Qədim Naxçıvan diyarında əski
Kimmer-İskit,
Sak-Alban və Xəzər-Oğuz
tarixi mədəni,
maddi irsinə
qarşı hay kilsəsinin iddiaları....
Bütöv Azərbaycanın Qərb
və Cənub bölgələri arasında mühüm,
strateji "tarixi-coğrafi körpü" dəyərini
daşıyan Naxçıvan diyarının əski minilliklərə
mədəni zənginliyə malik maddi-sakral irs nümunələrinə
qarşı hay kilsəsinin saxta iddiaları yüzilliklərdir
ki, davam etməkdədir-eləcə də bu bölgəyə
qarşı uydurma, əsassız ərazi tələblərinə
"haqq" qazandərmaq üçün...hədəfdə
olan Naxçıvan və Culfa şəhərləri, Ordubad
nahiyəsinin Çənnəb, Aşağı və
Yuxarı Əylis, Gənzə, Culfa nahiyəsinin Əbrəqunus,
Şurud..kəndləri ərazisində
yayılan əski dövrləri tarixi-mədəni abidələri
timsalında...
Eramızdan
əvvəl II-I minilliklər ərzində Ön Asiya
dağlıq yaylası və ona bitişik tarixi-coğrafi ərazilərdə
(relyef-landşaft strukturlarında) yaradılmış və əski
Türkdilli (Kimmer-İşğuz, Sak-Alban, Xəzər-Oğuz...)
qəbilə-tayfa İttifaqına (Manna-Assur, İç və
Dış Oğuz...) mənsub maddi-mədəni, sakral-dini,
mistik-irfani mənşəli irs abidələri Bütöv Azərbaycan
tarixində mühüm yer tutur. Mürtəce və dinsiz hay
kilsəsi coğrafi ərazilərimizə qarşı təcavüzkarlıq
siyasətini yürütməklə yanaşı etno-milli
maddi zənginliyimizə qarşı əsassız
iddialarından əl çəkməməkdədir. O
cümlədən qədim Naxçıvan diyarındakı
qeyd edilən tarixi keçmişimizə aid dini-irfani
ocaqları, məbədləri, qəbirüstü kiçik
ölçülü abidələri (əski mistik-dini
ornamentli, Şərq heykəltaraşlığının
naxışlı daş oymaları ilə örtülü qəbirüstü
baş daşları və sənduqələr, qoç, at, dəvə...təsvirli
heykəllər...) həyasızcasına hay
"xaçkarları" kimi qələmə verməkdən
usanmırlar.
Son
yüzilliklərdə də bu mənfur siyasət dəyişməmişdir,
xususilə Qarabağ, Qərbi Azərbaycan və
Naxçıvan bölgələrində maddi-tarixi
yaddaşımıza işıq saçan əski
Kimmer-İskit, Sak-Alban və Xəzər-Oğuz tarixi mədəni
irsinə qarşı hücumlar daha da artmaqdadır. Bu məqsədlər üçün həmin ərazilərdə
beynəlxalq tərkibli arxeoloji tədqiqatlar aparmaqla, həmin
mövzulara həsr edilmiş elmi simpoziumların keçirilməsi
ilə, çoxsaylı nəşrlərlə və məkrli
niyyətlərinə əsasən xarici mütəxəssisləri
cəlb etməklə təbliğatlarını genişləndirir-gücləndirirlər.
Bu
baxımdan rus arxeoloqu A.L.Yakobson (1906-1984) 1929-cu ildə Qərbi
Azərbaycan ərazisində İ.A.Orbelyanın (1887-1961,
1943-1947-ci illərdə "Ermənistan SSR EA-nın
prezidenti) başçılığı ilə ekpedisiyada
iştirak edib, 1950-ci ildə "Ermənistanın V-XVII əsrlər
dövrü heykəltaraşlığının tarixi barədə
oçerklər", 1986-cı ildə "Erməni
xaçkarları" kitablarının müəllifidir.
2017-ci
ilin aprel ayının əvvəlində ABŞ-ın Hyu-York
şəhərində hayların "Zöhrab" yeparxiya mərkəzində
Kanadada yaşayan fotoqraf Qrayr Xok Xaçeryanın
foto-illüstrasiyalı "Xaçkar" kitabı təqdim
edildikdə bildirilib ki, 45 ölkədə rast gəlinən
1000-dən çox "xaçkar"lar bir-birinə bənzəmir
(hay kilsəsinin yeni uydurması).
2015-ci
ilin 15 dekabrında İrəvan şəhərində
litvalı tarixçi və sənətşünas Yurqis
Baltruşaytisin Tiqran Kuyumcanla həmmüəllifi olan
"Araz çayı sahilindəki Culfa və tarixi abidələri"
esse kitabının təqdimatı keçirilmişdir.
Ön
Asiyanın və Cənubi Qafqazın Xristianlığaqədərki
maddi mədəniyyət irsini "erməni"ləşdirən
hay kilsəsi 2022-ci il 10 may tarixdə Hiderlandın 2-ci
böyük şəhəri Haaqa şəhərinin Sülh
sarayı qarşısında "xaç daş" adı
ilə açılışını keçirmiş və
utanmadan bildirmişlər:
-Bu
daş "erməni" dağlıq yaylası və ona
bitişik ərazilərdə "erməni"lərin
sülh uğrunda mübarizəsinin simvoludur ki,
dünyanın hüquq və ədalət paaytaxtı olan
şəhərində qoyulmuşdur.
Bəlkə
də hay kilsəsinin (eləcə də hay
sürüsünün) saxtakarlığının bədəlinə görədir
ki, dünyamızda sülh və ədalətdən
danışmaq mümkün deyil...
Göründüyü
kimi, Qərbi Azərbaycan ərazisi ilə yanaşı
Naxçıvan şəhəri və Culfa, Ordubad nahiyələrinin
bir çox Arazboyu kəndləri də əski Kimmer-İskit,
Sak-Alban və Xəzər-Oğuz tarixi mədəni abidələri
ilə zəngin olduğundan hay kilsəsi bu irsi "Culfa
xaçkarları" adı altında "erməni"ləşdirməyə
cəhd göstərməkdədir. Əsas məqsədlərdən
biri də Naxçıvan diyarında rast gəlinən Alban mədəniyyətinin
e.ə.III-I əsrlərinə və e. I minilliyinə mənsub
tarixi-maddi abidələrə (məbədlər, arxitektura
tikililəri, qəbirüstü kalliqrafiya-qəbir nümunələri,
at, qoç, dəvə...təsvirləri qəbirüstü
"heykəl"lər...) qarşı iddiaları irəli
sürməkdir (guya, Culfa şəhərində 6-10 min
"xaçkar" olmuşdur və bir sıra əski tarixi
tikililər onlara məxsusdur və yaxud, 1971-1973-cü illərdə
bu nahiyədə bütün qəbirstanlıqları tədqiq
edən tarixçi A.A.Ayvazyanın (1947) məlumatına
görə 2707 "xaçkar" qeydə
alınmışdır, rəqəmlərdə bu qədər
fərqin olması bir daha iddiaların uydurma olduğunu bir daha
sübut edir...).
Xarici
ölkə səyyahlarının, tədqiqatçılarının
məlumatına, ayrı-ayrı tarixi nəşrlərə də
diqqət yetirdikdə belə hay kilsəsinin saxta
uydurmaları açıq, aydın nəzərə
çarpır, hay kilsəsinin bu sahədə həyata
keçirdiyi mürtəce əməllərin mahiyyəti
aşkar olunur.
İsveçrəli
səyyah (fransız mənşəli) Frederik Dyubua de Monpere
(1798-1850) 1838-1843-cü illərdə Azərbaycanın Gəncə,
Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzur
xanlıqlarını səyahət edərkən İrəvan
xanlığı haqqında ona məlumat verilir ki, çar
Rusiyası bu bölgəni 1827-ci ildə işğal etdikdən
sonra I Nikolayın (1796-1855) 21
mart 1828-ci il tarixı Fərmanı ilə inzibati-ərazi
vahidi kimi "erməni vilayəti" adlandırılıb. Bunlara baxmayaraq, bu qiymətli məlumat nəzərə
alınmayıb və müəllifin VI cildlik "Qafqaz ətrafına
səyahət" kitabında yer almayıb, heç
xanlıqların adı da çəkilməyib. Əvəzində səfəri və nəşri təşkil
edən Rusiya hökumətinin təşəbbüsü ilə
I Nikolay onu Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif
etmişdir. Bu səfərdən hay kilsəsi də
yararlanmışdır. Belə ki, səyyahın
Naxçıvan xanlığında müşahidə etdiyi və
quruluşu, naxışları, Şərq miniatür
üslublu oymalarını, ölçülərini rəsmləri
ilə təsvir etdiyi daş-qəbirüstü abidələrini
guya"erməni" xaç-daşları kimi qələmə
verdiyini haylar indi də təbliğ edirlər.
Bütöv
Azərbaycanın sərhədləri hüdudlarında rast gəlinən
əski Kimmer-İskit, Sak-Alban və Xəzər-Oğuz tarixi
mədəni abidələri Şərq memarlıq üslubuna
uyğun arxitektura strukturuna malik olmaqla özündə
Xristianlığaqədərki irfani-mistik təfəkkürün
epiqrik təsvir naxışları (elementləri) ilə zəngin
olan mini-monumental maddi irs nümunələri kimi həm də
erkən minilliklərin sənətkarlıq xəzinəsidir.
Qəbirüstü bu daş abidələr sonrakı
yüzilliklərdə Ön Asiyada, Yaxın və Orta Şərqdə,
Cənubi Qafqazda...Türk-Müsəlman dünyası
xalqlarının etno-milli, dini-irfani
dünyagörüşünün və mistik-ilahi dünyadərkinin
daş-naxışlarla ifadəsini təcəssüm
etdirmiş və bir sıra səciyyəvi elementləri
özündə saxlamışdır:
-miniatür
və səlis naxışlı-ilməli, daş oymalı,
kiçik ölçülü (boyu 2 m-ə qədər, eni
1 m, qalınlığı 0,5 m) qəbirüstü baş
daşları həm də Xristianlığaqədərki
dövrdən orta əsrlərin aralıq mərhələsinədək
(X-XII əsrlər) Şərq memarlığının
formalaşma mərhələlərinin özündə əks
etdiriir;
-dini-irfani
dünyadərki hökmünün Şərq
memarlığı üslubunda işlənilən daş
oymalarının mükəmməl mistik-süjet və
stilistik xəttinə uyğun, morfo-genetik xüsusiyyətlərinə
görə Türk-Səlcuq memarlığına mənsub
maddi təsvirlərinin coğrafi məkan arealının
genişlənməsi Ön Asiya və Cənubi Qafqazdan
Qara-Azov dənizləri və Volqa çayı hövzələrinə
yayılması ilə intişar etmişdir (Kotlyar E.P., Zoleko
S.M. "Erməni xaçkarlarının dekorativ
plastikası"-"Tavriya elmi xəbərləri"
jurnalı, sentyabr, 2016-cı il, ¹ 9 (14), səh.28);
-Kimmer-İskit
(İşğuz) tayfa-dövət birliyi hüdudlarına (eləcə
də, Krım və Taman yarımadaları boyunca)
naxışlı-daş qəbirüstü "abidə"lər
XIV-XVIII əsrlərdə Kaffa şəhərinə haylar tərəfindən
gətirilmişdir (və "xaçkar" adlanır), bu
maddi-irs nümunələri Ön Asiya-Anadolu yaylası
Türk-Səlçuq memarlığının dəsti-xəttini
yaşatmaqla bir sıra tarixi orta əsr binalarının
dekorativ görünüşünə həkk edilmişdir
(E.A.Aybabina,"Kaffa şəhərinin XIV-XVIII əsrlər
dekorativ daş oymaları" məqaləsi...);
-XII-XIII əsrlərdən
sonra Türk-Müsəlman ruhuna uyğuyn daş ilmə-oyma
naxışları ilə cilalanmış qəbirüstü
başdaşlarının
memarlıq üslubu daha çox "Səlcuq
memarlıq inciləri" kimi nəinki Aralıq dənizi və
Qafqaz dağları hüdudlarında, həm də, Qara-Azov-Xəzər
dənizləri ətrafını əhatə edən məkanlarda
intişar edən dini və şəhərsalma mədəniyyətinin
təkamülünə səbəb olmuşdur
(A.S.Başkirov, "Qədim Tatar incəsənətində Səlcuq
izi", Moskva şəhəri, "Krım" jurnalı,
1926, ¹ 2, səh.124).
Haşiyə. Antik dövrlər tədqiqatçısı,
arxeoloq-etnoqraf, tarix elmləri doktoru, professor Aleksey
Stepanoviç Başkirov (1885-1963) 1912-1913-cü və
1925-1926-cı illərdə Krım yarımadasında
(Baxçaray şəhəri ətrafında, Babadağ (583
m) yüksəkliklərində, Deşikli burun hövzəsində,
eləcə də, Türkiyə, Yunanıstan, İtaliya,
Fransa, İngiltərə, Skandinaviya ölkələri və
Krit adasında...arxeoloji tədqiqatlar aparmışdır.
Naxçıvan
diyarının coğrafi mövqe baxımından Anadolu
yaylası və Cənubi Qafqaz yüksək oroqrafik relyef
strukrurları (Böyük və Kiçik Qafqaz
dağları silsiləri) arasında yerləşməsi,
Türk-Səlcuq-Oğuz tarixi və mədəıniyyətinin
qovuşuğunda yerləşməsi məhz
naxışlı-daş mənşəli maddi irs nümunələrinin
zənginliyi ilə seçilməsinə səbəb olmaqla,
mürtəce hay kilsəsinin hədəfindən də
yayınmamışdır, bu kafir qurum tərəfindən
törədilən "daş
soyqırım"a (xüsusilə XX əsrin II
yarısında) məruz qalmışdır...
(ardı var)
R.S. Ordubad nahiyəsi hay kilsəsi tərəfindən-"Ordvar"
və ya "Qoxtan", nahiyənin kəndi olan Gənzə kəndini-"Krna",
Çənnəb kəndini-"Tsxna", Culfa şəhərini-"Cuqa",
nahiyənin Əbrəqunus kəndini-"Aprukunis",
Şurud kəndini-"Şorot"... adlandırır.
Krım yarımadasındakı Kaffa şəhəri
1787-ci ildən-"Feodosiya" kimi qeyd edilir.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2023.- 12-18
may.- S.17.