Naxçıvan bölgəsinin tarixi və coğrafiyasına

qarşı hay kilsəsinin təcavüzü

1911-ci ildə ədəbiyyata pozğun və erotik mövzulu şerlə ("Bədirlənmiş Ay") gələn, bu ardıcıllıqla 1951-ci ildə Stalin mükafatı və 1972-ci ildə Lenin mükafatı laureatı, 1976-cı ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adlarını alan hay mənşəli və "ağbirşəyi" M.S.Şaginyan (1888-1982) 1982-ci ildə Sovet İttifaqı rəhbəri L.İ.Brejnevə (1906-1982) məktubla müraciət edərək, Rostov şəhərinin Proletar rayonunun adını dəyişərək-"Yeni-Naxçıvan" etməklə ona şəhər statusunun verilməsini xahiş etmişdir.

Dinsiz, faşist-daşnak təmayüllü hay kilsəsinin baş keşişi I Vazgenlə (Levon Karapet Palçyan-1908-1994) sıx dostluq, eyni xislətli münasibətlər(in)ə malik olan M.Şaginyanın Bütöv Azərbaycanın tarixi ərazisi olan Naxçıvan bölgəsinə qarşı iddialarının qaynaqlandığı saxta məlumatlar sırasında uydurma dini mistik-əfsanələrə yer verilməsi sonrakı hay nəslinin də "tərənnüm mövzusu" olmuşdur. Guya "Bibliya"da "Dünyanın su altinda qalması və xilaskar, Həzrəti-Nuhla bağlı" və ya "Nuhun tufanı" rəvayətinin məhz onlara məxsus olması, Nuh peyğəmbərin "Ermənistan" ərazisində ilk dəfə quruya qədəm basması, Ağrıdağ-Naxçıvan hövzəsində Nuhun gəmisinə, onun taxta parşalarına və izinə rast gəlinməsi...kimi uydurmaları nəinki özləri, eləcə də ələ keçirdikləri "mirzələr" tərəfindən də təbliğ edilməkdədir. Onlardan bir cütü təbii ki, Y.O.Andreyeva və Y.Y.Qulyayeva olmaqla (müştərək yazdıqları "Naxçıvan erməniləri: 1950-1980-ci illərin qonşuluğu barədə xatirələr" məqaləsi ("Etnoqrafiya" jurnalı, 2(16), 2022-ci il tarixli, səh.116-123) timsalında hədəflənmişlər.

Haşiyə. Yəhudi xalqının və xristianlığın müqəddəs, Həzrəti-İsa Məsihin adı ilə bağlı olan ilahi-dini-"Bibliya" eramızdan əvvəl XI əsrdən erkən orta əsrlər dövrünədək Yaxın və Orta Şərq regionunun tarixi-coğrafi şəraiti, ictimai-siyasi vəziyyəti, cəmiyyət birlikləri, dövlətləri və xalqları (Fələstin, Yunanaıstan, Suriya, İsrail, Makedoniya...,eləcə də yox olanalar).... haqqında dini-mistik, İlahidən göndərilən irfani bilgilər toplusu kimi qədim xristianlığın yazılı Kitabıdır.

Macarıstan EA-nın Fəlsəfə institutunun "Dini nəzəriyyə" şöbəsinin müdiri, filosof-teoloq Qustav Qeçenin (1932-2003) "Bibliya tarixi" əsərində (rus dilində Moskva şəhərində 1989-cu ildə çap edilib) "erməni" xalqının və "Ermənistan" dövlətinin adına rast gəlinmədiyi açıq-aydın və faktlarla bildirilərək sübut olunmuşdur.

Əlavə olaraq, "Bibliya" haqqında dini-fundamental və geniş frazeoloji, analitik-teoloji təhlil əsasında əsər kimi nəşr edilən polyak yazıçısı Z.Kosidovskinin (1898-1978) "Bibliya hekayətləri", rusiyalı ilahiyyatçı alim A.V.Menin (1935-1990) "Dini tarix" (VII cilddə, 1970-1983), D.İ.Naydisin (1940) "Bibliya həqiqəti" (2017), M.İ.Rijskinin (1911-2000) "Bibliya ilahi duyğuları" (1992), İ.Y. (Ayzek) Əzimovun (1919-1992) "Bibliya ilə səyahətlər" (2016)... kitablarında da bu müqəddəs Kitabda "erməni", "Ermənistan" kəlməsinə rast gəlinmədiyi məlum olmuşdur.

"Bibliya"da tarixi şəxsiyyətlərin, ictimai-siyasi hadisələrin, coğrafi ərazilərin, rəvayətlərin və əfsanələrin hay sürüsü ilə bağlı olmaması artıq sübut olunmuş həqiqət olsa da, hay kilsəsi qondarma iftiralarla, uydurma miflərlə saxta tarixləri, olmayan inzibati-ərazi vahidləri (dövlətləri) barədə yalan mülahizələr, "elmi-nəzəri", "qədim tarixi" bilgilər irəli sürməkdə davam edirlər ki, nümunə kimi yuxarıda qeyd edilən məqalənin "Tarixi kontekst və əhali sayı barədə statistik məlumat" yarımbaşlıqlı hissəsini də göstərmək olar.

Bu hissədə haylara aid olmayan "Dünyanın su altında qalması və Nuh peyğəmbərin quruya çıxması" əfsanəsinin təhlili və həyasızcasına bu dini rəvayət hay sürüsünün maddi-mənəvi irsi kimi qələmə verilmişdir. Ardınca, guya Nuhun ilk quruya çıxdığı, qədəm basdığı məkan (quru)-Naxçıvan ərazisi dini-ruhani əski Kitab yazısına görə "erməni"lərin tarxi ərazisi kimi yozulduğundan müasir Naxçıvan bölgəsinin bu zümrəyə mənsubluğu "əsaslandırılır".

"Naxçıvan" orotoponiminin izahında əski Türk-Oğuz dilinin fonetikasına və morfogenetikasına uyğun gələn "Nuhun Cahanı", "Nuhi-Cahan", "Nuhun yurdu", "Nuhun dabanı" ifadələri dialekt-şivə dəyişikliyinə uğrayaraq "Naxçıvan" toponimi kimi formalaşma qanunauyğunluğunu təhlil etmədən görünür ki, müəlliflər uydurma qənaətlərini həqiqət kimi yozmaq üçün bu dini əfsanə barədə hay kilsəsinin qondarma yalanlarından istifadə etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu yalanlarını pərdələmək üçün dünyanın və qurunun birinci dayanacağını "erməni" ərazisi kimi "Naxçıvan"ın adı çəkilir, rus tarixçisi İ.İ.Şopenə istinad edilir, tarixçi K.A.Nikitinin mülahizəsi ("Bu "Bibliya" süjeti göstərir ki, Naxçıvan Ermənistanın bir üzvü hissəsidir.") əsas götürülür.

Haşiyə. Fransa mənşəli rus tarixçisi, etnoqrafı, 1828-ci ilin 10 fevralında çar Rusiyası ilə İran dövləti arasında bağlanmış Türkmənçay müqaviləsi əsasında Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisində yeni yaradılmış "İrəvan vilayəti"ndə idarəetmə sistemində müşavir işləyən İ.İ.Şopen (1798-1870) hayların Balkan yarımadasından (Frakiya və İon koloniyalarından) Kiçik Asiya (Anadolu) yarımadasının şimal hissəsi boyunca sürülərək Qafqaza köçürülməsini bildirmişdir ("Rusiya imperiyasına birləşdirilmiş İrəıvan vilayətinin tarixi" əsəri, 1852).

Beynəlxalq səviyyədə "Balkan nəzəriyyəsi" kimi qiymətləndirilən və ciddi elmi mülahizələrin müəllifi tərəfindən hay kilsəsinin uydurma, əsassız mülahizələrini müdafiə etməsi, onu tarixi fakt kimi qəbul etməsi nə dərəcədə inandırıcıdır?

Yəqin ki, bu yerdə hay kilsəsinin "qarğa" örtüklərinin gizli, qara əməllərinin izi yox deyildir və hay kilsəsinin hiyləgərliyinin nəzərə alınması xüsusilə vacibdir.

Və yaxud K.A.Nikitin timsalında yazılan uydurma mülahizə olsun.

Hansı ki, yuxarıda adları çəkilən mötəbər elmi-dini mənbələrə görə "Bibliya"da "erməni"lər barədə bir kəlmə də olsun yazıya yer verilmədiyi artıq sübut olunduğu halda, ya müəllifin "Bibliya"dan xəbərinin olmaması, ya da bu sərsəmliyini "erməni" məclislərində izhar etdiyi şübhə doğurmur.

Əgər elmi-nəzəri mülahizələri nəzərə alınan alimlərin, tədqiqatçıların rəyinə əsasən "Bibliya"da "erməni"-"Ermənistan" sözlərinin, ümumiyyətlə onlara aid olmayan (amma özlərinə aid olunmasını iddia etdikləri) tarixi-coğrafi ərazilər və dini mövzuların yer aldığı təqdirdə "erməni"lərə yarınmaq yalnız mürtəce hay kilsəsi tərəfindən uydurmaların nəzərə alınması səbəbi ilə bağlı ola bilər.

Yəni, "it motaldan əl çəkmir ki, çəkmir".

Əslində və həqiqətdə isə, istər "Bibliya" (müqəddəs mənbə kimi "Ol" kitabda, 6:1-6:4, 7:2-7:19, 8:6-8:11, 9:12-14...), istər "Tövrat" və istərsə də "Qurani-Kərim" (11-ci "Hud" surəsinin 25-ci, 28-48-ci ayələri) olsun, bu müqəddəs İlahi-Yazı Kitablarında Həzrəti-Nuh peyğəmbər, "Nuhun tufanı" və Ümumdünya subasması haqqında göndəriş, tapşırma, surə, ayələr yazılsa da bunlar dindən kənar canlılara, murdar, kafir, ibtidai-insan hay sürüsünə aid olmadığı göz önündədir.

"Tarixi kontekst və əhali sayı barədə statistik məlumat" yarımbaşlıqlı bölümdə hay kilsəsinin məkrli, hiyləgər xislətinə uyğun olaraq müəlliflər "ayı xidməti" misallı yarınmışlar. Belə ki, məqalədə yer alan məlumatlara əsasən Naxçıvan bölgəsi üzrə əhalinin XIX-XX əsrlər üzrə statistik-demoqrafik rəqəmləri təhlil edildikdə bir sıra tarixi, ictimai-demoqrafik məsələlərin nəticələri göstərir ki, hay sürüsünün Naxçıvan bölgəsi ilə bağlı ərazi iddiaları tamamilə əsassızdır, əsrlərlə irəli sürülən bu iddialar qondarma uydurmalardan qaynaqlanır. Bu qənaətimiz rəqəmlərin dili ilə sübut oluna bilər.

Müəlliflər göstərir ki, 1897-ci ildə keçirilən Ümumrusiya əhali siyahıyaalınmasına görə Naxçıvan qəzasında ümumi əhalinin sayı 100771 nəfər olmaqla, ondan 34 672-si "erməni"lər təşkil edir (təbii ki, bunlar da Cənubi Azərbaycanın Xoy və Salmas vilayətindən 1828-1832-ci illərdə köçürülənlərin xələfləri idi, bu fakt müsahiblərin söhbətində yer alıb). 1926-cı ildə Ümumittifaq əhalinin siyahıyaalınması ilə ümumi say 104 656 nəfər göstərilib (o cümlədən hayların sayı 11276). 1939-cu ildə hayların sayı 13 850 (ümumi əhali 126 696 nəfər), 1959-cu ildə 9519 (bölgə üzrə cəmi 141361 nəfər) olub.

Deməli, 1930-cu illərdə, ölkə üzrə, eləcə də Azərbaycan SSR-də repessiyanın tüğyan etdiyi dövrdə hayların sayı çoxalmışdır (eləcə də, 1918-1920-ci illərdən qısa zaman dövrü keçməsinə baxmayaraq). Bu isə onu göstərir ki, Naxçıvan bölgəsində hay sürüsünə qarşı heç bir ayrı-seçkilik, milli-irqi təzyiqlər olmamışdır.

Əlavə olaraq o da bildirilir ki, müsahiblərin (hay mənşəlilərin) dediyinə görə, bu qədim diyardan hayların kütləvi köçü 1960-1970-ci illərdə çox olub və səbəb kimi qeyd edilir ki, gənclər kənd təsərrüfatında ağır zəhmət olduğu üçün işləmək istəmirdilər, ona görə də ən çox axın daha asan iş sorağı və oxumaq üçün İrəvan şəhərinə və Rusiyaya olmuşdur (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində haylar ən çox Tiflis şəhərinə köçmüşlər).

Yerli, kökənli Türk-Müsəlman əhalisi tərəfindən hay sürüsünə qarşı heç bir təhdid və təqiblərin edilmədiyi bildirilsə də, Naxçıvan bölgəsindən hayların sayındakı tənəzzül, 1980-ci illərin II yarısında isə tamamilə azalma aşağıdakı səbəblərlə bağlı və hay kilsəsinin məkrli hiyləsinin olduğu şübhə doğurmur:

-hay kilsəsinin məqsədi Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinə qarşı ərazi iddiası ilə bağlı olduğundan (Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyün parçalanması niyyəti ilə) Naxçıvanda hayların məskunlaşmasına diqqət yetirilməmişdir, "Naxçıvan" məsələsini sonraya saxladıqları üçün imkan tapıb bu miqrasiyanın qarşçısını ala bilməmiş və ya maraq göstərməmişlər;

-Naxçıvan bölgəsinin relyef-iqlim şəraitinin kəskin kontenantlığı, landşaft strukturunun rekreasiya imkanlarının zəif olması (beynəlxalq turist axınının-xarici muzdlu emissarların gəlişini şərtləndirən əsas amillərdən biri), iqtisadi-təsərrüfat sisteminin gəlirli olmaması, yerli idarəetmə sahəsində istədikləri niyyətlərini həyata keçirə bilmədikləri üçün... hay sürüsü könüllü şəkildə bölgəni tərk etsələr də, xislətlərinə uyğun olaraq hiyləgər niyyətlərini (dövlətimizə qarşı ərazi iddialarından əl çəkməmək, xalqımıza qarşı hücumların təşkili üçün bəhanəyə yiyələnmək) Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı əks-təbliğat kimi yönləndirə bilmişlər;

-"Ermənistan" adlanan ərazi ilə sərhəd qonşuluğu olan Naxçıvan bölgəsində hayların sayı yox olur, amma arada Azərbaycanın Qubadlı, Laçın və Şuşa rayonları olsa da, aralıq məsafə 50-60 km-ə çatsa da Qarabağ bölgəsində hayların sayı 100 minə qədər olub (1980-ci illərdə), elə bu sualın cavabı hay kilsəsinin məkrli niyyətinə işıq saçmış bir göstəricidir.

Müəlliflər özləri də bilmədən müsahiblərin cavablarını şərh etməklə həqiqətən Naxçıvan bölgəsində hayların azalma səbəbini özlərinin xisləti-niyyəti ilə bağlı olduğunu etiraf etməli olmuşlar.

Belə ki, Ordubad rayonu, Parağa kəndində yaşamış, 1960-cı il təvəllüdlü qadın söyləyir ki, 1-ci sinifdə oxuyanda 21 nəfər idik, məktəbi qurtaranda 7 nəfər. Əhalinin çoxusu İrəvan və Krasnodar şəhərlərinə köçmüşdülər. İrəvan şəhər sakini, 1950-ci ildə doğulmuş kişi deyib ki, Naxçıvan şəhərində 6-cı sinifdə (Babək rayonu, Kültəpə kəndindən gəlib) 42 şagird olub, sonuncu sinifdə 7 nəfər. Məktəbdə şagirdlərin bu səbəbdən azalması müəllimlərin də köçüb getməsini şərtləndirmişdir.

Bunun nəticəsidir ki, dinsiz hay kilsəsi Naxçıvan bölgəsinə qarşı qondarma iddialarından əl çəkmək istəmədiyindən əski xristianlığaqədərki və qədim Alban mədəniyyəti irsinin nümunələrini bu diyardan 1980-ci illərin sonunda oğurlayıb, qarət edib aparmışdır.

(ardı var)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2023.- 3-9 mart.- S.17.