Bir əsrlik Cümhuriyyət

"Özünün 100-cü ildönümünü Türkiyə artıq iqtisadi və siyasi müstəqilliyini tam mənada bərqərar etmiş bir ölkə olaraq qeyd edir"

Türkiyə Cümhuriyyətinin elanının 100 ili tamam olur. 1923-cü il, oktyabrın 29-da Qazi Mustafa Kamal Atatürkün elan etdiyi Türkiyə Cümhuriyyəti ötən 100 ildə çətin, çətin olduğu qədər də şərəfli yol keçərək günümüzə gəlib çatıb. Ona görə çətin olub ki, Cümhuriyyətin elanından tam 5 il əvvəl yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti kimi Türkiyə də beynəlxalq basqılara məruz qalıb, onu təzyiqlər altında saxlayaraq sıradan bir vilayətə çevirməyə cəhd ediblər. Lakin Qazi Mustafa Kamal Atatürk bütün bu təqib və təzyiqləri önləyə, Cümhuriyyəti ayaqda tuta bilib.

Bu gün də Türkiyə Cümhuriyyəti yaşayır, inkişaf edir. Təkcə regionda deyil, eləcə də qlobal miqyasda gücə çevrilir. Tarixdən günümüzə qədər gələn və bu gün də uğurla həyata keçirilən düzgün idarəçilik sayəsində Türkiyə ilə təkcə regional aspektdə deyil, eyni zamanda beynəlxalq aləmdə hesablaşırlar.

Türkiyə Cümhuriyyətinin yüz illik tarixinə nəzər salan politoloq Yusif Bağırzadə deyib kiI Dünya müharibəsi gedişində aldığı ağır məğlubiyyətlər nəticəsində Mudros müqaviləsinin imzalanmasında sonra Osmanlı imperiyası nəinki geniş coğrafiyasından məhrum olmuş, hətta özünün tarixi ərazisini, İstanbul, İzmir və digər Osmanlı torpaqlarını itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdı. Məhz belə bir şərait Türk Milli Hərəkatının ortaya çıxmasına səbəb olmuşdu.

Politoloq deyib ki, 19 may 1919-cu ildə Çanaqqala döyüşünün görkəmli simalarından biri olan Mustafa Kamal Paşa, Samsuna gələrək, Sevr müqaviləsi ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsini başlatmışdır:

"Samsun şəhərindən başlanan mücadilə üç il sürdü və bundan sonra 1919-cu ilin dekabrında Ankaraya gələn Mustafa Kamal Samsunu Türkiyə dövlətçiliyi uğrunda mübarizənin mərkəzi elan etdi. Bundan sonra Mustafa Kamal 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada xalqın iradəsini təmsil edən Türkiyə Böyük Millət Məclisinin çağırılmasına nail oldu. Həmin il, yəni 1920-ci ilin avqustunda İstanbuldakı hökumət I Dünya müharibəsinin qalibləri olan ABŞ, Britaniya, Fransa tərəfindən təslimçi sülhə - Sevr anlaşmasını imzalamağa məcbur edilmişdi. Sazişə görə, Osmanlı 1914-cü ilə qədər olan ərazilərinin dörddə üçünü itirir, ordu və donanması müttəfiq ölkələr tərəfindən bölüşdürülürdü. Geriyə indiki Türkiyənin üçdə biri qalırdı".

Yusif Bağırzadə deyib ki, təbii olaraq bu anlaşma xalqda böyük etiraza səbəb olmuşdu:

"Mustafa Kamal Paşa isə türk xalqının heç vaxt bu təslimçilik aktına razı olmayacağını bildirərək Qurtuluş savaşına başlayır. 1921-ci ilin yanvarından başlayaraq qələbələr əldə edən türk ordusu həmin ilin avqustunda Sakarya savaşından zəfərlə çıxdı. 1922-ci ilin avqustunda Mustafa Kamalın komandanlığı altında həyata keçirilən "Böyük Taarruz" əməliyyatı ilə Türkiyənin yunan ordusunun işğalı altında olan cənub-qərbi əraziləri də azad edildi.

Bundan sonra Türkiyə Sevr anlaşmasının ləğv edilməsi üçün Lozannada yeni beynəlxalq konfransın çağırılmasına nail oldu və 1923-cü ilin iyulunda Lozanna konfransının yekun sənədi Sevr müqaviləsini ləğv etdi. Bununla da Türkiyənin ərazisi indiki sərhədlər çərçivəsində təsbitlədi. 1923-cü il oktyabrın 2-də türk ordusu sonuncu işğalçı qoşunları - ingilis hərbi gəmilərini İstanbul ətrafından vurub çıxardı.

1923-cü il oktyabrın 29-da Mustafa Kamal Türkiyə Böyük Millət Məclisində (TBMM) çıxış edərək Türkiyə Cümhuriyyətinin yarandığını elan etdi. Parlament Mustafa Kamalı ölkənin ilk prezidenti seçdi, ilk hökumətin qurulması isə ordu komandanlarından İsmət İnönüyə tapşırıldı. 1924-cü ilin aprelində Cümhuriyyətin ilk Konstitusiyası - Anayasa qəbul olundu".

Yusif Bağırzadə deyib ki, Cumhuriyyətin qurulmasından keçən 100 il ərzində Türkiyə tarixində müxtəlif təlatümlər olsa da, hərbi çevrilişlər baş versə də Türkiyə Cumhuriyyət olaraq ayaqda qalmağı bacardı və inkişaf etdi:

"Bu gün Türkiyə beynəlxaq münasibətlər sitemində öz yeri olan, gündən-günə güclənən, sürətlə inkişaf edən, beynəlxalq aləmdə söz sahibi olan ən qüdrətli ölkələrdən birinə çevrilib".

Politoloq bu inkişafın bütün sahələrdə qeydə alındığını, xüsusilə iqtisadiyyatən inkişaf etdiyini diqqətə çatdırıb. Bildirib ki, bu gün Türkiyə kənd təsərrüfatı məhsullarının, tekstil, motorlu nəqliyyat vasitələri, gəmilər və digər nəqliyyat avadanlıqları, tikinti materialları, istehlakçı elektronikası, hərbi sənaye məhsullarının istehsalı ilə dünyanın lider istehsalçıları sırasına yüksəlməyi bacarıb:

"Dünyanın ən güclü ordularından birinə sahib olan Türkiyə özünün son illərdəki inkişafı, xarici siyasət, təhlükəsizlik və digər sahələrdə qazandığı uğurları ilə sözün əsl mənasında regional və qlobal gücə çevrib. Son dərəcə mürəkkəb proseslərin cərəyan etdiyi dünyada və regionda sülhün və sabitliyin bərqərar olması, haqqın və ədalətin müdafiəsi naminə ardıcıl və qətiyyətli mövqeyi ilə beynəlxalq müstəvidə yüksək nüfuz və hörmət qazanıb.

Özünün 100-cü ildönümünü Türkiyə artıq iqtisadi və siyasi müstəqilliyini tam mənada bərqərar etmiş bir ölkə olaraq qeyd edir. Türkiyə artıq qərbin diktəsi ilə yox, özünün milli maraqlarını rəhbər tutmaqla tərəfdaş və müttəfiqlərini seçməklə, Şimali Afrikadan Cənubi-Şərqi Asiyaya qədər geniş bir arealda təsir dairəsi formalaşdıra bilib.

Cənab Prezidentin də qeyd etdiyi kimi "Güclü Türkiyə güclü Azərbaycan deməkdir". Bu gün hər bir Azərbaycan vətəndaşı ən azı Türkiyə vətəndaşları qədər əldə olunan uğurlara sevinir. Mən də fürsətdən istifadə edərək Türkiyə xalqını bu mühüm əlamətdar gün münasibətilə təbrik edirəm".

Süleyman İsmayılbəyli

Olaylar.- 2023.- 27 oktyabr-2 noyabr, №40.- S.10.