Fərqanə vadisinin Türk-Müsəlman soyqırımı....

Avrasiya materikinin qədim sivilizasiya ocaqlarının bir növ "düyün külçəsi" kimi coğrafi məkan baxımından seçilməsi təsadüfi deyil, çünki əski Türkdilli xalqların təkamül və inkişaf mərhələlərinin (e.ə. I-e. I minilliklər) qovuşduğu və paylandığı ərazilərdən biri (Amu-Dərya və Sır-Dərya çaylarının hövzələri, Qazaxıstan çölləri, İssık-Kul gölü ətrafı, Türküstan-Çətgəl, Fərqanə, Türküstan-Alay sıra dağlarının əhatəsində yerləşən Fərqanə, Namanqan, Əndican, Mərgilan, Şahrixan...şəhərləri) olan Fərqanə vadisi (uzunluğu 300 km, eni 170 km-ə bərabər 28 min kv.km ərazisi və 7,5 milyon nəfər əhalisi olmaqla) kimi etno-milli tarixi ərazi ÜmumTürk xalqları birliyi-Turan İttifaqı baxımından mühüm tarixi keçmişə malikdir.

Təbii ki, bu maddi-mənəvi, tarixi-coğrafi zənginlik şeytani-iblisanə xislətə malik olan, dünyəvi-dini fəlsəfi, hüquqi-ictimai və siyasi təkamül sistemindən uzaq tayfa-dövlət birliklərini həmişə narahat etmiş, onların işğalçılıq-qəsbkarlıq siyasətinə,təcavüzkar məqsədlərinə rəvac vermişdir. XVIII-XIX əsrlərdən başlayaraq Mərkəzi və Orta Asiya regionunun Türk-Müsəlman İttifaq birliyinə-vahid Türküstan dövlətinə qarşı Rusiya tərəfindən başlanan hərbi-siyasi təzavüz XX əsrdə xüsusilə yeni ictimai-siyasi mərhələyə keçmiş,yerli xalqların (qazax, özbək, qaraqalpaq, uyğur, qırğız, türkmən, tacik...) milli-azadlıq mübarizəsinin milli-ideoloji, mili-etnik, milli-demoqrafik, milli-mədəni... soyqırım faciələrinə səbə olmuşdur.

Fürsətcil və genetik xislətinə uyğun olaraq marığa yatmış dinsiz hay kilsəsi və ibtidai insan-hay sürüsü Qərbi Türküstan diyarında yaranmış şəraitdən yaralanaraq bölgənin kökənli Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı amansız qətliamlar törətmiş (rus-kazak silahlı qüvvələri ilə birləşmiş "Daşnakstyun"-"erməni qardaşlığı" quldur dəstələri), milli-mənəvi qarətlər etmiş, milli dövlət quruculuğunda ictimai-siyasi və təsərrüfat-idarəetmə zərbələri vurmuş, mənəvi-ideoloji pozuculuq fəaliyyəti göstərmişlər-Vahid Türk Birliyi İnkişafının qarşısının alınması naminə...

1917-1922-ci illərdə coğrafi-regional Orta Asiya bölgəsinin rus-kazak, bolşevik və hay-daşnak silahlı qüvvələri tərəfindən hədəf seçilməsi heç də təsadüfi olmayıb, uzunmüddətli məqsədə-dövrə hədəflənmiş strateji hərbi-siyasi məzmun kəsb etmişdir:

-XVII-XVIII əsr Rusiya xarici siyasətinin cənub-şərq istiqamətlərindən biri olan Hind okeanına çıxışı və "Qədim İpək Yolu"nun qırılması üçün Orta və Mərkəzi Asiyada rus-hay toplumunun məskunlaşdırılması;

-Osmanlı Türkiyəsuinin Qərbi Türküstan diyarında ictimai-siyasi, hərbi-strateji, dini-mədəni...mövqeyinin zəiflədilməsi və təsirinin qarşısının alınması;

-bölgənin əsas genofondunu təşkil edən, dayanaqlı, tarixi-milli institusional struktur kəsb edən Türk-Müsəlman etno-morfoloji demoqrafik sistemin dağıdılması, yabançı "etno-kultur mədəni" siyasətin yürüdülməsi üçün zəmin yaradılması;

-Cənubi Qafqaz bölgəsində XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası tərəfəindən yaradılmış "rus-hay modeli"nə uyğun mürtəce bir sistemin Qərbi Türküstanda XVII-XIX əsrlər ərzində və XX əsrin əvvəllərində formalaşdırılması ilk növbədə Türk-Müsəlman birliyində etno-demoqrafik tərkibdə qaynar-münaqişə təmayüllü "xristian icması"nın sayının artırılması, ictimai-iqtisadi və siyasi-idarəetmə strukturlarında onları yerləşdirməklə "siyasi bazis"in dayanaqlı vəziyyətdə saxlanılması (1989-cu ildə Fərqanə vadisində rus-hay ünsürlərinin Məhsəti Türklərinə qarşı yaratdıqları təcavüz timsalında);

Təbii, qeyd edilən bu siyasi-ideoloji struktur sisteminin müqayisəli təhlili göstərir ki, təbii-coğrafi zənginliyi, əlverişli coğrafi mövqeyi Cənubi Qafqazda rus-hay işğalı üçün əsas olduğu kimi, Fərqanə vadisi də Orta Asiyada da eyni çəkiyə-gücə malik olduğundan rus-hay qüvvələrinin ən çox-sıx məskunlaşdığı bölgədir. Eləcə də, XX əsr ərzində Orta Asiyada Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı mürtəce-təcavüzkarlıq hücumlarının mərkəzi qəragahı məhz Fəranə vadisi seçilmişdir.

Rus-hay cütlüyü hərbi-siyasi məqsədlərini əsaslandırmaq, uzunmüddətli məkrli niyyətlərini pərdələmək üçün seçilən çoxsaylı modellərdən biri bölgədə "elmi-mədəni təkamül prosesi"nə rəvac vermək, "ictimai-təbii elmlər"in təşviqini aparmaq...ən əsas məqsədlərdən hesab edilir ki, XX-XXI əsrlərdə bu sahələrə daha çox diqqət yetirilir. Bu baxımdan Q.Q.Poqosyanın (Xaxbakyan) "Orta Asya respublikalarında-Özbəkistanda, Türkmənistanda, Qırğızıstanda erməni arxitektura abidələri və toponimləri" kitabı həmin istəklə qələmə alınmışdır.

Məskunlaşdıqları ərazilərdə rus-hay toplumu işğalçılıq siyasətini yürütməkdə müştərək xislətinə, hay kilsəsinin məkrli niyyətinə-əməllərinə dünya ictimaiyyətinin İlahi Tərəzisində pərsəngin olmamasına səbəb kimi aşağıdakı amil nəzərə alına bilər:

-ingilis dövlət xadimi Uilyam Qladston yazmışdır ki, "ermənistan"a qulluq etmək sivilizasiyaya xidmət göstərməkdir".

Türküstan diyarında, o cümlədən Amu-Dərya və Sır-Dərya çayları hövzələrində hayların yerləşdirilməsi çar Rusiyasının və Rusiya dövlətinin hərbi-siyasi maraqları ilə üst-üstə düşdüyündən hay kilsəsinin fəaliyyəti son əsrlər boyunca bu bölgədə sərbəst, hər tərəfli, daha geniş və çoxşaxəli olub.

Ozbəkistan Respublikasının dövlət idarəedilməsi, iqtisadi-təsərrüfat sistemi, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və bir çox sahələrində məqsədli şəkildə yer tutan hay sürüsünün xəstə xislətli üzvləri təbii ki, Şərqi Anadolu yaylasında, Cənubi Qafqazda olduğu kimi (eyni instinkt və sövqü-təbii ilə) bölgənin də Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı məxsusi "sevgi"lərini "izhar" etməkdən də çəkinməmişlər. Onların çalışdıqları sahələrə nəzər yetirmək kifayətdir ki, bu həyasız və xəyanətkar toplumun əməlləri barədə aydın, müfəssəl təsəvvürün mənzərəsi bəlli olsun.

XIX əsrin sonunda Buxara xanlığında tif xəstəliyi tüğyan etdikdə xüsusi missiya ilə Qarabağdan köçən Aleksey İşxanyan, Mixail Arustamyan və Mikayıl Orbelyan əczaxana açaraq, yolxucu xəstəliklərin "qarşısının alınmasında" kökənli Türk-Müsəlman əhalisnə hay köməkliyini əsirgəməmişlər. Və yaxud...

Qarabağdan Türküstana üz tutan hayların bir qrupu 1930-cu illərdə Daşkənd şəhərində daşnak, Türk-Müsəlman xalqlarının qanına susayan S.Şaumyanın adını daşıyan "erməni" teatrı yaradaraq nəyi təbliğ etdiklərinin izahına bişəkki ehtiyac yoxdur.

Həmin təbliğatların nəticəsidir ki, tarixçi, Daşkənd Dövlət Universitetinin müəllimi Bahadur Dilşad oğlu Muminov 1916-1922-ci illərdə Fərqanə vadisində Türküstan xalqlarına qarşı rus-hay silahlı qüvvələri tərəfindən törədilən soyqırım faciələrini inkar etmiş, belə bir amansız qətliamların olduğuna inanmamışdır.

Sovet hakimiyyəti illərində Özbəkistan dövlətində ali hakimiyyət, hüquq-mühafizə və təhlükəsizlik orqanlarında yer tutan hay-daşnak ünsürlər təbi ki, "erməni xisləti"nə uyğun olaraq hay kilsəsinin mənfur niyyətlərinin icraçıları olmuşlar.

1937-1938-ci illərdə Özbəkistan SSR-nin Xalq Daxili İşlər komissarı Derenik Zaxaroviç Apresyan (1899-1939) 1917-1918-ci illərdə "Daşnakstyun" dəstəsində, 1918-1920-ci illərdə Qırmızı Ordu sıralarında Qərbi Azərbaycanda və Qarabağda döyüşmüşdür, 1978-1983-cü illərdə Özbəkistan SSR Dövlət Təhlüksislik Komitəsinin sədri Levon Nikolayeviç Melkumyan (1924-2006) isə 1980-ci illərdə həyata keçirilən "Fərqanə faciələri"nin əsas təşkilatçılarında biri olmaqla yanaşı, həm də Özbəkistan SSR-nin ali dövlət idarəetmə sisteminə və iqtisadi-təsərrüfat quruluşuna, milli-mənəvi dəyərlərinə sağalmaz ağır zərbələr vuran, 1983-cü ilin fevral ayında SSRİ rəhbərliyinin qərarı ilə yaradılmış SSRİ Baş Prokurorluğunun Mühüm işlər üzrə İstintaq komissiyasının 1989-cu ilədək həyata keçirdiyi "Qanlı pambıq işi"nin respublika hüdudlarında əsas icraçısı və dayaqlarından biri idi (T.X.Qdlyan (1940) və G.P.Qaragözyanla (1926-1992) birlikdə).

SSRİ Baş Prokururorluğu sistemində eyni idarənin əməkdaşı olan V.İ.Kaliniçenko (1947-2022) isə həyasızcasına bildirmişdir (2008) ki, ümumiyyətlə T.Qdlyan "Pambıq işi" ilə məşğul olmamışdır...

1989-cu ildə Özbəkistan dövlətinin milli təhlükəsizliyinə və iqtisadi-təısərrüfat sisteminə qarşı ağır hüquqi-istintaq cinayətləri törətməkdə təqsirli bilinərərək istintaqaq cəlb edilən T.Qdlyan 1991-ci ildə bəraət almışdır-"siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar cinayət işinə xitam verilmişdir".

Daşnak-hay toplumunun və dinsiz, kafir hay kilsəsinin xüsusi layihəsi olan, Orta və Mərkəzi Asiyanın "İslam mərkəzi" kimi tanınan Özbəkistan dövlətinə və xalqına qarşı repressiya səciyyəli ictimai-siyasi, mənəvi təcavüz-milli soyqırım soyqırım siyasətini həyata keçirməklə (1983-1989-cu illərdə) Qarabağ bölgəsində başlanan terrorçu-separatçı hərakata maddi-mənəvi zəmin yaratmışlar.

Fəranə vadisinin zəngin maddi sərvətləri həris rus-hay qüvvələri tərəfindən yağmalanaraq bir hissəsi şəxsi sərvətlərinə yönləndirilmiş, bir hissəsi də quldur "Qarabağ" və "Krunq" terrorçu dəstələrinin maliyyə təminatı üçün istifadə olunmuşdur.

Bu istiqamətdə Özbəkistanın ayrı-ayrı bölgələrində yerli hay-daşnak nümayəndələrinin (ziyalıları, ictimai xadimləri, incəsənət və iş adamları, kriminal qruplaşma üzvləri...) apardıqları təbliğat yerli, kökənli xalqlarla "milli həmrəylik" və "xalqlar dostluğu" adı altında pərdələnmiş xəbis hay xislətinə uyğun niyyətlərinin-əməllərinin pərdələnməsinə yönəlmişdir, bu istiqamətdə həyata keçirdikləri "layihə"lərin də sayı az deyildir (hazırda Daşkənd şəhərində hay rəqqasəsi T.A.Petrosyanın (1906-1991, atası 1905-1906-cı illərdə Qarabağda Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım qətliamlarında iştirak etdiyindən Fərqnə vadisinə qaçmışdır, özü SSRİ Xalq rəssamı T.T.Salahovun (1928-2021) 1-ci qayınanası olub) ev-muzeyi açılmış, bacıları Gövhər (1911-2003) və Elizaveta (1913-1997) Özbəkistan Respublikasının Xalq artistləri kimi bu sahədə ölkə üzrə hay sürüsünün mövqeyinin güclənməsinə səylərini əsirgəməmişlər. 2005-ci ildə isə daşnak xislətli-ruhlu Şarl Aznavurun (1924-2018) Səmərqənd şəhərində keçirilən "Şərq təranələri" Beynəlxalq Musiqi festivalının fəxri qonağı kimi bu torpağa ləpiri düşmüşdür).

Türküstan diyarının Fərqanə vadisi faciələri barədə görkəmli tarixçi alim Şöhrət Barlasın 2018-ci ildə çap etdirdiyi "Özbək xalqının qatili Qdlyanın pulları Qarabağda "döyüşmüşdür" məqaləsində, "Fərqanədən Qarabağadək-daşnaklar" kitabınmda, yazıçı S.N.Plexanovun (1949) "Qdlyan işi. Siyasi qalmaqalın anatomiyası" (Kaunas ş.,1991), və tarixçi-yazıçı F.İ.Razzaqovun (1962) "Siyasi büroda korrupsiya. "Qırmızı Özbək" işi" (Moskva ş., 2010) kitablarında ətraflı, tarxi faktlarla geniş məlumat verilmişdir.

1990-cı ilin 2 may tarixində qədim Türküstan ellərinin Fərqanə vadisinin Əndican şəhəri də doğma Sumqayıt şəhərinin 1988-ci il fevral ayının 26-27-də hay kilsəsinin və rus-daşnak quldurlarının törətdiyi eyni faciəni yaşamışdır...

(ardı var)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi (050.372.60.08.)

Olaylar.- 2023.- 23 iyun-6 iyul.- S.17.