İsmayıl Ənvər paşa Tarixi....və yaxud

hay kilsəsinin ona qarşı xəyanətləri...

Böyük Türk dövlətləri birliyinin (Türküstan) XX əsr həm də milli-mənəvi ideya bütövlüyü uğrunda mübarizə sıralarında olan İsmayıl Ənvər paşa Hacı Əhməd oğlunun (1881-1922) Tarixi haqqında Azərbaycanda ilk sənədli-tarixi filmi AzTV-nin Türkiyə təmsilçisi (1993-2003-cü illərdə) İbrahim Nəbioğlu (1961, texnika elmləri namizədi, 2003-2006-cı illərdə İstanbul şəhərində Baş konsul) keçən əsrin 90-cı illərində hazırlamışdır...

Tarixən dinsiz və xəyanət (terror) yuvası kimi yaranan və beynəlxalq cinayətkar şəbəkəyə malik olmaqla fəaliyyət göstərən hay kilsəsinin Türk dünyasının XX əsrin əvvəllərində dövlət, ictimai-siyasi və hərbi xadimlərinin öndərlərindən olmuş İsmayıl Ənvər paşaya qarşı xislətlərinə rəğmən düşmənçiliyi (Qazi kimi Şəhid olduqdan sonra belə davam etməsi) həm də təbii ki, ibtidai insan-hay sürüsünün xəbisliyindən (gen-qan hüceyrələrinin quruluşundan) doğan bioloji instinktdir. Çünki, İsmayıl Ənvər paşa məsləkdaşları və silahdaşları (Mustafa Kamal Atatürk-1881-1938; Məhəmməd Tələt paşa-1874-1921; Əhməd Camil paşa-1872-1922; Əli Fəthi Okyar-1880-1943...) ilə birlikdə həmin dövrdə Türk-Müsəlman dünyasının uzaq hədəfləri nəzərə alan 5 strateji məqsədinə nail ola bilmişlər (düşmənlər hələ də bu qalibiyyəti həzm edə, sinirə bilmir):

-Osmanlı Türkiyə dövlətinin yeni Ana Yasasının qəbulu (23 iyul 1908-ci il tarixli) və dünya gücləri (Antanta İttifaqı) tərəfindən dövlətin parşalanmasının, 1914-1915-ci illərdə rus-hay xəyanətinin qarşısının alınması (1915-ci ildən sonra Qafqaz cəbhəsinin komandanı, general N.N.Yudeniçin (1862-1933) Sarıqamış-Ərzurum döyüşləri barədə, Allahu-Əkbər dağında Türk Ordusunun 86 min nəfər əsgər-zabit heyətinin donaraq Şəhid olmaları ilə bağlı xatirələrində "yerli" 15 min hay silahlısının onlara göstərdikləri "xidmətlər"i (xəyanətləri, satqınlıqları, təxribatçı əməlləri...) barədə bildirilir);

-Cənubi Qafqaz və Xəzər dənizinin qərb hövzəsində bütünlüklə rus-hay siyasi-hərbi və ideoloji basqılarının zərərsizləşdirilməsi;

-Çöl (müasir Qazaxıstan) və Türküstann diyarının rus-hay təcavüzünün qarşısının alınmasında, kökənli xalqların Milli-Azadlıq mübarizəsi gələnəyliyinin yaradılması;

-Türk dünyasının İslam aləmində nüfuzunun qaldırılması, İslam dininin fundamental elmi-nəzəri əsaslarının işlənilməsi (bu barədə İsveçrə-Bazel Universitetinin Şərq dilləri kafedrasının professoru A.Mets (1872-1917) "Müsəlman Renessansı" əsərində (1922-ci ildə çap edilmişdir) ətraflı müqayisəli qiymətləndirmə aparmışdır);

-Türk dünyasının aydınlarından M.Z.Göyalp (1876-1924), Ə.Hüseynzadə (Əli Hüseyn Turan, 1864-1940), Yusif Ağçuralı (1876-1935), Ə.H.Ağaoğlu (1869-1939)... tərəfindən işlənilmiş Türkçülüyün fundamental elmi-nəzəri və ideya-təkamül əsaslarının tarixi-coğrafi sərhədlərinin (Avrasiya materikində, Türk ölkələri hüdudlarında) "iri miqyaslı siyasi-hərbi və milli-mədəni xəritəsi"nin hazırlanması;

Bu amillər hay kilsəsinə və sürüsünə rahatlıq vermədiyindən İsmayıl Ənvər paşaya və onun timsalında Türk-Müsəlman dünyasına və xalqlarına qarşı əbədi nifrət hissi davam etməkdədir...

Əslində və həqiqətdə İsmayıl Ənvər paşa.... Tarixi sübut etmişdir ki, rus-hay cütlüyünün Türk-Müsəlman dünyasına qarşı yönəlik mürtəce birliyi (ittifaqı) necə də təhlükəlidir, fəlakətlidir, faciəvidir...sonucu Soyqırım nəticəlidir...və mürtəce birliyin yuvasında boğulması nəinki Türkçülüyün, İslamın, Müasirliyin xilasıdır, həm də Bəşəriyyətin qurtuluşudur...

Tarixi kerçəkliyə və İsmayıl Ənvər paşaya aid edilən tarixi-sənədli, elmi-tədqiqat, bədii-publisistik...əsərlərdə böyük sərkərdənin bütün mənalarda şərəfli ömrü yuxarıda qeyd edilən amillərlə sıx bağlı olduğu qırmızı xətt kimi aydın görünür.

Onun fəaliyyəti XX əsrin əvvəllərində Osmanlı Türkiyəsi Tarixinin şərəfli səhifəsi kimi həm də ona görə dəyərlidir ki, İsmayıl Ənvər paşa bu dövrdə Türkiyənin beynəlxalq siyasi-hərbi gücünün qorunub saxlanılmasında bütün imkanlardan istifadə etməyi-mücadilə yoluna, dövlətçilik amalına, türkçülüyün dəyərinin mühafizəsinə...çevirməyi bacarmışdır. Bu yol Onun ömür yolu olmaqla, eləcə də Türk-Müsəlman dünyasının Bütövlüyünün-Varlığının qorunmasına xidmət edən Qəhrəmanlıq yolu idi...

Düşmənləri əndişələndirən İsmayıl Ənvər paşanın Özü idi, indi isə Müqəddəs Şəhid ruhu, çünki bu dəyərə düşmənlər özləri də möhtacdır...

XX əsrin 1-ci çərəyində Osmanlı Türkiyəsinin dünya miqyasında siyasi-hərbi gücünün, nüfuzunun qorunub saxlanılmasında İsmayıl Ənvər paşanın beynəlxalq Kommunist İnternasionalı (Komintern) ilə, Sovet Rusiyası ilə yaratdığı əlaqələr iki istiqamət üzrə qiymətləndirilir (onun haqqında yazılan əsərlərdə bu cəhət aydın görünür):

-Türkiyə Cumhuriyyətinin yenilənmiş dövlətçilik əsaslarının yaradılması, XX əsr Türkiyəsinin strukturunun qurulması;

-Türk-Müsəlman Birliyi İttifaqının təşəkkülü;

Siyasi uzaqgörənlik fəhmi, dövlətçilik amalı uğrunda mübariz əzmi və yenilməz mənəvi-iradə İsmayıl Ənvər paşada güclü olduğundan bütün səviyyələrdə bu istiqamətdə mükalimə və fəaliyyət yolu müəyyən edilmişdir.

1914-cü ildə Saloniki şəhərində XX əsrin beynəlxalq miqyaslı ictimai-siyasi güc xadimləri (E.Karasso, B.Zaxaroff, S.K.Sonnino, L.Lutsati, C.V.Missurata...) ilə görüşləri, 1-8 sentyabr 1920-ci ildə Bakı şəhərində keçirilən Şərq xalqlarının I qurultayında Şimali Afrika dövlətlərinin siyasi təmsilçisi kimi çıxışları və Türküstan diyarı nümayəndələri ilə müzakirələri, 1921-ci ilin əvvəllərində Moskva şəhərində Rusiya dövlət nümayəndələri (V.Ulyanov-Lenin, G.V.Çiçerin, L.D.Trotski, Q.Y.Zinovyev, N.İ.Buxarin, İ.Stalin...) ilə ortaq razılıqları...İsmayıl Ənvər paşanın Türk-Müsəlman dünyası naminə yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi Tarixi-Ömür səhifələridir.

Minillik tarixə malik Osmanlı dövlətinin imperiya səviyyəli siyasi-hərbi fəaliyyətini nizamlayanlardan biri kimi İsmayıl Ənvər paşanın I Dünya müharibəsi və nəticələri sayəsində Tarixi yükün ağırlığına sinə gərməsi təbii ki, düşmənlərinin sayını xeyli artırmışdır. Rusiya çarı II Nikolaya (1868-1918) və hökumətinə 1912-ci ildə hay kilsəsinin baş keşişi V Qevorq müraciət edərək "Gənc Türklərə" qarşı birgə mübarizə aparmağı, hay dəstələri tərəfindən bütün köməkliklərin olunacağını təklif etmişdir (bu təklifi həmin dinsiz keşiş Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova da bildirmişdir). Etibarlı inam yaransız deyə V Qevorq həmin dövrdə İrəvan, Gümrü, Tiflis...şəhərlərində silahlı hay-daşnak dəstələrinin sayını xeyli artırmış və gücləndirmişdir.

Mürtəce hay kilsəsi Osmanlı Türkiyəsinə qarşı pozuculuq fəaliyyətini həm də Avropa ölkələri ilə əlaqələndirməyi nəzərdə tutduğundan Poqos Nübaryanın rəhbərliyi ilə nümayəndə heyətini 1913-1914-cü illərdə Qərbi Avropa ölkələrinə göndərmişdir. Bu daşnak isə həm də 1906-1928-ci llərdə "Daşnakstyun" partiyasının və quldur birləşmələrinin maliyyə təminatçısı olmuşdur.

Dövlət və Millət hüquqlarının (mənafeyinin) qorunması İsmayıl Ənvər paşanın çiyninə düşən siyasi-hərbi yük olduğundan bu istiqamətdə hay kilsəsinin və sürsünün ona qarşı təxribatları, xəyanətləri...XX əsr boyunca davamlı və ardıcıl olaraq güclənməkdə idi, baxmayaraq ki, Osmanlı Türkiyəsinin beynəlxalq ticarət əlaqələrinin yarısı, ölkə daxili iqtisadi-ticari şəbəkənin 80 faizə qədəri bu canlıların (toplumun) əlində cəmlənmişdir. Və təsadüfi deyil ki, 1912-1913-cü illərdə Balkan müharibəsində Osmanlı Ordusuna xəyanət etmiş "erməni"ləri və yunanaları nəzərdə tutmaqla geniş yayılmış milli-siyasi zərb-məsəllərdən birində deyilirdi:

-Bir yəhudi dörd türkü aldada bilər, bir "erməni" səkkiz yəhudini, bir yunan on altı "erməni"ni...

"Gənc Türklər" hərakatında milli-mədəniyyətin təməl prinsipləri, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər-dövlət quruculuğu, hərbi-ordu islahatı...əsas hədəflərdən olduğu üçün ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya...kimi güclərin Osmanlı Türkiyəsinə/Türkiyə Cumhuriyyətinə qarşı əks cəbhə mövqeyindəki hücumlarında düzəlişlərin aparılmasına ehtiyac yaranmışdır. Yəni, artıq 1908-1910-cu illərdən sonra hay kilsə siyasi-hərbi terror şəbəkəsinin fəaliyyətini çar Rusiyası ilə sıx əlaqələndirməyi başlıca vəzifə kimi qəbul etmiş və İsmayıl Ənvər paşanın hərb naziri olduğu dövrdə geniş vüsət almışdır. 1914-1915-ci illərdə Şərqi Anadolu hövzəsində, Van gölü ətrafı vilayətlərdə (hayların üstünlük təşkil etdiyi inzibati-ərazi vahidlərində) terror-partizan dəstələri görünməmiş amansızlıq və dövlətə qarşı itaətsizlik göstərdi, 20 min nəfərə qədər əsgər, zabit, dinc sakin...qətlə yetirildi, vilayət rəhbəri Cövdət bəyə (Ənvər paşanın yeznəsi) qarşı sayqısızlıq göstərildi, haylar hərbi xidmətdən imtina etdilər və 1915-ci ilin aprel ayında hayların-kürdlərin üsyanları may ayında rusların (5-ci Qafqaz süvari diviziyasının rəisi, general-leytnant A.M.Nikolayev (1858-1926), A.Ozanyan, A.Qafavyan-Keri..) Vana-Ərzuruma daxil olmalarını şərtləndirdi...

Birləşmiş düşmən qüvvələrinə qarşı İsmayıl Ənvər paşanın, o cümlədən Osmanlı dövlətinin mübarizəsinin Qəhrəmanlığını təsəvvür etmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, murdar rus-hay cütlüyünün şeytani-iblisanə birliyi olmayan cəbhələrdə xəyanət, satqınlıq...olmadığı üçün Türkiyə Ordusu həmişə (I Dünya müharibəsində) zəfər qazanmışdır. Belə ki, 1915-ci ilin fevral ayının 19-da ingilis-fransız hərbi-dəniz donanması (18 linkor, 12 kreyser, 40 esmines) Mərmərə, Egey və Qara dəniz limanlarını bombardman etmiş, "Dardanel əməliyyatı"nı (Dardanel və Bosfor boğazlarını, İstanbul şəhərini ələ keçirmək üçün) aparmışlar. Baxmayaraq ki, düşmənin canlı qüvvəsi (550 min nəfərlik heyət) Türk ordusuna nisbətən iki dəfə çox olsa da, məğlub olaraq Yunanıstana, Saloniki cəbhəsinə geri çəkilməyə məcbur olmuşlar...

Və yaxud, 22 noyabr 1915-ci ildə Mesopotamiya cəbhəsində, Bağdad şəhəri ətrafında Türk Ordusu ingilis silahlı qüvvələrinə ağır zərbələr endirmiş, Kut-əl-Amar qalasını ələ keçirmiş, 1916-cı ilin aprel ayında düşməni tamam təslim etmişlər...Amma, 28 dekabr 1915-ci ildə Ərzurum qalasına edilən hücum hay silahlı dəstələrinin və dinc sürüsünün xəyanəti nəticəsində 3 fevral 1916-cı il tarixdə qalanın ruslar tərəfindən tutulması ilə nəticələnmişdir..

Ümumilikdə bu sayaq xəyanət-satqınlıq, gizli pozuculuq əməlləri...sayəsində Şərqi Anadolu cəbhəsində Türk Ordusunun (Ənvər paşanın) 350 min nəfərlik əsgər-zabit heyəti itirilmişdir (o cümlədn 100 min nəfər əsir aparılmışdır).

Türk dünyasının bütövlüyü və Müsəlman birliyi naminə sıraları əskilməyən, əksinə artan və güclənən düşmən(lər)lə bəşəri mücadilə aparan İsmayıl Ənvər paşa, onun cəbhədaşaları, əqidə yarları, Qazi və Şəhid oğulları...XIX-XX əsr Tarixi Həyatlarını XXI əsr və gələcək Türk-Müsəlman Qalasının yenilməzliyi naminə yaşamışlar...

Ruhları şad olsun...

R.S. Şərq xalqlarının I qurultayına iştirak üçün təşrif buyuran İsmayıl Ənvər paşa izdihamlı qarşılanma mərasimində demişdir:

-Azərbaycan azərbaycanlıların olmalıdır...

R.S.S. Osmanlı Türkiyəsinə qarşı "Antanta İttifaqı" dövlətlərinin (Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa) xeyrinə xəyanət edən dinsiz hay kilsəsi və Şərqi Anadoluda (İqdır, Qars, Van, Ərzurum...vilayətlərində) yaşamış hay sürüsünün I Dünya müharibəsində hərbi-mülki cinayətləri və Osmanlı Türkiyəsinə qarşı xəyanətləri barədə Kommunist İnternasionalının II Konqresinin (19 iyul-07 avqust 1920-ci ildə keçirilib) manifestində ("II Konqresin protokol sənədləri", Moskva şəhəri, 1934) ətraflı, təkzibedilməz tarixi faktlar yazılmışdır.

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2023.- 15-21 sentyabr.- S.17.