıq siyasəti ilə genişləndirmək üçün bir sıra mürtəce hərbi-siyasi niyyətlərinə, əməllərinə rəvac verilmişdir.
Şərqi Avropanın mərkəzi düzən hissəsini (Mərkəzi Qaratorpaq zonasını)-Volqa çayı hövzəsini əhatə edən Moskva knyazlığının hakimi Mixail Fedoroviç Romanovun (1596-1645) tapşırığı ilə 1627-ci ildə hazırlanmış "Böyük Çertyoj Kitabı"na coğrafiyaçı-kartoqraf A.İ.Mezentsev (1568-1643) tərəfindən işlənilmiş xəritədə knyazlığın cənub sərhədlərini Krım və Buxara xanlıqlarının hüdudları ilə təsvir etmişdir.
Bu məzmunlu xəritənin hazırlanmasına hələ knyaz İohann Vasilyeviçin (`1539-1584, IV İvan Qroznı) 1552-ci ildə xüsusi əmri olmuşdur.
XVII əsrin 2-ci onilliyindən başlayaraq Moskva knyazlığının həmsərhəd cənub (müasir Qazaxıstan və Özbəkistan ərazilərinə) və şərq (Ural dağlarından şərqə doğru) hüdudlarına işğalçılıq-qəsbkarlıq siyasəti ilə müdaxiləsinə 1620-ci ildə Buxara və Xivə (Xarəzm) xanlıqlarına İ.D.Xoxlovun (1572-1661), 1669-cu ildə Xivə xanı Nafis şahın və Buxara xanı Əbdül Əziz xanın hüzuruna İ.Fedotov, M.Muromtsev və Pazuxinlərin, 1675-ci ildə Buxara xanlığına fars mənşəli, sonradan xristianlığı qəbul etmiş tərcüməçi V.A.Daudovun (162-1701)...göndərilməsindən sonra başlanılmışdır...
Milli-tarixi səciyyə daşıyan bu işğalçılıq siyasətinin hərbi-siyasi mahiyyətinin qiymətləndirilməsi baxımından qraf Dimitri Pavloviç Kapnistin (1879-1926) 1910-1917-ci illərdə senator olduğu dövrdə IV Dövlət Dumasının XVI xüsusi qapalı iclasında söylədiyi fikirlər Türk-Müsəlman dünyasına qarşı çoxşaxəli Rusiya maraqlarının açımı naminə dəyərlidir:
"...Türküstan diyarı Rusiya tacının zinyətidir, mirvarisidir, bu məmləkət bizi Amerikadan pambıq xammalına olan asılılıqdan xilas etmişdir."
XX əsrin ilk onilliklərdə (1905-1920-ci illərdə) birləşmiş rus-bolşevik və hay-daşnak silahlı qüvvələrrinin Özbəkistan dövləti ərazisində Fərqanə vadisndə kökənli cığatay, özbək, qaraqalpaq, uyğur.... xalqlarına qarşı soyqırım qətliamlarının faciəsi barədə, eləcə də Fərqanə Dövlət Arxivində və Kokand Şəhər Muzeyində də qiymətli tarixi faktlar qorunub saxlanılır.
Rusiya dövlətinin təhriki və dəstəyi ilə Şimali Azərbaycan hüdudlarında 1828-1832-ci illərdə kütləvi şəkildə məskunlaşdırılmış hay sürüsünə 1918-ci ilin may ayında Azərbaycan Cumhuriyyətinin sərhədləri daxilində "Ermənistan Respublikası" yaratdıqları halda, rus-bolşevik millitarist qüvvəlləri dinsiz hay kilsəsinin səyi və hay-daşnak silahlı quldur dəstələrinin əli ilə Orta Asiya bölgəsində, Türküstan diyarında müstəqil dövlətçiliyi tarixinin ağır dönəmini yaşayan Türkdilli Müsəlman xalqlarının milli-azadlıq hərakatını və müstəqil dövlət quruculuğunu "qan gölü"ndə boğmuş, kökənli əhalisinə qarşı soyqırım-amansız qətliamalar törətmişlər. Tarixi-coğrafi mövqeyi baxımından Özbəkistan dövlət və Özbək xalqı bu facənin mərkəzində olmuşdur.
Ibtidai insan-hay sürüsünün əvvəlcədən Türküstan diyarının ayrı-ayrı bölgələrində (Səmərqənd, Kokand, Əndican, Fərqanə, Aşqabad, Cərco, Kərki, Mərv....nahiyələrində) yerləşdirilməsi bu tarxi faciələr üçün əsas olmuşdur. Belə ki, 1897-ildə keçirilən Ümumrusiya əhalisinin siyahıyaalınması nəticəsində məlum olmuşdur ki, təkcə Səmərqənd və Fərqanə bölgələrində bu sürünün 5 mini canlısı yaşamışdır. Onların bu yerlərdə məskunlaşmasında Türküstan diyarının 1-ci general-qubernatoru-Türküstan Hərbi dairəsinin komandanı, general-adyutant K.P.Kaufman (1818-1882) böyük rol oynamışdır. Digər bir hərbçi, general-mayor B.N.Litvinov (1872-1945) qeyd etmişdir ki, rus ordusu Türküstanda hərbi-siyasi mövqeyini və mövcudluğunu gücləndirdikdən sonra bu diyarda silahlı hay qruplaşmalarının sayı kəskin surətdə artmaqla yanaşı, Türk-Müsəlman mədəniyyəti ocaqları yaxınlığında özlərinə məxsus məktəblər, kilsələr, ticarət mərkəzləri...tikmiş, hay məhəllələri salmış, həm də Xəzər dənizi sahillərində liman şəhərlərini ələ keçirmişlər.
Qarabağın dağlıq hissəsindəki Xocavənd nahiyəsinin Xərxan kəndindən olan Y.A.Melkumyants (1885-1962) 1919-cu ildən 1-ci Türküstan diviziyasının 1-ci Süvari briqadasının komandiri olmuş, 1920-1923-cü illərdə Buxara bölgəsində milli-azadlıq hərəkatının amansızlıqla yatırlmasını, dinc əhalinin qətlə yetirilməsini və ya doğma yurd-ocaqlarından sürgün edilməsini həyata keçirmişdir.
Rus-bolşevik siyasi-hərbi birliklərinin, dəstələrinin "inqilabın etibarlı və sınanılmış qüvvələri" kimi qələmə verdikləri və Türküstan diyarına cəhənnəm ab-havasını yaşatmaq üçün yeridilən hay-daşnak silahlı quldur dəstələri təkcə 1919-cu ilin fevral ayının 3 günü ərzində Kokand, Fərqanə, Əndican, Daşkənd...bölgələrində 180 Türk-Müsəlman kəndini yer üzündən silmiş, Kokand şəhərində 10 min, Margilan şəhərində 7 min, Əndican şəhərində 6 min, Namanqan şəhərində 2 min, Bazarkurqan və Kokand şəhərləri arasında 4,5 min nəfər...dinc Türküstan əhalisi soyqırım qurbanı olmuşdur.
Bu qətliamlar 13-fevral-03 mart 1918-ci il tarixdə hay-daşnak birliklərinin Kokand şəhəri və ətraf yaşayış məntəqələrində kişi cinsindən olanların bütünlüklə məhv edilməsi niyyəti ilə həyata keçirdikləri qanlı olayların (hətta qəbirstanlıqlarda dəfndə iştirak edənləri gülləbaran etməklə) davamı olmuşdur.
1918-ci ilin aprel ayında rus-hay quldur cütlüyü Namanqan şəhərini süquta uğratmış, iyun ayında Oş şəhərinə hücum etmiş, dekabr ayında Cəlalabad şəhəri ələ keçirilmişdir.
Həmin ilin 3 ayı ərzində Türküstan diyarında hay-daşnak silahlıları 35 min nəfəri qətlə yetirmişlər.
Sonuncu hücum Fərqanə vadisinin şimalında olduğundan Xanul-Abar məntəqəsinin bütün qadınları əsir götürülərək Əndican qalasına aparılmışdır....
Türküstan diyarında kökənli Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım siyasətini hay-daşnak birlikləri ilə birgə həyata keçirən rus-bolşevik hərbi-siyasi hakimiyyəti 1919-cu ilin may ayında "Daşnakstyun" terror qruplaşmasının silahlı dəstələrinin buraxıldığını elan etsə də, həmin dəstələr Rusiya Ordusunun tərkibində "erməni qardaşlığı" adı ilə saxlanıldı...və bütün qırğınlar..."ağ qvardiyaçıların"-"basmaçıların" (milli-azadlıq hərəkatının üzvləri ruslar tərəfindən belə adlandırılıb) adına yazılmışdır.
Əslində, Rusiya çarı I Pyotr Alekseyeviçin (1672-1725) xarici siyasi işğalçılıq niyyətinə uyğun olaraq Türküstan diyarının işğalı, həmin dövlətlərin ərazisində rusların və hayların icmalar halında yerləşdirilməsi, kökənli əhalinin demoqrafik tərkibində "xristianlaşma ənənəsi"nin yaradılması (ilk mərhələdə "tarixi, arxeoloji, etnoqrafik, coğrafi, geoloji...ekspedisiyaların aparılması, sonra hərbi-müdafiə qərargahlarının inşası, rus və hay ailələrinin Mərkəzi Qaratorpaq, Volqaboyu, Həştərxan, Cənubi Azərbaycan... bölgələrindən köçürülməsi, rus toponimlərinin genişləndirilməsi...timsalında) aşağıdakı əsas məkrli niyyətləri üçün əsas hesab edilməklə, 1916-1923-cü illər ərzində "Türküstan soyqırımı"na rəvac verilməsinin hədəfində olmuşdur:
-Hind okeanı hövzəsinə hərbi-siyasi məqsədlər üçün sərbəst çıxışın əldə edilməsi naminə Orta və Mərkəzi Asiyadada "etibarlı dayaq qüvvələri"nin dayanıqlı inzibati-ərazi vahidi üzrə yerləşdirilməsi (Cənubi Qafqaqzda "ermənistan vilayəti"nə oxşar prinsip ilə);
-Orta və Mərkəzi Asiyada rus və hay əhalisinin demoqrafik artımını, milli-etnik tərkibini yaxşılaşdırmaqla "xristian təssübkeşliyi" amilinin gücləndirilməsi və bu məkrli postulatdan hərbi-siyasi məqsədlər üçün yararlanmaq;
-Bütün növ zənginliyi ilə fərqlənən Cənubi Asiyanın sərvətlərinin ələ keçirilməsi məqsədilə "Orta-Mərkəzi Asiya qapıları"nın açarını ələ keçirmək;
-Türk-Müsəlman xalqlarının dövlət biriliyinin parçalanması istiqamətində hərbi-siyasi fəaliyyətli pozucu, terrorçu qüvvələrin yetişdirilməsi üçün baxımlı etnik-milli zəminə nail olomaq;
-Türkiyə Cumhuriyyətinin Orta və Mərkəzi Asiyada siyasi, iqtisadi, mədəni, ticari...əlaqələrinə sədd olaraq ictimai-siyasi mühitin formalaşdırlması (bu baxımdan həmin bölgələrdə XIX-XXI əsrlər kəsimində "xristian izləri"nin axtarılması, təbliğ edilməsi, bu mövzuda beynəlxalq elmi simpoziumların keçirilməsi, mötəbər nəşrlərin işıq üzü görməsi, görkəmli "milli ziyalı"ların bu işlərə cəlb edilməsi... heç də təsadüfi hal deyil);
Görkəmli özbək tarixçisi Şöhrət Nəsir oğlu Salamovun (Barlas) yazdığı "Türküstan və Cənubi Qafqaz XIX-XX əsrlərdə: Daşnaklar Fəranədən Qarabağadək" (Daşkənd ş., 2015,304 səhifə) və "Qarabağ: ideyalar müharibəsi. Millətşilik.Terrorizm.Soyqırım" (Tbilisi ş., 2016) tarixi-sənədli əsərləriində müəllif arxiv materialları ilə yanaşı T.R.Rıskulovun (1894-1938) "Fərqənadə daşnaklar nə ediblər" (Daşkənd ş., 1925), A.Ş.Qədirbəyovun "Mərkəzi Asiyada ermənilər. Tarix və Müasirlik", M.Z.Sadıqlının "Tarix sənə cavab verəcək: İ.A.Əmiryants, A.A.Qriqoryants-ermənilər Orta Asiyada" (Moskva ş, 1992, I hissə)...mənbələrindən istifadə etməklə... rus-bolşevik və hay-daşnak cütlüyünün Türk-Müsəlman qövmünə qarşı törətdiyi soyqırım faciələrini tarixi faktlarla xronoloji şəkildə təhlil etmiş, salnamə strukturuna malik dəyəri üzə çıxarmış, qiymətli elmi-nəzəri və səciyyəvi tarxi məzmun kəsb edən dəyərli nəşri ictimaiyyətə təqdim etmişdir. 2016-cı ilin aprel ayının əvvəllərində Bakı şəhərində elmi ictimaiyyətin iştirakı ilə bu kitabların müzakirəsi-təqdimatı keçirilmişdir.
Məhz buna görə də Ş.Barlas xəstə təxəyyüllü "erməni" cəmiyyəti üçün "milli düşmən" kimi qəbul edilir.
(ardı var)
R.S. Qarabağın Xərxan kəndini kafir hay kilsəsi-"Xerxan"...adlandırır.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi (050.372.60.08.)
Olaylar.- 2023.- 17-22 iyun.- S.17.