Mənim üçün bir janr var-SÖZ!

Müsahibimiz yazıçı, şair, tərcüməçi Seyran Səxavətdir.

-Seyran bəy, deyirlər ki, müəyyən istedadla həyata keçirilən fəaliyyət peşə, iş adlandırılmamalıdır. Məsələn, yazıçılıq. Sizcə, yazıçılıq peşə, iş deyilsə, nədir?

-Düzdür, bu, peşə deyil. Bu, iş də deyil. Bu, tamam başqa bir mərtəbə, başqa bir mövqe, marşrutdur. Haqlı deyirlər ki, bu, Allah vergisidir. Yazıçılıq peşə deyil, yazıçılıq sənət deyil. Yazıçılıq xasiyyətdir. Bir adam davakar, o biri xəsis, başqa biri əliaçıq olur, bu, onun xasiyyətidir. Yazıçılıq Seyran Səxavət üçün xasiyyətdir. Rəssamlıq da, şairlik də, bəstəkarlıq da həmin adamların xasiyyətidir.

-Yazıçı nədən yazmalıdır? Kütləyə uyğunlaşmalıdır, ya kütləni özünə uyğunlaşdırmalıdır?

-Yazıçı kütləyə yox, kütlə yazıçıya uyğunlaşmalıdır. Soruşarlar ki, niyə? Yazıçı göydən gəlib? Bəli, həm göydən gəlib, həm də kütlə yazıçının dediyini ona görə etməlidir ki, kütlənin etdiyini istənilən yazıçı edə bilər. Müvəqqəti də olsa, bir saatlığına, bir günlüyə, on dəqiqəliyə çevrilib kütlə ola bilər. Amma kütlə heç bir saniyəlik, bir anlıq da olsa, çevirilib yazıçı, bəstəkar, rəssam ola bilməz.

-Hansısa əsərinizdə, şeirinizdə öz həyatınızdan bəhs etmisiniz?

-Ömür boyu nə yazmışamsa, şeirlər, poemalar, pyeslər, romanlar, 6500-dən çox müsahibəmin hamısı Seyran Səxavətin parçalarıdır, qırıqlarıdır. Bir yerə yığılmış mükəmməl formasıdır. Bəlkə başqa yazıçılar başqa cür cavab verər, amma mənim aləmimdə insan nə yazırsa, bir az yaxın oxşarlıq, bir az uzaq oxşarlıq ola bilər, ancaq özüdür. Yazıçı ancaq öz həyatını yazır. Çünki, öz həyatına başqalarının həyatından daha çox bələddir, yaxındır. Ona görə də, mənim yazdıqlarımın nəinki bir bəndi, nə yazmışamsa, hamısı öz həyatımdır. Mənim ikicildli "Qaçhaqaç" romanım var. Təxminən min səhifədir. Məsələn o, daha çox özümdən yazılıb. Mən onda da fikirləşdim ki, mənim haqqımda özümdən başqa heç kim mənim yazdığım qədər dürüst yaza bilməz. Bunun da səbəbi odur ki, məni mənim özümdən yaxşı kim tanıya bilər ki? Heç kəs!

-Yaratdığınız personajlar əsasən reallıqdan götürülüb, yoxsa fantaziyanızın inikasıdır?

-Bunun mühasibatını aparmamışam, amma onların əksəriyyəti metisdir. Mənim yaratdığım obrazların atası təxəyyüldür, anası da real həyat. "Metis" sözünü təsadüfən işlətmədim. Sözün müsbət mənasında metisdir, qarışıqdır.

-Müasir yazarlara münasibətinizi bilmək istəyirəm. Maraqlıdır, bu gün ədiblərimizin daha çox hansı janrda yazmasını arzu edərdiniz?

-Əvvəla, janrlara münasibətimi bildirim. Həmişə müxtəlif zaman kəsimində müxtəlif yerlərdə də demişəm ki, nəsr, poeziya, dramaturgiya, publisistika, ədəbi tənqid, esse, novella və s. ki var, bunlar mənim üçün yoxdur. Bunlar mənim aləmimdə ədəbiyyatşünasların uydurmalarıdır. Ədəbiyyatşünaslar bunu özlərindən uydurublar və sözə böyük zərbə vurublar. Sözü parçalayıblar. Dramaturgiya, poeziya, nəsr, filan bunların uydurmalarıdır və dolanmaları üçün yanaşmadır. Bu, sosial müdafiə istiqamətində uydurulmuş bir şeydir. Mənim üçün bir janr var-SÖZ. Ən böyük janr budur və yeganə janr da bu olmalıdır. Sadaladıqlarımın hamısı mənim aləmimdə uydurmalardır.

Keçim sualının əsas hissəsinə. Mən arzu edərdim ki, nə yazırlarsa, yazsınlar, sizin təbirinizcə desək, hansı janrda yazırlarsa, yazsınlar, həyati, inandırıcı və insana yaxın olsun. Bir sözlə, mən istəyirəm ki, bizim müasir yazarlarımız hamısı bir janrda, bir mövqedə yazsınlar. Onun da adı "SÖZ" janrıdır.

-Nə qədər yeni yazıçılardan, əsərlərdən bəhs etsək də, bir kəsim ədəbiyyata yaxınlaşdıqca, digər kəsim uzaqlaşır. Hətta deyərdim, insanlıqdan... Ard-arda gələn müsibətlərin, cəmiyyətdəki mənəvi dəyərlərin yox olmasının səbəbi elə ədəbiyyatdan, incəsənətdən uzaqlaşmaq ola bilərmi? Bir ziyalı olaraq siz bu gün cəmiyyətdəki bəlaların səbəbini nədə görürsünüz?

-Ədəbiyyatın, incəsənətin fövqündə bir şey dayanır, hamısının da səbəbi odur. Bütün bəlalar da ondan doğur. Bütün bəlalar milli şüurun sıfırdan aşağı olması ilə bağlıdır. Bəs, milli şüurun sıfırdan aşağı olması nə ilə bağlıdır? O da son otuz ildə Azərbaycan təhsil sisteminin darmadağın olması ilə bağlıdır. Məlum hadisələr baş verdi, sovetlər dağıldı, yenisini qurmamış, köhnəsini darmadağın etdilər. Söhbət təhsil sistemindən gedir. Xalqın milli şüurunu yüksək səviyyəyə qaldıran təhsildir. Xalqın milli şüurunu cilalayan təhsildir. Bütün bəlaların başında da təhsilimiz dayanır.

-Seyran bəy, hansı işlər görülməlidir ki, cəmiyyətdəki bəlalar son tapsın və mənəvi şüur öz səviyyəsini bərpa etsin?

-Hər şeyi pozub yenidən başlamalıyıq. Təhsilimizi yenidən qurmalıyıq. Təhsil özü hər şeyi yenidən nizamlayacaq. Təhsilsizliyin ucbatından Azərbaycan dilimiz bu saat "reanimasiyadadır". Ağır vəziyyətdə, ölüm ayağındadır. Kütləvi informasiya vasitələri, başda Azərbaycan televiziya məkanı olmaqla yazılı mətbuat, qəzetlər, jurnallar, saytlar, tərcümə kitabları, mahnıların əcaib, duzsuz mətnləri və s. Bütün bunlar hamısı təhsil sisteminin son dərəcə aşağı olması ucbatındandır. Bunlar Azərbaycan dilini "mühasirəyə alıb". Azərbaycan dilinin vəziyyəti heç vaxt bu günki qədər ağır olmayıb. Son 20 ildə dilimizin bəlası ilə bağlı həmişə mütləq nəsə demişəm. Bizim dilimiz bu saat "Azərbaycan dilinə ədalət kompaniyası" keçirilməsini istəyir. Buna çox böyük ehtiyacı var. 95 faiz günah televiziya və radio məkanındadır. Bizim dilimizə-Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinə, gözəl dilimizə hər gün minalar basdırıla-basdırıla gedir. Bu saat Azərbaycan dili Qarabağın mina basdırılmış ərazilərinə bənzəyir. Bunu duymaq o qədər də çətin deyil. Dillə bağlı Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi var. 15-16 işçisi var. Onlar dörd cilddə dilimizlə bağlı bütün nöqsanların hamısını göstərirlər. Televiziyalarda, radiolarda, qəzetlərdə, saytlarda-hamısında. Mən belə hesab edirəm ki, Monitorinq Mərkəzinin dörd cild qalın kitabı elə Azərbaycan dilinə basdırılmış minaların xəritələridir. Hər şey orda var. Hərəkətə keçmək lazımdır. Açığını deyirəm, necə istəyirlər, elə də başa düşsünlər. Əgər dövlət müdaxiləsi olmasa, Azərbaycan dili əldən gedəcək. O zaman biz Milli Məclisə yığışıb Konstitusiyamızdakı məşhur "Azərbaycan Respublikasınım dövlət dili Azərbaycan dilidir" cümləsini ordan çıxardıb, başqa cür yazmalıyıq: Azərbaycan Respublikasınım dövlət dili Azərbaycan televiziya məkanının dilidir.

Biz əgər bu gün tərpənməsək, sonra bu dili xilas etmək mümkün deyil. Yadınıza gəlir, bir ara dilçilər hörümçəkdən nə qədər danışdılar. Sonra keçdilər dovşandan danışmağa. Əcəba, bu, nə münasibətdir dilə? Bu, nə deməkdir? Bunlar dilçilərdir, yoxsa Zoologiya İnstitutunun alimləridir?

-"Sıfırlamaq"da yük ən çox hansı təbəqənin üstünə düşür?

-Dövlətimiz başda olmaqla cəmiyyətin bütün təbəqələrinin. Bu, tək dövlətin də işi deyil, cəmiyyətin hər hansı bir 2-3 seçmə təbəqəsinin də gücü çatan məsələ deyil. Necə ki Qarabağı aldıq, indi də külli halda silkələnib tozumuzu tökməli və təhsilimizi yenidən qurmalıyıq.

-Sizcə, cəmiyyətimiz indiki halda buna hazırdır?

-Bilmirəm, hazırdır, ya yox. Hazırdısa, başlayaq. Hazır deyilsə, hazırlasınlar. Bunun üçün hər şey, hər cür şərait var. Mən məktəbdə oxuyanda kitablarda dilə belə bir tərif verirdilər: "Dil ünsiyyət vasitəsidir". Bu, dil haqqında o qədər dayaz yanaşmadır ki... Dil ancaq yox, dil həm də ünsiyyət vasitəsidir. Dil xalqı tənzimləyən möhtəşəm bir varlıqdır. Əgər xalqı dil tənzimləyirsə, dünya da xalqdan ibarətdir, deməli, bütün bəşəriyyəti dil tənzimləyir. Görün, bu, nə deməkdir?

5-6 ay öncə professorlarla bir məclisdə milli bəla olan boşanmalardan danışırdıq. Hərə öz həqiqətini dedi. Biri dedi işsizlik, biri dedi iqtisadi vəziyyət. Bunlar hamısı doğrudur, amma mən də öz həqiqətimi dedim, dedim ki, boşanmaların bir nömrəli səbəbi Azərbaycan dilinin xəstə olmasıdır. Dedilər, sən də ağ edirsən axı. Dedim, bəli. Gənc ailələr bir-biri ilə yola getməyəndə nə deyirlər? Deyirlər ki, bala, gedin, dil tapın, dolanın, yaşayın, ailəni dağıtmayın. İndi tutaq ki, bu dili tapdılar. Dil özü bu saat reanimasiya vəziyyətindədir. Bu dil o gənc ailələrə nə kömək edə bilər? Heç nə. Dil xalqın ən qüdrətli silahıdır, dil hər şeydir. Dil xalqın təpədən dırnağa özü deməkdir

-Son zamanlar yazıçıları bəzi məsələləri "açıq" yazmaq, hansısa zərərli vərdişləri təbliğ etməkdə günahlandırırlar. Bəzi məsələləri əsərlərdə "açıq" şəkildə yazmaq onu təbliğ etməkdir?

-Bəli, bu bəlalar haqqında açıq yazılması həm də onu təbliğ edir. Son zamanlarda bir oğlan (Əhməd Əhmədov) ailəsini məhv etdi. İnformasiya gəlir, insan beyni onu qəbul edir, sonra o, şüur altında oturur. Nə zamansa oxşar vəziyyət yarananda onun da könlündən keçir. 10 il qabaq televiziyadan eşitdim ki, 250 qram yağa görə nəvə nənəsini öldürüb. Belə şeyləri verməklə cəmiyyətdə immunitet yaradırlar, cəmiyyət buna alışır. Deyir, nə olsun, televiziyada dedilər filankəs bunu etdi. Bunlar o qədər iyrənc şeylərdir ki... hətta düşünürəm ki, hansısa mütəşəkkil bir qrup, təşkilat var, xalqın bütün dəyərlərini çirkablaşdırmaqla məşğuldur. Burda da yenə Azərbaycan televiziyası bir nömrəli əjdahadır. Bunlar bu xalqın mənəviyyatını, beynini, qanını, iliyini, canını nə qədər murdarlayırlar. Bunun qarşısı alınmalıdır, faciə budur. Qızım, inanın səmimiyyətimə, Qarabağ alınmamışdan qabaq televiziya verilişlərinin birində müsahibə verdim. Mən qarabağlıyam, görünür, aparıcı bunu nəzərə alaraq sual verdi ki, Seyran müəllim, sizin bir nörməli probleminiz yəqin, Qarabağdır, elədirmi? Aparıcını da qınamaq olmaz, dedim, qızım, Qarabağ problemdir, amma bir nömrəli deyil. Qız elə bil çaşdı, dedi, bəs, onda probleminiz nədir? Dedim, mənim bir ziyalı, bir azərbaycanlı, bu ölkənin vətəndaşı kimi bir nömrəli problemim Azərbaycan dilinin zəlil olmağındadır. O qədər sığallı, tumarlı danışırlar ki... Sizə bir misal gətirim, televiziyada 40 yaşlarında bir oğlan müsahibə verir. Kamera görən kimi başlayır: Mənim telefonuma zəng daxil oldu və buyurdular ki, ananız Bakı-Qazax yolunun neçənci kilometrliyində avtomobil qəzasına məruz qalmışdır. Mən özümü hadisə baş verən yerə yetirdim, anama baxış keçirtdim.

Telefona zəng daxil olmaz, zəng gələr, adam daxil olar. "Anama baxış keçirtdim"-belə Azərbaycan dili olar, qızım? Bax, bütün münaqişələr dillə bağlı doğulur. İndi bu dəqiqə doğmaların da sözü bir-birinin boğazından keçmir, adamlar bir-birini yola vermirlər. Bunun da səbəbi yenə dilimizlə bağlıdır. Məsələn, televiziyadakı verilişdə bir cümlə işlədirlər ki, marallar çox tez hamilə olur. Əvvəla, dilimizə görə maral hamilə olmur. Maral heyvandı, heyvanlar hamilə yox, boğaz olurlar. Hamilə analarımız, bacılarımız, qızlarımız olur. Əgər biz heyvanla anaya dildə fərq qoymuruqsa, başlayırıq heyvana bəslədiyimiz münasibəti anamıza bəsləməyə. Bax, o ilahi tənzim, dilin qüdrəti budur. Ona görə də dil korlananda belə olur. Evimizin ən üzlü qonağı televiziyadır. Heç adamın atası adama helə ərk etmir ki, televiziyanın helə bir ərki var. Bu ərkin müqabilində də dilimizi məhv edib. Gecə-gündüz gözəl dilimizin üstünə çirkab axıtmaqla məşğuldur. Bunun qarşısı alınmalıdır.

Qarabağ demişkən, sizcə, bu gün ədəbiyyatımızda Qarabağ mövzusuna nə dərəcə önəm verilir?

-Öz fikirimi bildirirəm, bunlar kökündən yalnış bir şeydir. Qarabağ alınmamışdan öncə nə qədər dadsız, duzsuz, səviyyəsiz, köksüz müxtəlif janrlarda əsərlər yarandı. Hamısı da bir-birindən zəif, solğun, heç nəyə yaramayan əsərlər. İndi Qarabağ haqqında əsərlər yazılacaq, amma ədəbiyyat zavod deyil ki, bəri başdan xammalı tökəsən, o tərəfdən hazır məhsul çıxsın. Şəxsən mən Qarabağ haqqında yazmışam. "Qarabağ" poemam da var. Mən hələ o vaxt demişdim ki, daha Qarabağ haqqında yazmaq lazım deyil, hələ 20 il qabaq. Bütün dostlarıma da qadağan etdim.

-Müsahibələrinizin birində demisiniz ki, Qarabağ haqqında ən böyük əsəri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və əsgərlərimiz yazdı.

-Bəli, bax, o əsərin ardınca nə yazasan? Ola bilər ki, sonra mən özüm də nəsə yazam, amma ən böyük əsəri onlar yazdı. O vaxt hələ 20 il əvvəl aparıcı demişdi ki, niyə Qarabağdan yazmayaq? Mən demişdim ki, Qarabağ haqqında ən mükəmməl, ən vacib əsər ki, son 200 ildə helə əsər olmayıb, onu Azərbaycan əsgəri və Ali Baş Komandan yazmalıdır. Şükürlər olsun ki, yazıldı. Qızım, təxminən 25 il qabaq mən televiziyaların birində belə bir şey dedim:

-Nə qədər ki, Azərbaycan torpağı erməninin işğalı altındadır, lap aşağıdan lap yuxarıya qədər kim özünü kişi hesab edir etsin, mən özümü kişi hesab etmirəm və bu gündən kişilikdən istefa verirəm. Allaha şükür ki, məlum vaxtda Şuşadan Azərbaycan əsgəri mənim telefonuma zəng edib dedi ki, Seyran müəllim, sizin kişilikdən istefa ərizəniz qəbul olunmadı, biz artıq Şuşadayıq! Nə xoş bizə!

QİYMƏT MAHİR

Olaylar.- 2024.- 23-29 fevral, №7.- S.15.