"İdeal” dan "GürUn"a gedən yol

İsa Muğanna yaradıcılığının "İdeal", "Əbədiyyət", "Qəbristan", "GurÜn" timsalında müəyyənləşdirilməli məsələlərdən birisi daxili məzmun qatlarının, ümumi sisteminin mahiyyətinin, struktur kodlarıının aydınlaşmasıdır.

Ədəbi tənqidin paradoksal və paradiqmatik yanaşmaları bütün komponenti ilə nitq janrlarının, janr etiketinin simmetriyasını, stixial xarakterini açmaq gücünü ortaya qoya bilmir. Bunun üçün İ.Muğannanın yaradıcı təfəkkürünün intellekt meyarları, bura gəlişin dinamikası, qavrayış fasiləsizliyinin məzmunu açıqlanmalıdır. Ədəbi tənqidin İsa Muğanna yaradıcılığına yanaşmaları bütün mərhələlərdə paradoksal xarakteri, fərqli mövqe və münasibətlərlə özünü göstərmişdir. Burada yaxın olan məqamlar ədibin üslubu, yaradıcı istedadı ilə bağlı mövqelər olduğu halda, həyat hadisələrinə münasibətdə ikiliklər, tənqid və yüksək sənət meyarları ilə təhlil özünü göstərmişdir. Məhz yeni nəsr düşüncəsinin formalaşması ilə bağlı mülahizələr və İ.Hüseynovun burda funksional mövqeyi, "sərt yazıçı" təsəvvürü və s. kimi məsələlərə münasibət bunun nümunəsidir. Onu da əlavə edək ki, ədəbi tənqid 50-60-cı illər İsa Hüseynovunu bütün təfsilatı ilə dərk edib çatdırmamış, 70-80-ci illər İ.Hüseynovu yeni və bir qədər də fərqli mövzu-problem axtarışı ilə ədəbi arenada özünü göstərdi. Bütün təhlil və yanaşmalardan, ədəbi tənqidin dediklərindən əlavə İ.Hüseynovun yaradıcılığına ciddi mövqe nümayişi onun özü tərəfindən olmuşdur. Bunu əsərlərinin bir qismindən imtina etməsi və bir qismini təkrarən işləməsi aydınlıqla göstərir. Ədəbi-mədəni mühit üçün mükəmməl sənət nümunəsi olaraq təqdim olunan bu nümunələrin müəllif tərəfindən imtinası və yaradıcılığın ikinci dövrünün nümunələrinə münasibətin özü də ədəbi tənqid tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdır. "İdeal", "Qəbiristan", "GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq" əsərləri yaradıcılığının ikinci mərhələsinin hadisəsi olaraq vurğulanır. Ədəbi tənqidin bu nümunələrə yanaşmaları, dərki və təqdimi də müxtəlifliklərlə nəzərə çarpmışdır. Ancaq onu da əlavə edək ki, İ.Hüseynovun yazıçı düşüncəsində həmişə özünəməxsusluqlarla səciyyələnən bir sistem olmuşdur. "Anadil ötən yer", "Zəhər", "Qayım qaya", "Cəbhədən məktub", "Koroğlunun çən qalası", "Bizim qızlar", "Saz", "Tütək səsi", "Kollu Koxa", "Doğma və yad adamlar" və s. bir sistem altında sıralanır və İ.Hüseynovun yazıçı əzəmətini müəyyənləşdirir. İkinci mərhələnin isə özünəməxsusluq sistemi İsa Muğanna adında olanlarla, daha doğrusu, "İdeal", "Qəbiristan", "GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq", "İlan dərəsi və ya peyğəmbərin taleyi", "Qırx kisə qızıl" kimi nümunələrlə faktlaşır. Bunların isə ortaqlıq nöqtəsi "Məhşər"dir. Dediyimiz kimi, "Məhşər" İ.Hüseynovun yaradıcılığında dönüş nöqtəsi oldu. Orta əsrlərin təriqət düşüncəsi, sufi simvolikası, ruhani dünyanın mahiyyətində özünü tapma və özünə tapınma ədibin yaradıcı taleyinə bu və ya digər dərəcədə təsirini göstərdi. Nəhayət, İsa Muğanna kimi ədəbi tənqidin diqqətinə gələcək və onu özü üçün dərkə çalışacaq yazıçı mühitə sözünü dedi.

"İdeal", "Qəbiristan", "GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq" ideya-məzmun, struktur əlaqələrinin təhlili və digər əsərlərinin yenidən işlənməsi üzərində aparılan müşahidələr üst və alt qatda daxili bir simmetriya, harmoniya müəyyənləşdirir. Üfiqi və şaquli bağlantıların aydınlığı üçün İ.Hüseynov yaradıcılığını bir neçə istiqamətdə təhlil etmək gərəyi yaranır.

a) yaradıcılığın birinci mərhələsindəki dünyagörüşün və yazıçı üslubunun ümumi sisteminin aydınlaşması ("Anadil ötən yerdə", "Cəbhədən məktub", "Koroğlunun çən Qalası", "Saz", "Tütək səsi", "Kollu Koxa", "Doğma və yad adamlar" və s);

b) yaradıcılığının ikinci mərhələsindəki dünyagörüşün, yeniləşmənin mahiyyətinin və yazıçı üslubunun müəyyənliyi ("İdeal", "Qəbiristan", "GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq");

c) İsa Hüseynov mərhələsi ilə İsa Muğanna mərhələsinin ortaqlıq xətlərinin aşkarlanması və s.

Onu da etiraf edək ki, "İdeal", "Qəbiristan", "GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq"də olanlar ədəbi-fəlsəfi mühit, ədəbi tənqid üçün bir qədər dərkedilməz və qəbuledilməzdir. Bunun üçün həmin əsərləri bir dəfə yox, dönə-dönə oxumaq və dərk etmək üçün düşünmək lazımdır. İ.Hüseynovdan İ.Muğannaya gələn yolun özünəməxsusluğu bir növ özünüinkar və özünütəsdiqlə təkrarlanır. Əslində bu inkarların mahiyyətində alt qatda boy göstərəcək ciddi bağlantılar, dinamik və fasiləsiz özünüdərk dayanır. "İdeal", "Cəhənnəm", "GurÜn" bunların vaktı olaraq inkar//təsdiq, işıq//zülmət, milli//bəşəri olan arasında bir sistemlə tənzimlənir. "GurÜn"ün başlanğıc epizoduna diqqət yetirək: "Min yüz yetmiş beşinci ilin payızında "Əxi"lər - AğEylər Nizamiyə xəbər verdilər ki, Atabəy Cahan Pəhləvan, Atabəy Sultan Şəmsəddin Eldənizin iradəsinin ziddinə Səlcuq səltənəti ilə Xilafəti barışdırmaq niyətilə AğEy icmalarını dağıtmaq fikrinə düşüb, Həmədandan gəlib Həmdünyanın yaxınlığında düşərgə salıb ki, səhər tezdən icmalara və bəlkə hətta Nizami təkyəsinə hücum etsin.

Təkyə nə deməkdir, ey Təhriflərim?

Bilmirsiniz.

Şərhi-izah yaz, Muğanna: Ehtiyac olanda mötərizədə şərh yaz ki, ölü sözlər dirilib idraksızlarımın zülmət beyinlərini işıqlandırsın.

(Şərh: "Təkyə" sözünün əsli -OdƏrcəsi: TəkEy. Uca təkinsan deməkdir". Göründüyü kimi, burada İsa Muğanna yaradıcılığının "Məhşər"dən "İdeal"a gələn sistemin kodları, nitq janrları və informativ səviyyəsi açıqlanır. Ədəbi tənqidin "İdeal"la bağlı mühakimələri, fikir və mülahizələri nə qədər ciddi və elmi-nəzəri xarakterlidirsə, "Cəhənnəm", "Qəbristan", "İsahəq, Musahəq" "GurÜn" əsərlərinə bir qədər susqunluq göstərir. Bunun da mahiyyəti ədibin əsərlərindəki ənənəviliyin (bəlkə də mürəkkəbliyin) sərhədlərinin pozulması və yeni bir düşüncə modelinin təzahürü ilə bağlıdır. Buradakı üslub, adlar sistemi, onun ehtiva etdiyi məzmun, yazıçının əsər boyu sərgilədiyi məzmun ədəbi tənqidin bir qədər susqunluğuna, təmkin göstərməsinə səbəb olmuşdur. Ədəbi tənqidin öyrəşmədiyi üslub, adlarda və əsərdə ifadə olunan məzmun qatları ezoterik və ekzoterik xətlər, polifonik düşüncə sistemli təhlil və müşahidələri ortaya qoymur. Dediyimiz kimi, bunun da səbəbi İ.Muğannanın yaradıcılıq dünyasında baş verənlər, həyata, etnokulturoloji sistemə, arxetiplərə, mifik yaddaşdan gələnlərə yeni və həm də özünəməxsus yanaşmasıdır."İdeal", "Əbədiyyət" və GurÜn" öz struktur və düşüncə müxanizmləri ilə İ.Muğannanın ictima-mənəfi, fəlsəfi-əxlaqi təsəvvürlərini və intuitiv duyumlarını, ruhani dünyasının ürfan qatlarını bütün tərəfləri ilə ehtiva edə bilmək gücündə görünür. Ədəbi tənqidin yanaşma və təhlilləri ədəbi-bədii düşüncə üçün həmişə nümunə olmuş bir sənətkarın qəfildən yazdıqlarının böyük əksəriyyətindən imtina etməsi və fərqli bir prizmada ədəbi arenaya özünü təqdim etməsidir. İsa Hüseynov kimi tanınan, ədəbi prosesə örnək olan sənətkarın İsa Muğanna imzası ilə yeni tipli əsərlər sıralamasıdır. Əslində bu əsərlərin, yəni "İdeal", "Əbədiyyət", GurÜn", "Cəhənnəm, "İlan dərəsi" və s. hamısını bir xətdə sıralayan, daha çox isə bağlayan güclü xətlər, simmetrik düşüncə modelləri var. Necə ki, "Anadil ötən yerdə", "Koroğlunun çən qalası", "Cəbhədən məktub", "Saz", "Tütək səsi", "Kollu Koxa", "Doğma və yad adamlar" və s. əsərlərində yazıçı özünəməxsusluğunu ehtiva edən məsələlər aydınlıqla özünü göstərir.

"GurÜn" əsərinin sonluğuna yaxın bir epizod verilir və orada deyilir ki, "OdƏr sözlərinin tələffüzündən yadırğamış dil-dodağımız kimi, həqiqətlə yaşamaq vərdişlərindən məhrum olmuş yaddaşlarınızı zorlamayın, ey təhriflərim; BağHəmOduma verdiyim ƏsƏrlərdəki OdƏr sözlərini yadda saxlamağa cəhd göstərməyin; təhrif mühitimizin hakimi təhrif dillərdir.

OdƏri - Həqiqət işığını rəd edir o Zülmət mühiti. Bağ Atamı, qardaşlarımı, məni, ikinci doğuluşdan sonra əbədi Səyyarələrdə -ƏsEylərdə əbədi həyatın möcüzələri içində yaşasalar da, "Yer" - "EyƏrin həsrətini çəkən SafAğ əzizlərimizi rədd edir o mühit. Bircə tələbim var sizdən. Tələbim yox, ricam -xahişim var. Xahişim yox, yalvarışım var; sözə ƏsÜzə - Yaradan mənayadiqqətli olun" .Göründüyü kimi, bu mətnin işarələdiyi məzmun öz yaddaş və təsəvvür kodları ilə gizlinləri, açılması müasir ədəbi tənqidin axıra qədər gücündə olmayan keçmişi və gələcəyi əhatələyir. Bir növ İ.Muğanna yazıçı olmadan kahinə, tamamilə başqa bir dünya ilə bağlanan və olacaqları oradan eşidib-bilən bir müqəddəsə çevrilir. Dərvişliyin, kahinliyin təsəvvür və könülə ilahi varlığın ilhamı ilə bunları sıralamaq, düzmək mümkündür ki, İ.Muğanna "İdeal", "Əbədiyyət", "GurÜn", "Cəhənnəm", "Qəbristanlıq"da bunları reallaşdırır. İ.Hüseynov məhz bunlarla, ideala köklənməklə "SafAğ" elminin ucu-bucağı görünməyən sir və müqəddəslikləri ilə içini doldurmuş və İ.Muğanna düşüncəsinə köklənmişdir. Ədəbi tənqidin İ.Muğanna yaradıcılığının yeni mərhələsinin faktı olan "İdeal", "Əbədiyyət", "GurÜn", "Cəhənnəm", "Qəbristanlıq" əsərlərinə münasibəti paradiqmatik, sintaktik, janr müstəvisində təhlillərlə faktlaşır ki, burada bədii-fəlsəfi, mifik-teoloji, tarixi-mədəni aspektləri də diqqət önünə gətirilir. İ.Muğannanın "İdeal", "Əbədiyyət", "GurÜn", "Cəhənnəm", "Qəbristanlıq" əsərlərində qeybdən gələn səslər var və o səslərlə qarışıb zühr edən bu əsərlər ancaq mətnlərin öz dili və kodları ilə açıla bilər.

Çağdaş ədəbi tənqid İ.Hüseynovun yaradıcılığını müxtəlif kontekstlərdə təhlil faktına çevirmiş və bu gün də çevirməkdədir. Tipoloji müstəvidə olan yanaşmalar, intertekstuallıq baxımından "İdeal", "Əbədiyyət", "Cəhənnəm", "GurÜn", "İlan dərəsi" əsərlərinin ehtiva etdiyi məzmunun aşkarlanması istiqamətində görülənlər, funksional xarakterinin mətn sistemləri, janr və nitq etiketləri, əsərlərarası bağlantıların əhatələdiyi yaddaş və s. nə qədər təhlil faktına çevrilsə də yenə də yanaşmaları, mahiyyət qatlarında olanların ümumi və fərdi sxemlərini müəyyənləşdirməyə zərurət duyulur. İşıq, İşıq elmi, İşıq övladları "İdeal"dan bu yana İ.Muğanna yaradıcılığının mahiyyətinə, onun görünən və görönməyən tərəflərinə işıq tutmaq məqsədi daşıyır və bəşəriyyətin xilasını da həmin elmin sirlərini mənimsədə görür.

"İdeal", "Əbədiyyət", "Cəhənnəm", "GurÜn", "Qəbiristan" əsərləri İ.Muğannanın yaradıcılığının 80-ci illərdən bu yana olan mərhələsinə bağlanır və özünəməxsus struktur müstəvisində biri digərinin içindən keçir. İdeya-məzmun, struktur bağlantılarında bu əsərlərin müəyyənləşdirdiyi diferensasiya daha çox mətnaltı əlaqələrdə görünür. Ədəbi tənqidin intertekstuallıq, mətn tipologiyası, paradiqmatik səviyyəsi haqqında söylədikləri mahiyyəti açmaqdan çox, fəhmlə dərkolunma ilə faktlaşır. Gerçək dindən uzaq düşmə, bəşəriyyətin öz tarixini, elmini, dinini unudub, təhrif bilik, təhrif din, təhrif dilə köklənməsi bu əsərlərdə bir xətt olaraq görünür və yazıçı missiyası isə bu təhrifin dərkinin çatdırılmasıdır. İ.Muğannanın yaradıcılığının ümimi sistemində olanlar və ədəbi tənqidin "İdeal"a qədərki dövr, "İdeal" dövrü və "İdeal"dan sönrakı dövr kimi söciyyələndirdiyi dövrləşmə əlbəttə mahiyyətində ruhani bir bağlılıqla, yazıçı dünyasının təsəvvür modelləri ilə xarakterizə olunur. "İdeal" öz mahiyyətindəki struktur sxemləri ilə "Əbədiyyət", "GurÜn", "Qəbiristanlıq, "Cəhənnəm"ə sirayət edir və baş verən dəyişmələr İ.Muğannanın özünəməxsus postmodernistliyini faktlaşdırır. Muğanna həqiqəti yaradıcılığının bütün dövrləri üçün funksional xarakteri ilə səciyyələnir, ikinci və üçüncü dövr kimi səciyyələndirilən mərhələdə Tanrı // insan qnostikasına yüklənir.

Muğanna həqiqətinin paradiqması, işarələdiyi məzmun, mifə bağlanma dərəcəsi və reallığı "İdeal", "Əbədiyyət", GurÜn" əsərlərinin, eləcə də "Cəhənnəm", "Qəbiristanlıq", "İsahəq, Musahəq" əsərlərinin struktur sistemində, informasiya kodlarında aydınlaşır. "Cəhənnəm" romanı, cəhənnəm alovu və onu alışdıran sözlə bağlı məsələlərə diqqət yetirir, İ.Muğanna həqiqətində cəhənnəmin mahiyyəti məsələsinin dini-fəlsəfi, ruhani fakturası təhlil olunur. "Din // elm, Allah // insan konseptləri İ.Muğanna yaradıcılığının "İdeal"la başlayan dövründən aparıcı xətti müəyyənləşdirir. "İdeal" İ.Muğanna yaradıcılığında yeninin və "Əbədiyyət", GurÜn", "Cəhənnəm", "İsahəq, "Musahəq"ə gedən yolun başlanğıcıdır. İdeya-məzmun, struktur əlaqələri, motiv, hadisə, əhvalat bağlantıları, yazıçı təfəkkürünün intellekt meyarları bir bütöv olaraq özünü göstərir. İ.Muğannanın sərt yazıçı məntiqi həm də, onun sərt yaddaş kosmosunu, SafAğ romanlar silsiləsindəki Muğana etiqadını faktlaşdırır. "Yazıçı, yazıçı-peyğəmbər, peyğəmbər" (Ə.Cahangir) kimi də aydınlaşmasını zəruriləşdirir.

İ.Muğannanın "SafAğ romanlar silsiləsi" ideya-məzmun və struktur əlaqələrində özünəməxsusluqlara baxmayaraq bir xətdə Muğanna etiqadını ifadəyə və aydınlaşdırmağa hesablanmışdır. Dioloji aspekt İ.Muğanna SafAğ romanlar silsiləsinin ideya-məzmun və struktur xəttinin ümumi axarını, dinamikasını müəyyənləşdirir. A.Məmmədov "Altmışıncılar səksəninci illərdə" məqaləsində "İdeal" romanının müəyyənləşdirilmiş plan üzrə yazıldığını tənqidi aspektdən təhlil edir.

Ədəbi tənqidin müxtəlif yönlü təhlilləri İ.Muğannanın "İdeal", "Əbədiyyət", "GurÜn", "Qəbiristanlıq", "Cəhənnəm", "İsahəq, Musahəq", "İlan dərəsi" əsərlərini təfəkkür hadisəsi olaraq aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Ədəbi tənqidin fikri İ.Muğannanın əsərlərinin mahiyyətini, yazıçı kimi təfəkkür intellektinin möhtəşəmliyini, əsərdən-əsərə olan mahiyyət, üslub bağlantılarını, Muğanna etiqadını dərkə və təhlilə köklənmişlər. Burada dərkin və qəbul edilməzliyin bir tərəf kimi özünə yer alması da yox deyildir, əslində ədəbi tənqid alışmadığı bir sistemlə üz-üzə dayanmışdır. "İdeal"dan başlayan dinamika (təfəkkür və düşüncə hadisəsi olma), yazıçının İ.Hüseynov imzasından imtinası, yaratdığı ajiotajlar (ədəbi tənqiddə səsləndirilən İ.Hüseynovun bu əsərlərdən imtina etmək haqqı yoxdur qənaətləri), Z.Bünyadovun, A.Məmmədovun və başqalarının tənqidi münasibəti ("İdeal"a), Ə.Əylislinin "Yanar ürək" "İdeal"dan yaxşı əsərdir qənaəti", S.Alışarlının "İdeal" kütlənin qavraya biləcəyi bir əsər deyil" mülahizəsi və s. İ.Muğanna yaradıcılığına marağın müxtəlifliklərini və ədəbi tənqidin mövqeyini aydınlaşdırır.

"İdeal", "Əbədiyyət", "Cəhənnəm", "Qəbristanlıq, "GurÜn", "İsahəq, Musahəq" romanlar silsiləsi struktur, ideya-düşüncə, təsəvvür kodları ilə bir-birinə özünəməxsus sistemlə, yazıçı təfəkkürünün intelleksiyasının müəyyənləşdirdiyi meyarlarla bağlanır. Dünyanın yaranışından bu yana olanlara, insan oğlunun keçib gəldiyi yola, dinlərə, dillərə, fəlsəfi-estetik dərk və qavrayışlara ciddi münasibət sərgiləyən bu romanlar silsiləsi İ.Muğanna etiqadını, onun yazıçı qüdrətini, əsərdən-əsərə keçib gələn məzmun-struktur bağlarını bir bütöv olaraq ortaya qoyur. Ədəbi tənqidin təhlillərində hələ İ.Muğannanın yaradıcılığında araşdırılmaılı, aydınlaşdırılmalı çox ciddi məsələlərin olduğunu düşünməyə əsas verir.

Günel Hümmətova (Pəniyeva)

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

Ədəbiyyatın tədrisi texnologiyası kafedrasının müəllimi

Olaylar.- 2023.- 10-16 mart.- S.19-20.