Axısxa/Məhsəti Türk xalqının
irfani dünyası
haqqında...
Tədqiqatçı-alim S.M.Cəlilov
tərəfindən qələmə
alınmış tarixi-coğrafi
əsərdə
əski Hun-Qıpçaq
torpaqlarının bu uluslarının həm də dini-fəlsəfi dünyagörüşünüm formalaşma mərhələri
(əski Səmavi tapınmalar dövrü, qədim Alban mədəniyyəti
çağı, qəbul
edilmiş ilk İlahi-Haqq
təriqətinə qədərki
əsrlər (xristianlığa
qədərki) və
İslam dini mərhələsi)
tarixi mənbələr
əsasında elmi-nəzəri
baxımından qiymətləndirilməklə
dəyərli dini-ruhani
əsasların təsviri
verilmişdir.
Sabircan Məhəmməd oğlunun
(1957) qəbul edilmiş
mənbələrə əsasən
çoxillik tədqiqat
nəticələri olaraq
qələmə aldığı
2 cildlik "Axısxa
Türk mədəniyyəti
və ədəbiyyatı
tarixi" tarixi-kulturoloji
əsərinin, milli etnoqrafik
əsərinin 1 cildinin
(İstanbul şəhəri, 2023) 62-68-ci səhifələri "Xristianlığa
qədərki inanclar və xristianlığın
yayılması" başlıqlı
mövzunun şərhinə
aiddir.
Axısxa/Məhsəti Türk qövmünün dini-irfani
irsi və ilkin tarixi mistik-fəlsəfi
dünyadərki formalaşma
mərhələsi e.ə.
I minilliyə təsadüf
etməklə özündə
Göy Tanrıçılığı
(Tenqri Allahı) təriqətini ifadə etmişdir. Bu dini-ideoloji təlim (Təbiətin, Dünyanın, Həyatın...ictimai-fəlsəfi və
elmi-nəzəri qanunauyğunluqlarının
İlahi hökmləri,
Səsin və Duaların yetdiyi Ali Məqamın mistik təsəvvürü) əslində
Səmavi Hökmün
Yerə enən Kitab-larınını irfani-fəlsəfi
məzmunu baxımından
sonrakı Ruhani təlimlər üçün
əsas olmuşduir. Dünyəvi ilkin Haqqa tapınma-Göy Tanrışılıq/Tenqri
(Göy Allahı) nəinki bütün Türksoylu xalqların, eləcə də dünya
İnanc aləminin Ruhani dualarını qəbul etmişdir...
Təsadüfi deyil ki, "Tenqri"
teo/antrotoponimi Kiçik Asiya-Çukot yarımadaları hüdudlarında
yayılan yer adları kimi Müqəddəs Ruhun qorunmasına bir tarixi-coğrafi nişanədir.
Bu baxımdan Qazaxıstanın
şimalında, Təbil/Tobol
çayının mənbəyi
hövzəsində Teniz/Tengiz
gölü, bu ölkənin şimal-şərqində
Tendık/Tendik şəhəri, Tatarıstan
Respublikasının paytaxtı
Qazan şəhəri
yaxınlığında Tengi
şəhəri, Baykal/Bəygöl
gölünün cənub-şərqindəki
Dərəsu şəhərinə
yaxın Tanqa/Tengi yaşayış məntəqəsi, Uzaq Şərqdə, Yaqutstan/Saxa Respublikasının cənubunda Amur/Əmir mahalında Tunqir/Tenqir/Tenqri çayı...məhz ilkin Göy Tanrı/Tenqri inancının əsatirlərdə və
toponimlərdə yaşanmasına
bir sübutdur. Qazaxıstan, Qırğızıstan
və Uyğurstan dövlətlərinin sərhəd-təmas
hüdudunda yerləşən
Xan Tenqri zirvəsi
(6995 m, Tyan-Şan dağlarının
yeddi uca zirvələrindən biri)
əski Türkcə
"Göylərin sahibi"
mənasındadır.
Qazaxıstan və Qırğızıstan
sərhəddində Tenqri
Tağ dağı əski türk xalqlarının dini-fəlsəfi
dünyadərkində Göy
Tanrıçılığının müqəddəs irfani ruhunu qoruyub saxlayan mistik Məqam timsalında qiymətləndirilir.
Baykal gölü hövzəsindən
Qara və Xəzər dənizləri
əhatəsi hüdudlarında
məskunlaşan Axısxa/Məhsəti Türklərinin
Göy Tanrıçılığı
inamı e.ə. I minillikdə qədim Hun və Qıpçaq (Xəzər) tayfa birliklərinin Günəş,
Ulduz, Ay, Göy üzü/Göy qübbəsi...kultu ilə eynilik təşkil etdiyindən indinin özündə söylənilən duaların
(alqışlarla/qarğışlarla
qarışıq) etnogenetik
və morfofonetik eyniliyi, bağlılığı
aydın bilinir:
Günəşə kor baxım/Gün gözünü tutsun...
Tanrı
haqqı üçün/Yer haqqı üçün...
Göy haqqı/Uca Məqam dualarını qəbul etsin...
Su haqqı üçün/Vətən imanın yarısıdr...
Əsərin bu bölümündə
bildirilir ki, eləcə
də Hunların, Qıpçaqların Göy
Tanrıçılığa bağlı şifahi xalq ədəbiyyatının
mifləri, nağılları,
əsatirləri, əfsanələri...eyni ilə məzmun
və dini-inanc baxımından Axısxa/Məhsəti Türklərinin
ədəbi qan yaddaşı ilə doğma olduğu kimi, həm də Yaqut Türk
xalqların milli-maddi və mənəvi irsində indi də qorunub saxlanılıb (F.Kırzıoğlu,
1976).
Bu dini-nəzəri ideyanın
müdafiəçiləri sırasında yunan tarixçisi G.Ç.Teofanesin
bir mülahizəsi vurğulanır:
-Xəzərlər şərqdən
gələn Türklərdir
(Xəzər xaqanlığının
bir adı da Çola olub-Q.Y.)
Aral/Ural dağlarından şərqə
doğru Sakit okean hövzəsinin (12-13
milyon kv.km ərazi) kökənli xalqlarından
olan Sabirlərin/Sibirlərin Xəzərlər
adlanması tarixi kerçəklikdir. Həmin
xalqların Qara dəniz hövzəsi ətrafında (Hunların/Qıpçaqların yaşadıqları
ərazilərdə) dini-irfani
təriqətləri-dil qohumluğu
eyni olan yerli Türk qövmü ilə assimlyasiyası, qaynayıb-qarışması
(e.ə.I minilliyin sonlarında, I-IV əsrlərdə) barədə
digər məşhur
yunan səyyahı-tarixçisi,
miniatürçü-rəssam Q.Feofan (1340-1410) əsərləırində
qeyd etmişdir (İ.S.Çiçurov).
Xəzərlərin ümumilikdə Qafqaz bölgəsində etnogenetik
dominant təsirə və
yerli dil-din birliyinə uyğun assosiativ milli bazisin formalaşmasındakı müsbət
rolu barədə Rusiya Elmlər Akademiyasının Dağıstan
Elm Mərkəzinin Tarix,
arxeologiya və etnoqrafiya institutunun əməkdaşı, tarix
elmləri doktoru (milliyyətcə dağ yəhudisi olan) İ.Q.Semyonovun
(1961) həmin
Mərkəzin "Xəbərlər"
toplusunda (2007) dərc
etdirdiyi "Xəzərlər
haqqında Leonti Mrovelinin məlumatı"
adlı məqaləsində
bildirilir.
Gürcü tarixçisi və
din xadimi L.Mroveli
XI əsrdə yaşamışdır.
Anadolu və Qafqaz bölgələrində Göy
Tanrıçılığın (əslində Türkdilli xalqların ilk inanc və dini-etiqad fəlsəfəsi) sıxışdırılması,
ictimai-dini təsirinin
zəifləməsi...IV əsrdən
başlayaraq bu coğrafi məkanda Xristianlığın geniş
yayılması (eləcə
də Alban mədəniyyətinin
dini-ruhani əsaslarına
yiyələnməklə), Biznas və Sasani imperiyalarının təcavüzləri nəticəsində
mümkün olmuşdur.
Müəllif qeyd etmişdir
ki, tədricən Göy
Tanrıcılığı təriqətinin maddi-milli
irsi, mənəvi gələnəkləri təqib-tədric-qadağa
edilməklə qədim
Türk-Bun Türk kultunu yad amillər əvəz etməyə başladı-əlifba dəyişildi,
yazılı-maddi abidələr
dağıdıldı, kökənli
etno-milli dəyərlərin
silinməsi siyasəti
yürüdülmüşdür. Fikirlərini əsaslandırmaq
üçün tədqiqatçı
məhz gürcü mənşəli alimlərin
(şərqşünas-dilçi,
SSRİ EA-nın akademiki
Q.V.Tsereteli (1904-1973), T.Karasanidze...) əsərlərinə
istinad etməklə Axısxa/Məhsəti Türklərinin yaşadıqları
bölgədə V-VII əsrlərdə
Xəzər-Türk xalqlarına
məxsus əski əlifbalı yazı nümunələrinin, naxışlı-miniatür
daş abidələrinin
dağıdılmasını, yox edilməsini...qeyd etmişdir (səhifə 65-68).
"Axısxa Türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixi" kitabının "Axısxa Türkləri və İslam" başlıqlı bölümü (səhifə 90-93) Qafqaz bölgəsində İslam dininin yayılması, bu dini-fəlsəfi təriqətin davamlı dünyadərki fəlsəfəsinə çevrilməsi tarixinə, eləcə də Axısxa/Məhsəti qovmünün bu İnanca-İnama tapınması zəruriliyinin elmi-nəzəri və faktoloji izahına həsr edilmişdir. Qeyd olunur ki, bu tarix VII əsrə təsadüf edir (İslam Xilafətinin sərkərdəsi Əbu Həbib bin Məsləmə (610-662) bu sahədə xüsusi rol oyamışdır). Axısxa/Məhsəti Türklərinin İslam dini dünyagörüşünün təşəkkülü, formalaşması və inkişaf dövrü Osmanlı dövlətinin məşhur din xadimlərinin adı (şeyx Əlaüddövlə Şimnani (1261-1336), Abdullah Məhsəti...) ilə bağlılığı Paşa Yaqubun tərtib etdiyi "Evliyalar Ensklopediyası"nda (I cild, 2020) öz tarixi izahını tapmış, bu zəmində Təsəvvüf elminin geniş yayılması diqqətə çatdırılmışdır. Qafqaz bölgəsinin Məhsəti nahiyəsində İslam dini təriqətinin təşəkkülü bir sıra alimlər (tarix elmləri doktoru, professor, şair Ş.Lomsadze (1925-2003) "Məhsəti və Məhsətililər" (Tiflis ş., 1999) kitabı) tərəfindən yanlış olaraq, əski tarix təıhrif edilərək XVII əsrin II yarısı ilə bağlanılır. Amma, alim-şair tarixi sınaqlardan çıxmış Həqiqət dərkini də yazmaqdan çəkinməmişdir:
-Hər bir xalq tarixi hüquqa malikdir, eləcə də, uzun əsrlər ərzində əcdadları, sələfləri tarixdən mərhum edilmişlər olsalar da...
Haşiyə. Axısxa/Məhsəti bəylərbəyi II Mənuçöhr 10 avqust 1578-ci ildə Osmanlı dövlətinin dövlət xadimi, general Lələ Qara Mustafa paşanın (1500-1580) qərargahına gələrək İslam dinini qəbul etmələrinə razılığı xahiş etmişdir.
Görkəmli tarixçi, coğrafiyaçı, yazıçı Katib (Mustafa) Abdulla oğlu Çələbi (1609-1657) "Cahannamə" əsərində (İstanbul ş.,1732) yazmışdır ki, əski Axısxa/Məhsəti bölgəsinin yurdlarında qədim qəbir daşları yayılmış ərazilər-Əski Müsəlman Məzarlığı adlanmışdır (səhifə 95). Ümumiyyətlə, bu bölgədə dini-irfani ideya birliyinin, ruhani dünyadərkinin yayılmasına mənəvi-maddi əsas olaraq məscidlərin, mədrəsələrin, İslam dini-maddi irs abidələrinin...inşası I Arslan Məhəmməd paşa və Yusif paşa oğullarının dövründə xüsusilə geniş təşəkkül tapmışdır.
Əsərin III hissəsindəki "İnanclar", "Andlar", "Dualar", "Ağılar" bölümlü mövzuları dini-elmi və fəlsəfi-mistik məzmun kəsb etməklə Axısxa/Məhsəti türk xalıqının dünyəvi dünyadərkinin kamilliyinə, Haqqa səmimi tapınmasının İlahi sevgi qaynaqlarından qidalandığına işıq saçır.
(ardı var)
R.S. Bütöv Türk qovmünün ayrılmaz milli etnogenetik qolları olan Cənubi Azərbaycan Türkləri ilə Axısxa/Məhsəti Türklərinin keşməkeşli, faciəvi tarixi-sınaqlı talelərinin eyniliyinin "bir səhifəsi" də 1940-cı illərin ortalarında qatı düşmənlərimiz-İ.Stalin və A.Mikoyan cütlüyü tərəfindən "yazılmışdır"-1944-cü ildə Axısxa/Məhsəti Türkləri (212 kəndin 16.700 ailəsinin 94.955 nəfəri) kökənli yurdlarından Qazaxıstan və Orta Asiyaya sürgün edilmiş (SSRİ Müdafiə Komitəsinin 31 iyul 1944-cü il 6279 saylı Qərarı ilə), bir il mövcud olmuş Cənubi Azərbaycan Milli Demokratik hökuməti isə 13 dekabr 1946-cı ildə qan içində boğulmuşdur..
R.S.S. 1990-cı illərdə Özbəkistanın Fərqanə vadisində hay-daşnak silahlı qüvvələrinin təhriki ilə doğma yurdlarından məcburi köçkün həyatı yaşayan və Rusiya federasiyasının Krasnodar və Stavropol diyarlarında məskunlaşmağa məcbur olan 80-100 min nəfər Axısxa/Məhsəti Türkləri yerli rus-hay qüvvələrinin ictimai-siyasi təqibləri və etno-milli zəmində amansız təhdidləri nəticəsində növbəti dəfə məcburi köçürülməyə məruz qalmışlar (Antaliya şəhəri, Ağdəniz Universitetinin professoru L.Dərviş, 2019).
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
Olaylar.-
2023.- 13-19 oktyabr, ¹38.- S.17.