Türk-Müsəlman dünyasının hərbi və ideoloji sərkərdəsi...və ya

Türküstan diyarının Qazisi və Şəhidi-İsmayıl Ənvər Paşa...

Mürtəce, mənfur... hay kilsəsinin və ibtidai insan-daşnak hay sürüsünün tarix boyu nəinki Türk-Müsəlman dünyasına qarşı, həm də bu Dünyanın görkəmli dövlət, hərbi, ictimai, mədəniyyət, din...xadimlərinə qarşı uydurduqları nifrinlər yalandan yoğrulduğundan bəzi hallarda bu

toplumun etno-psixoloji, bioloji-genetik kökünə bələd olmayanlar tərəfindən "həqiqət" kimi qəbul edilir, "tarixi mif" kimi yayılır. Tarixi mövzularda saxta yayımları sırasında XX əsrdə Türk xalqının sərkərdəsi və Ümummilli amal mücadili olan İsmayıl Ənvər Hacı Əhməd paşa oğlu Killigilin (1881-1922) də adı öz xəbis-qartımış xislətlərinə uyğun olaraq hallanır...

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində (bu dövr Türk-Müsəlman birliyinə yönəlik siyasi-hərbi, iqtisadi-ticari, milli-mədəni, dini-sakral...həmlə yapan rus-hay cütlüyünün fəallaşması, genişlənməsi və davamlı, ayrı-ayrı regionlarda cinayətkar şəbəkə halında təşəkkül tapması ilə səciyyələnir) Anadolu, Cənubi Qafqaz, Şərqi və Qərbi Türküstan...bölgələrində düşmən qüvvəllərinin hücumlarına sipər olan Osmanlı Türkiyəsinin hərbi və ideoloji-amal xadimlərindən biri olan İsmayıl Ənvər Paşa ("bütün Türk Müsəlmanlarının xəlifəsi") haqqında Türküstan diyarının azadlıq mübarizlərindən ("Alaş Orda" hərəkatı) biri, görkəmli ziyalısı, mənşəcə Qazax Qıpçaqlarından olan Mustafa Çokayoğlu (1890-1941) Paris şəhərində nəşr edilən "Şərq-Qərb" jurnalının 15 iyun 1923-cü il tarixli buraxılışında yazmışdır:

-İsmayıl Ənvər paşa Müsəlman xalqlarının azadlığı uğrunda mübarizə aparmış və ona qarşı böyük etimad yaranmışdır. Türküstan xalqlarının Moskva hakimiyyəti zülmündən xilas olmaq naminə ona inanırdılar. Ənvər paşa Şəhid olmaqla Türküstan tarixində Türk xatirəsini əbədiləşdirmişdir.

Türk-Müsəlman dünyasına qarşı birləşmiş cəbhə qüvvəsi yaratmış rus-hay birliyi İsmayıl Ənvər paşanın Böyük Türk dünyası xalqlarının ictimai-siyasi, milli, mənəvi-mədəni... həyatındakı tarixi siyasi-hərbi fəaliyyətinin təhrif edilməsi ilə bağlı, xüsusilə dəyərli ömrünün son günləri haqqında xain xislətlərinə uyğun xəstə təxəyyüllərinə geniş yer verirlər, ələlxüsus murdar, kafir... ibtidai insan-hay sürüsü.

Bu mənada İsmayıl Ənvər paşanın müqəddəs Şəhidlik məqamı ilə siyasi möhtərkirlik edən hay kilsəsinin iyrənc niyyəti keşən əsrin 40-cı illərindən kecmiş SSRİ məkanında geniş yayılmış, XXI əsrdə isə yeni əlavələrlə dünyaya çatdırılır. Məqsəd ilk növbədə Türk dünyasının öndər xadimlərinə qarşı daşnak toplumun "qəhrəmanlığı və intiqamı" kimi "əbədiləşdirmək"dir-İrəvan şəhərinin mərkəzində bu ilin 25 aprelində ucaldılmış (İrəvan şəhərinin "Ağsaqqallar Şurası"nın 14 sentyabr 2021-ci il tarixli məclis qərarı əsasında) "Nemezis abidəsi" kimi...

Guya İsmayıl Ənvər paşanın 1922-ci ilin avqust ayının 4-də (Qurban bayramı günündə) Şərqi Buxara bölgəsində (müasir Tacikistan Respublikası ərazisində) Qırmızı Ordunun üzvlərindən olan hay-daşnak quldurları tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilməsi ilə bağlı uydurmalarında üç ad hallanır:

-Y.A.Melkumyan (Türküstan Hərbi diviizyasının briqada komandiri), Q.K.Voskanyan (IV Ordunun komandanı), Q.S.Ağabəyov/yan (Arutyunov)-xəfiyyəçi.

Xəbis hay xislətinin mənfur mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Türk-Müsəlman Şəhidinin müqəddəs məqamına da hay sürüsü özünü "şərik" çıxarır və guya "intiqamlarını almaq" onların toplum olaraq başlıca vəzifələridir və Y.Melkumyan guya Ənvər paşanın 40 min nəfər əsgər-zabir heyətini zərəsizləşdirmişdir...Təbii ki, etnogenetik canlı kimi bioloji kod instinktinə əsasən mifləri, "öncəgörmələri" sürməklə, dünyaya yaymaqla...məşhur Türk Qazisinin və Şəhidinin ruhunu incitməklə hay xislətlərinə sadiq olduqlarını nümayiş etdirilər. Guya, yuxarıda adları çəkilən üç hay muzdlusunun səyi ilə Qazi İsmayıl Ənvər paşanı onlar həm də qəddarlıqla (başını bədənindən ayırmaqla, qılıncdan keçirməklə) qətlə yetiriblər...

Əslində isə tarixi hadisələrin gedişi tamam başqa cür olub, İsmayıl Ənvər paşa şərəfli Qazi ömrünü Allah-Təalanın izni ilə Haqqa hallalıqla Şəhid məqamı ilə əvəzləmişdir, şeytan üçlüyünün murdar, kafir nəfəsi və izi dəymədən.

Bu barədə tacik tarixçisi-tədqiqatçısı, akademik R.M.Masovun (1939-2018) "Tacikistan dağlarında Ənvər paşa necə həlak olmuşdur?" məqaləsi (14 oktyabr 2017-ci ildə işıq üzü görüb) həmin dövrün hadisələrini (müasir Tacikistan Respublikasının cənub-qərbindəki Bəlcuan nahiyəsinin Çaqan obasında araşdırmalar aparmaqla) hay kilsəsinin uydurmalarına yaxın olmayan, bir növ təkzib üslubunda- məzmunda ifadə edilmişdir. Və tarixi hadisələr olduğu kimi təsvir edilmişdir.

Digər tacik araşdırmaçı, "Asiya-Pilyus" İnformasiya Agentliyinin şöbə redaktoru Firuz Ömərzadə isə bilavasitə döyüşlərin getdiri Abu-dərə vadisində Bəlcuan kəndinin yaşlı sakinləri ilə görüşmüş, həmin hadisələrlə bağlı ilkin, etibarlı mənbə rolunu oynayan (uzun illər yaddaşlarda qorunub saxlanılan) bilgiləri üzə çıxarmış və Düşənbə şəhərində jurnal variantında çapa vermişdir. Həmin yazı da İ.Ənvər paşanın ölümü haqqında hay kilsəsi və daşnak sürüsünün yaydığı uydurmaları təkzib etməklə, döyüş səhnəsinin hay quldurları ilə əlaqəli olduğunun inkarıdır.

Bəlcuan nahiyə hakimiyyətinin Turizm və Mədəniyyət şöbəsinin müdiri Şəmsullah Əhədov da döyüşlərin idarə edildiyi qərargahın (Qalanın) və İsmayıl Ənvər paşanın, Dövlətimənd bəyin son döyüşlərinin ətraflı təsvirini rəsmi qaydada tarixi faktlar əsasında vermişdir.

Tacikistanlı şair Kur Murad İsmayıl Ənvər paşanın xatirəsinə "Axırıncı döyüş" ("Cəngi oxir") sənədli-tarixi, bədii-publisistik povestini (Moskva şəhərində çap edilib) həsr etmiş, tarixi hadisələrin gedişinə mənfur xisləti ilə müdfaxilə edən hay kilsəsinin kinli-kirli niyyətini alt-üst etmişdir.

Bir çox elmi-fundamental və akademik tədqiqat əsərlərində də 1920-1922-ci illərdə Qərbi Türküstanda, Buxara əmirliyinin şərq bölgəsindəki Türk-Müsəlman xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsinin tarixi-sənədli xronoloji ardıcıllığı barədə, rus-hay birliyinin siyasi-hərbi təcavüzü haqqında 1990-cı illərdən sonra yazılan bir sıra əsərlərdə ətraflı məlumat verilmişdir (T.Rıskulov, A.Ş. Qədirbəyov, Ə.Çokabayeva, Ş.Salamov-Barlas...).

Görkəmli yapon tədqiqatçısı M.Yamaqumi Ankara şəhərində Hərbi arxiv materialları əsasında İsmayıl Ənvər paşanın Türküstan həyatı və mübarizəsi haqqında əsər yazmış (1991) və əsl həqiqətləri üzə çıxarmışdır.

Tarixi həqiqətləri və faktlara istinadən həqiqət isə ondan ibarətdir ki, 1922-ci ilin fevral ayında İsmayıl Ənvər paşanın 20 minlik əsgər-zabit ordusu Buxara əmirliyi ərazisində (Şərqi Türküstanda) bir sıra uğurlu hərbi əməliyyatlar keçirmiş, Düşənbə şəhərində qərargahını gücləndirmişdir. Əmirliyin ərazisinin xeyli hissəsini Qırmızı Ordu təcavüzündən azad etmişdir. Artıq mart ayında Buxara şəhərinə doğru irəliləmiş, Fərqanə vadisini işğalına son qoymaq üçün milli-azadlıq mübarizləri Kurşirmat və Cüneyid bəylə birgə hərbi əməliyyatın hazırlığını görmüşdür.

Qırmızı Ordu məğlubiyyətinin astanasında birdən-birə Türküstan cəbhəsində peyda olan Q.K.Orconikidze (1886-1937) özü ilə bərabər həm qaniçən M.N.Tuxaçevskini (1893-1937, rus-sovet hərbçisi, 1920-ci ilin avqust-1921-ci ilin iyun ayları dövründə Tambov, Saratov, Voronej və Saratov vilayətlərində kəndli etirazlarını qan gölündə boğan) və bir sürü satqın-xəyanətkar...hay toplumunu gətirir, onlar "tacir" adı altında regiona, bölgəyə paylanır və kəndlərdə (qışlaqlarda) "səyyar" məskunlaşıb xislətlərinə uyğun təxribatlarla məşğul olur, cəsusluq edir, imkansız yerliləri öz tərəflərinə çəkməklə satqın xəfiyyə-cəsus şəbəkəsi yaradırlar...nəticədə 1922-ci ilin may ayında Ənvər paşa ilə İbrahim bəy arasında narazılıq yaranır.

Qırmızı Ordu yerli əhalinin və döyüşçü dəstələrinin müqavimətini sındırmaq üçün hay-daşnak quldurlarının Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı düşmənçiliyi zəmnində amansız qətliamlar törətmişlər. İyun-iyul aylarında Ənvər paşa və Dövlətimənd Ordusu Düşənbə şəhərini tərk etmək məcburiyyətində qalaraq geri çəkilirlər.

Abu-dərə vadisinin Çaqan obasında (Bəlcuan şəhərindən 25 km aralıda) qərarlaşanda artıq Ənvər paşanın ətrafında 200 nəfərədək əsgər-zabit heyəti qalmışdı...Türk dünyasının Qazisi avqust ayının 4-də obaya edilən qəfil süvari hücumuna qarşı 200 nəfərlik heyətlə müqavimət göstərsə də, silahdaşlarının əhatəsində və üstündə gəzdirdiyi "Qurani-Şərif"in kölgəsində 5 güllə yarası almış, qan itirmiş və Şəhidlik məqamına qovuşmuşdur, kafir haylardan uzaq bir yerdə...

Bu barədə Sərkərdənin Sufi bəy bildirib ki, İsmayıl Ənvər paşa güllə yarasından keçinmişdir.

Həmin yer 1930-cu illərədək "Həzrət Şah məzarı" ("Müqəddəs Şah mavzoleyi") kimi ziyarət-ibadət ocağı olmuşdur, Sovet hakimiyyəti illərində Türbə dağıdılsa da, Məzarı yenə də dini-sakral dəyər daşımışdır.

1996-cı ilin 4 avqust tarixində Türk dünyası sərkərdələrinin Şəhidlərindən biri-İsmayıl Ənvər paşanın nəşi Ankara şəhərində ucalan 12 m-lik "Gənc Türkçülər Abidəsi"nin qoynunda , Tələt paşanın qəbri yanında torpağa tapşırılmışdır...

R.S. I Dünya müharibəsində vitse-generalissimus rütbəsində döyüşən Qazi İsmayıl Ənvər paşanın tərk etdiyi obada (Korfun qışlağında) qaldığı ocaqdan ələ keçirilən "Qurani-Kərim", qızıl sapla tikilmiş xalatı, "Bütün İslam Ordusunun Ali Baş Komandanı-Xəlifənin kürəkəni və Muhammədın canişini" möhür-üzüyü, məktubları, Böyük Britaniya istehsalı olan hərbi çəkmələri... hazırda Moskva şəhərində Rusiya Federasiyasının Silahlı Qüvvələrinin muzeyində saxlanılır.

R.S.S. İbtidai insan-hay sürüsü və hay kilsəsinin uydurmalarına görə İsmayıl Ənvər paşadan "qisas" alan 3 hay muzdlusunun yalnız....Y.Melkumyanın murdar adı "Nemezis" parçasına yazılıb...

(ardı var)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2023.- 8-14 sentyabr.- S.17.