Axısxa/ Məhsəti Türk xalqının
fəlsəfi-dini andları, inancları...
Göy Tanrısı- Tenqri Allahına inamdan başlayaraq İslam dini-fəlsəfi mədəniyyətinin
irfani hikmətlərinə
yönəlik təriqət
yoluna qədər minilliklərlə yol gələn Axısxa/Məhsəti Türk xalqının İlahi Haqqa tapınmağında
səmimilik, qəlb bağlılığı, qəlbən
inam, təmənnasız
bağışlanma istəyi,
halal ömür payının diləyi, Torpağa, Vətənə
bağlılığı, ruh kamilliyini İlahi Yazı naxışı/nəqşi
və Alın yazısı kimi qəbul etməyi...Göy Məqamının
Kitabı kimi müqəddəs Hökmü
olaraq qəbul edilmişdir, nəsildən-nəsilə
irsən-mənən ötürülməkdədir...
Məhrumiyyətlərdən, ağır sınaqlardan, kəşməkeşli ömür yollarından keçən Bütöv bir Xalqın-Axısxa/Məhsəti qövmünün dini inancının sarsılmazlığı və mənəvi kamilliyinin ifadəsində qəlbən inanma Haqqa uzanan qoşa əllərdədir, qılınan namazın rükətlərindədir, ağızda dillənən dualardadır, gündəlik pıçıltılı zikrlərdədir...
Duanın Uca Haqq məqamında qəbuluna inam var bu Xalqın qəlbində, ona görə də bu duaların tarixi xalqın tarixi qədərdir, din-fəlsəfi dünyadərkinin zənginləşməsi məhz bu amillərə-təqvalara əsaslanır.
Sabircan Məhəmməd oğlu Cəlilovun qələmə aldığı "Axısxa Türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixi" kitabının (2023) III hissəsindəki "İnanclar", "Andlar", "Dualar", "Ağılar" bölümü qeyd edilən hikmətli inam ocaqlarının şöləsi haləsində yazılmışdır.
Bildirilir ki, Axısxa türk mədəniyyətinin 3000 illik dili, ədəbi üslubu, dini-irfani təcəllası, tarixi-coğrafi irsi...Anadolu yaylası, Qafqaz bölgəsi və Qara dəniz hövzəsində Antik dövr mərhələsini təşkil etmişdir. Bu barədə macar/hun türkoloqu A.Vamberi (1832-1913) və gürcü alimi, akademik S.S.Çikiya ("Sovet Türkologiyası" jurnalı, 6-cı sayı, 1977) elmi-nəzəri mülahizələrini bildirmişlər. Türk dünyası ölkələrinin bütövlüyü və birliyi ideyasının yaradıcılarından ("Böyük Turan İttifaqı") olan A.Vamberi Axısxa/Məhsəti Türk xalqını ÜmumTürk hüdudlarında qədim dini-ideoloji təriqətə yiyələnmiş əski qövm timsalında qiymətləndirmiş, Axısxa/Məhsəti ərazilərini coğrafi məkan kimi Anadolu və Qafqaz bölgəsi arasında "dini-fəlsəfi körpü" olaraq qəbul etmişdir.
Haşiyə. Bir sıra dillərə yiyələnən Armini Vamber 1857-1863-cü illərdə Osmanlı Türkiyəsinin Dövlət naziri Mehmet Fuad Keçecizadənin (1814-1868) katibi olmuş, bu dövlətin tarixi əsərlərini tərcümə etdiyinə görə macarıstan EA-nın müxbir üzvü seçilmiş, çar Rusiyasının işğalçılıq siyasətinə qarşıTürk xalqları birliyinin vacibliyi ideologiyasının daşıyıcısı olmuş, Dərviş libasında və Rəşid Əfəndi adı ilə Türküstan diyarını səyahət edərək İslam dini-fəlsəfi etiqadının elmi-nəzəri təhlilini vermiş, 1864-cü ildə "Orta Asiyaya səyahət" kitabını çap etdirmişdir.
"Axısxa Türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixi" kitabının III hisəsi, "Axısxa Türklərinin şifahi ədəbiyyatı" bölümü, "Folklorun öyrənilməsi tarixindən" (səhifə 108) mövzusunda bu Xalqın ilkin dini-mistik ideya təriqətinə tapınması tarixinin qədimliyi öz əksini tapmışdır. Xalq folklorunun ana xətti dini-mistik fəlsəfi təfəkkürün təlqini, şifahi xalq ədəbi irsinin ümumi süjet xəttində Haqqa tapınan irfani inancı...ilə mövzu zənginliyinə əsaslanır.
"Axısxa Türklərinin şifahi ədəbiyyatı"nı təhlil edən müəllif mülahizəsini belə əsaslandırır ki, Göy Tanrısı/Tenqri Allahına tapınma əski minilliklərin dini mərasimlərinin (Günəşə, Aya, Ulduzlara, Suya, Torpağa yönəlik inanclar, dua və bədduaların dilə alınması, Ruhların tarixi-mifik məkanlar obrazında təsəvvürü...) əsas özəlliyi olmaqla yanaşı, Xalqın mənəvi-əxlaqi kamilliyinin təkmilləşməsinə səbəb olmuş, əsas şərt kimi dəyərə malikdir. Yəni, dini-hikmətli təsəvvürlər şifahi xalq ədəbiyyatının mövzusuna çevrilmiş, Türk xaılqlarının ümumi inanc obrazları Axısxa/Məhsəti Türklərinin də müqəddəs ünvanları kimi qəbul edilmişdir (Humay Ana, Xıdır Əlləz/Xıdır İlyas,...).
Humay Ana ilə bağlı dini-mifiloji təsəvvürün şifahi xalq ədəbiyyatında geniş yer tutması minilliklərlə tarixi dövrün başlanğıcında dünyadərkinin fəlsəfi məzmunu barədə aydın təsəvvür yaradır.
"İnanclar" bölümü Axısxa/Məhsəti Türklərinin etiqadının fəlsəfi təməlinin, minilliklərlə formalaşmış İlahi Haqq dualarının əski tarixlərdən süzülən irfani təfəkkürünə həsr edilmişdir. Bu inanclar mistik ruhların saflaşmasına, milli-dini dünyadərki gələnəklərinin nəsildən-nəsilə ötürülməsinə işıq salmışdır:
Bar verən ağacı kəsməzlər/Şər qarışanda dırnaq tutmazlar;
Çörək düşəndə üç dəfə öpüb başınıza qoyun/Dualarınızı axar sulara söyləyin;
Məhsəti Türklərinin inancları dini-fəlsəfi məzmun kəsb etdiyi kimi, həm də əxlaqi-mənəvi dəyərlərin milli özgürlüyünü yaratmışdır:
Gəlin Bəy evinə qədəm basanda nəzərə gəlməsin deyə ayağı ilə vurub qabı sındırar;
Tək gül yas, hüzür yerinə, cüt gül isə toya aparılar.
İlahi haqqa tapınma bu imanlı-inamlı Türk qovmünün müqəddəs etiqadından doğan "Andlar"ında təcəlla etmişdir (səhifə 119). Müəllif qənaəti bir daha təsdiq edir ki, Axısxa/Məhsəti Türklərinin Göy Tanrıçılığı, Səmavi Tenqri Allahına tapınması ilk təşəkkül mərhələsində Günəşə, Aya, Ulduzlara, Yerə, Suya...üz tutub dilə gətirdikləri dualarla səslənir:
Günəşin istiliyi ocağınızı isindirsin/Ayın işığı həyətinizə düşsün;
Allah-Təala qorusun/Peyğəmbərə and olsun.
Xalqın
dini təsəvvüflərinə
hakim olan və ÜmumTürk xalqlarının dini-dünyəvi
təlqin ruhuna hakim olan Xeyir qüvvələrinin
çağırılması, Şər qüvvələrin
uzaqlaşdırılması istəyinə (xeyirlənməyə
qovuşma və şərlənmədən uzaqlaşma)
uyğun səmimi diləyin inama hakim olması milli-dini təriqətin
dəyəri kimi qəbul edilmişdir. Bu yöndən yenə
də, Göy Tanrıçılığının izlərinə
rast gəlinir, Ruhlara sitayişə aşiq Şamanların
ilkinliyi yada düşür:
Ay
gördüm, xoş gördüm, Meçeçimin dibini
boş gördüm.
Dini inanclara görə təzə Ay görünəndə ziyilin
üstünə duz səpib sürtərək oynaya-oynaya bu
duanı oxuyarlar- "Meçeçe (ziyil)"
duasını...
Xeyirli sənalar sırasında bərəkət, büsat,
vüsal, ayrılıq...duaları ruhani inanclardan, dini etiqaddan
qaynaqlanıb:
Süfrənin bərəkəti çınqı-çınqı
olsa da, əskilməsin/Gözün dolusu
xeyrini görəsən;
Qapın
xeyirliyə açılsın/Ocağın nəsillikcə
alışsın.
Şər qüvvələrdən qorunma hissinin və istəyinin
bədduaları da az deyil:
Bacasını ildırım vursun/Qapısına zindan kilidi
asılsın...
Ruhların çağırılması, bu amacla qəlbin inama
köklənməsi yenə də ilk dini hökmlərin təlqini
ilə bağlı- Göy Tanrısı/Tenqri Allahına
yönəlik dualar qismindədir, istər Xeyirli, istərsə
də Bəd dualar olsun və Xeyir-Şər mübarizəsinin
ilkinliyindən soraq verir. Axısxa/Məhsəti Türk
xalqının milli-mənəvi, tarixi-coğrafi, dini-irfani...qədimliyi
kimi.
Xəstəlikləri törədən
şər qüvvələrin
(Cinlərin) canda-bədəndə olması İlahi-Səmavi
dualar sorumunda ifadə olunub, xüsusi sirli-sehrli mərasimlərlə
qovulması isbatlanıb.
Şər qüvvələrin, yabançı ruhların
uzaqlaşdırılması üçün, qovulması
üçün edilən duaların dini-fəlsəfi istəyində
Göy Haqqının hökmünə tapınma, bəd əməllərdən
uzaqlaşma niyyəti, şər qüvvələrdən
durulma...sonralar müqəddəs "Qurani-Kərim"in
72-ci "əl-Cinn" ("Cinlər) surəsinin (28 ayədir)
4-cü ayəsində ifadə edilib:
-Doğrusu bizim səfehimiz (İblis) Allah barəsində tamamilə
yalan (haqdan uzaq) sözlər söyləmişdir.
Axısxa/Məhsəti Türklərinin
amacına rəğmən
şər qüvvələrin odda çatılması istəyində
deyilir-
Uzaq dağların arxasına atmalı/Peşinə
(arxasına) atəş yaxmalı.
Adı çəkilən surənin
15-cı ayəsində də Buyurulub:
(Haqq yoldan) çıxanlar isə Cəhənnəm üçün odun
olacaqlar (orada yandırılacaqlar).
Görkəmli tədqiqatçı Sabircan Məhəmməd
oğlu Cəlilovun
"Axısxa Türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı
tarixi" kitabı bütöv bir Türk qövmünün
etno-milli dəyərlərinin faktoloji-tarixi salnaməsi kimi dəyərli
olmaqla yanaşı, həm də bu Xalqın dini-fəlsəfi
düşüncə altqatının ruhani-irfani özəlliyinin
qiymətləndirilməsi üçün zəruri nəşr
nümunəsidir.
R.S.
Axısxa/Məhsəti Türk xalqının tarixi əraziləri
olan Qara dəniz hövzəsinin Cəvahirli bölgəsi
1918-ci ildə yeni yaranan Gürcüstan Respublikasının,
1920-ci ildə
Gürcüstan SSR-nin tərkibinə verilmişdir. 1921-ci il
Qars müqaviləsinin şərtlərinə görə
bölgə iki yerə parşqalanmış, böyük hissəsi
SSRİ-nin tərkibində qalmışdır.
Doğma
yurdlarından 1944-cü ildə
sürgün edilən bu Xalq 1956-cı ildə siyasi və
hüquqi bəraət almışdır.
R.S.S. Məhsəti/Cəvahirli
bölgəsinin əsas dini-ruhani mərkəzlərindən
biri də Əhəlkələk nahiyəsinin XV əsrdə
tikilmiş Axısxa/Məhsəti qalasının Əhmədiyyə
məscidinin (XVIII əsrdə inşa edilmiş) mədrəsəsi
və onun kitabxanası olmuş, Yaxın Şərqin məşhur
dini-dünyəvi ocaq sayılmışdır. Rus ordusunun
general-feldmarşalı İ.F.Paskeviç (1782-1856) 1828-ci ildə
bu qalanı işğal etdikdə həmin kitabxanın qiymətli
nüsxələrinin çoxusu məhv edilmiş, qalan hissəsi
Peterburq şəhərinə daşınmışdır.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin
müəllimi
Olaylar.- 2023.- 20-26 oktyabr,
¹39.- S.17.