İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ZƏRFİN

MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİNƏ DAİR ETİBARLI MƏNBƏ

 

Məlumdur ki, ingilis dili  mədəniyyətlərarası dialoqlarda əsas ünsiyyət dilidir. Biz də dünya mədəniyyətinə inteqrasiya oluruq. XXI əsr qloballaşma əsridir. Məlumdur ki, dövlət başçısının 2013-cü il 29 may tarixli "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın hazırlanmasına dair sərəncamı ölkədə dil siyasətinin uğurla həyata keçirilməsində mühüm fəaliyyət sənədidir.

Fikrimizcə, İsrafil Babayevin məhz bu mövzuya müraciət etməsi və onu layiqincə ərsəyə gətirməsi həmin sərəncamdan irəli gələn vəzifələrə töhfədir. Bu gün Azərbaycan dilinin ümumtürk dilləri kontekstində, istərsə də german dilləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiqinə ehtiyac var. Azərbaycan dilçiliyində zərflə bağlı istər sinxron, istərsə də diaxron aspektdə müəyyən tədqiqatlar mövcud olsa da, həmin əsas nitq hissəsinin bu və ya digər problemini ta­rixi-müqayisəli və tipoloji təhlilə cəlb etmək zəruriyyəti hələ də qalmaqda idi. Zərf aktuallığını bu günə kimi itirməyən mövzulardan olub, həllini hələ də tapmayan bir sıra mübahisəli məqamları ilə diqqət çəkir.

İsrafil Babayevin "Naxçıvan" Universiteti elmi şurasının qərarı ilə çap olunan "İngilis və Azərbaycan dillərində zərf və onun funksiyaları" adlı monoqrafiyası məxsusi olaraq diqqəti cəlb edir və bu sahədə mövcud olan boşluğu doldurmaq baxımından ciddi əhəmiyyət kəsb edir. "Əcəmi" nəşriyyatında işıq üzü görən əsərin elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor İlham Tahirov, rəyçiləri filologiya elmləri doktoru, professor Sədaqət Həsənova və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Şirməmməd Qulubəylidir.

Əsərin quruluşu giriş, üç fəsil, nəticə və istifàdə ådilmiş ədəbiyyàt siyàhısındàn ibàrətdir.

İşin giriş hissəsində mövzunun elmi yeniliyi və aktuallığı əsaslı şəkildə tutarlı faktlarla şərtləndirilir.

Əsərdə zərfin funksiyaları  ilk dəfə olaraq ingilis və Azərbaycan dilinin materialları əsasında müqayisəli şə­kildə tədqiq olunmuş, sistemi ilə bağlı morfoloji uyğun­luqlar və morfoloji ayrılmalar öz əksini tapmış,  semantik və üslubi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilmişdir. Bu baxımdan tədqiqatın nəticələri həmin sahə ilə bağlı əsərlərin yazıl­ması üçün yeni istiqamətlər aça bilər.

Əsərin "İngilis və Azərbaycan dillərində zərfin tədqiqi tarixi və onun morfoloji xüsusiyyətləri" adlanan birinci fəsli 3 paraqrafdan ibarətdir. Sinxron planda yazıl­mış bu fəsildə tədqiqatçı ilk növbədə bu sahədəki təd­qiqat­ların araşdırılması - Azərbaycan və ingilis dilində zərfə həsr olunmuş, demək olar ki, bütün əsərlərin təhlili fo­nunda zərfin funksiyalarının mahiyyətini açmağa, onun təsnifat prinsiplərini müəyyənləşdirməyə, İngilis və Azər­baycan dillərində zərfin quruluşca növləri müqayisəli şəkildə təsnif etməyə, zərfin əmələgəlmə müxtəlifliyinin elmi izahını verməyə səy göstərmişdir.

Fikrimizcə, əsərin əsas sütununu ikinci fəsil təşkil edir. İki paraqrafdan ibarət olan bu fəsil "İngilis və Azərbaycan dillərində zərfin leksik-semantik inkişafı və konversiya məsələsi" adlanır. Burda ingilis və Azər­baycan dillərində digər nitq hissələrinə mənsub olan sözlərin zərfə məxsus xüsusiyyətlər qazanaraq adverbial­laş­ması-zərfləşməsi müzakirə müstəvisinə gətirilir. Müəl­lif İngilis və Azərbaycan dillərində adverbiallaşmaya ən çox məruz qalan nitq hissəsinin sifət olduğunu qeyd edir və bunu sifətlə zərfin semantik cəhətdən yaxınlığı ilə izah edir.

II fəslin növbəti paraqrafında isə İngilis və Azər­baycan dillərində zərfin başqa nitq hissələri ilə omo­nimliyi geniş şəkildə təhlil olunur, zərfin semantik inkişafı izlənilir, İngilis və Azərbaycan dillərində oxşar və fərqli cəhətlər müəyyənləşdirilir. Təhsil müəsissələrində Azər­baycan dilinin tədrisi zamanı mübahisə doğuran zərfin isim, sifət, say, əvəzlik və köməkçi nitq hissələri ilə yaratdığı leksik-qrammatik omonimlik elementləri ilə izaha cəlb edilir.

Əsərin III fəsli "İngilis və Azərbaycan dillərində zərfin leksik-semantik və sintaktik xüsusiyyətləri" adlanır. Bu fəsil dörd paraqrafdan ibarətdir. Müqayisə olunan dil­lərdə zərfin məna növlərinin təsnifatı araşdırılır,  İngilis və Azərbaycan dillərində zərfin sintaktik funksiyaları müəyyənləşidirilir, digər nitq hissələri ilə əmələ gətir­dikləri birləşmələr öyrənilir, zərfin digər nitq hissələrinə çevrilməsi hadisəsindən bəhs olunur. Sonuncu fəslin sonuncu paraqrafı İngilis və Azərbaycan dillərində zərfin cümlədə yeri və mövqeyi məsələsinə həsr olunur. Müq­a­yisə olunan dillərdə zərfin cümlədə yeri və mövqeyi araşdırılır, hər iki dilin dil faktları əsasında  oxşar və fərq­li əlamətləri  təhlil olunur.

Beləliklə, müəllif zərfin leksik-semantik inkişafını, morfoloji qrammatik əlamətlərinin bütün əlvanlığı ilə müqayisəsi aparılan dillərin  zəngin materialları əsasında nümayiş etdirməyə, mövcud dilçilik baxışlarına müəllif mövqeyini bildirməklə şərh etməyə çalışmışdır.

Əsərin ədəbiyyat siyahısı tədqiqatçının bilik və məlumat dairəsinin genişliyini, nəzəri biliklərinin yetkin­liyini nümayiş etdirir.

Əsərdə qoyulan məsələlər Azərbaycan dilçiliyi üçün nə dərəcədə zəruri əhəmiyyət kəsb edirsə, gəlinən nəticələr, əksini tapan qənaətlər də bir o dərəcədə əhəmiyyət və fayda kəsb edir.

İlk baxışdan oxucuya elə gəlir ki, bu mövzu sadəcə morfologiyanın predmetidir, amma əsəri oxuduqdan sonra qənaət dəyişir: burda həm qrammatikanın hər iki sahəsi morfologiya və sintaksis, hətta leksika məsələləri tədqiq olunur. Bu da İsrafil müəllimin hər iki dilin incə­liklərinə, mübahisəli məqamlarına dərində bələd olma­sın­dan irəli gəlir. Çünki o, uzun illərdir ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. Çalışdığı dövürdə həm kollektivin, həm də ictimaiyyətin hörmətini qazanıb. Onun kəşməkəşli həyat yolu  geniş tələbə auditoriyasında formalaşmaqda olan gəncliyin şəxsi nümunəsinə çevrilib. Çünki İsrafil müəllim doğma torpaqlarımız uğrunda gedən I Qarabağ müharibəsində rəşadətlə vuruşub və ağır yaralanıb. Müharibə əlili olan Qazi İsrafil Babayev fədakar müəllim kimi də elmin sirlərini təlbələ və şagirdlərinə öyrət­məklə yanaşı vətənpərvərliyi, əməksevərliyi, torpaq sevər­liyi də aşılayır. Həmçinin, kənd saflığı, sadəliyi onu tanıyan hər bir gəncin ifallılıq fenomeninə çevirib. Bu mə­qamları əbəs yerə xatırlatmadım. Dahilərdən birini yax­şı ifadəsi var: "Yazılan hər bir əsərin arxasında həmin müəl­lifin xarakteri dayanır". Əsərdə aparılan polemika, elmi müzakirə mədəniyyəti və elmi mübahisələr də tədqiqat­çının yüksək nəzəri hazırlığını göstərməklə bəra­bər, polemika qabiliyyətini və şəxsi mədəniyyətini də göstərir. Biz də öz növbəmizdə İsrafil müəllimə yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

 

ZÜLFİYYƏ İSMAYIL

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Naxçıvan Bölməsi

 

Olaylar.- 2023.- 17-23 noyabr, ¹42.- S.15.