Əruz ürək döyüntüsüdür

"Bizim gördüyümüz Bakının altında bizim bilmədiyimiz gizli, mistik Bakı var"

Özümü heç zaman əruz vəzninə yaxın hiss etməmişəm.

"Bəlayə düşsə Fəhmi, xilas üçün gəlib sən,

Otur yanımda hərdən nağıl danış mənimçün".

Ta ki, onu tanıyana qədər.

İfadəolunmaz hisləri qələmlə dindirib vərəqdə əks etdirməyi bacaran dəyərli qələm sahibi İlqar Fəhmi ilə müsahibəmi sizlərə təqdim edir, oxuyarkən hər fikirdən zövq alacağınıza əminlik verirəm.

-İlqar bəy, necə düşünürsünüz, insan şair doğulur, yoxsa sonradan şair olur? Yəni əlinə qələm alan hər kəs şair ola bilərmi?

-Bilirsiniz bu nəyə bənzəyir? Torpağa bir toxum düşür. Son məhsul o toxumun da, düşdüyü torpağın da keyfiyyətindən də asılıdır. İnsanın ruhunda poeziya zərrəsi var və o gedib başqa sahəyə düşürsə, o həmin poeziyanı məhz şeir olaraq yox, başqa sahədə istifadə edir. Poeziya yaradıcılıqdır. Mən insanları şair, rəssam və s. kimi bölmürəm, yaradıcı insan var, yaradıcılıq qabiliyyəti olmayan insan var. Yaradıcı insan hansı mühitə düşsə, orada öz yaradıcılığını inkişaf etdirəcək. Təbii ki, burada istedadın spesifik fizioloji xüsusiyyətləri var. Bir insan yaradıcı insandır, ancaq onun fiziki qabiliyyətləri imkan vermirsə, yaxşı rəqqas ola bilməz. Məncə, 50 faiz həmin o yaradıcılıq qabiliyyətidir, 50 faiz isə insanın düşdüyü mühitdir. Mühitin çox böyük rolu var. Mən Bakı-Abşeron mühitində gözümü açandan klassik ədəbiyyat, muğam, qəzəliyyat və s. içərisində böyümüşəm deyə, mənim yaradıcılığın, istedadım bu tərəfə yönəlib. Kəlbəcərdə doğulsa idim, yəqin ki, aşıq şeiri yazan şairlərdən olardım. Bacarığın sahədə özünü göstərmək mühitdən asılıdır.

-Bir müsahibənizdə "Bakıdan kənarda heç nə yaza bilmərəm" demisiniz. Düşünmürəm ki, sizin kimi yaradıcı bir insanın bölgə fərqi ilə əli qələm tutmasın. Sizi Bakıya bağlayan ən başlıca səbəb nədir? Niyə Gəncədə yox, Şamaxıda yox, Almanyada yox, məhz Bakıda yaza bildiyinizi və bundan kənar heç bir yerdə bacarmadığınızı düşünürsünüz?

-Son vaxtlar bu məsələlər üzrə çox danışıqlar gedir. Məsələn, deyirlər ki, başqa bölgədə bitən meyvə bir ölkəyə ixrac olunursa, o insanlara xeyirdən çox ziyan verir. Çünki, o, həmin coğrafiyanın meyvəsidir və oranın insanları da o coğrafiyanın bir hissəsidir, orda daha təsirli olur. Kənara çıxdıqca effektivliyini itirə-itirə gedir. Bu baxımdan, Bakı mənim üçün həmin coğrafiyanın bir hissəsidir. Mən Bakının energetikasıyla nəfəs alan adamam. Bütün mənfi-müsbəti, çatışmayan xüsusiyyətləri ilə birlikdə Bakı mənim içimdədir. Kənarlaşdıqca, o enerjinin zəiflədiyini hiss edirəm. O enerjinin nə olduğunu tapa bilmirəm. Mistikaya, metafizikaya inanıram. Bunların da mahiyyətinin əsasında sözlə ifadə oluna bilməmələri dayanır. Saatlarla da danışsam, bunu sözlə ifadə edə bilməyəcəm. Hər halda Bakının tarixən bir mistikası var. Bakı uzun illər atəşpərəstlərin qibləsi olub, hürufilər uzun illər burada yaşayıblar və s. Bakının tarixində bir çox mistik məqamlar var. Bakının çox qəribə bir aurası var. Elə bil, gözəl bir bina var, onu uçurdub təmir edəndə altından daha qədim bina çıxır. Energetik baxımdan Bakı mənim üçün o cür bir şəhərdir, bizim gördüyümüz Bakının altında bizim bilmədiyimiz gizli, mistik Bakı var.

-O zaman sizi ilhamlandıran bir nüans da məhz Bakıdır deyə bilərikmi?

-Bəli, əlbəttə. Bakı həmişə məni paradokslar şəhəri olaraq özünə cəlb edib. Ümumiyyətlə, insanı cəlb edən həmişə ziddiyyətlər olur. Bir insan həddən artıq işıqlı, ziyalı, müsbət enerjili birini sevə bilməz. Sevəcək, bir həftə sonra onu darıxdıracaq. Çünki, onun nəyi edib-etməyəcəyini öncədən bilmiş olacaq. İnsanlar da, obyektlər də, məkanlar da, əsərlər də, baxdığımız filmlər də o zaman bizim üçün maraqsızlaşır ki, biz o gözlənilməzliyi itiririk. Müəyyən şəhərlər var ki, onların energetikasında, görünüşündə ziddiyyət yoxdur. Amma Bakıda uşaqlığımdan bəri o ziddiyyətin içərisində yaşamışam. Bizim məhəlləmizdə qəribə bir sərhəd var idi. Burada küçədə belində bıçaq olan oğlanlar, küçəni o tərəfə keçəndə qısa ətəkdə qızlar var idi. 100 metr o tərəfdə hansı reallıqla qarşılaşacağını bilmirdin. Bir yerdə normal olan bir şey, digər yerdə az qala bıçaqla qarşılanırdı. Bütün bunlar çox dar bir məkanda birləşmişdi. Sərhədlərin o tayında səni nə gözləyir, bilmirdin. Bütün bu ziddiyyətlər o qədər də konflikt yaratmırdı. O ziddiyyətlər öz ənənəsini, çərçivəsini kənara "sırımağa" çalışmırdı. Bu çox əhəmiyyətlidir. Bakının məhəllələrində görürdüm ki, hərənin öz sərhəddi var, heç kim öz qanununu o sərhəddən kənara şamil etməyə cəhd etmir. Ailəmdə də bunu görmüşəm. Atamla anam çox fərqli adamlar idi, biri ateist, biri dindar. İkisi də bir-birinə nəyisə zorla təlqin etməyə çalışmırdı. Bu insanlar, cəmiyyətlər, toplumlar arasında münasibətin, birgə yaşayışın çox qəribə bir kodudur. Əxlaq çərçivələri ilə müəyyən sərbəstlik, inkişafla geridəqalmışlıq bir şəhərin içində bir-birilə paralel necə mövcud olurdusa, məncə, bu-müxtəlif ziddiyyətlərin bir məkanda birləşə bilməsi, Bakının möcüzələrindən biri idi.

-Əksər zamanlarda araqçından istifadə edirsiniz. Bunun xüsusi bir səbəbi varmı? Adət-ənənələri yaşatmaq məqsədimi daşıyır, yoxsa sadəcə imicinizə yaraşdırdığınız bir detaldan ibarətdir?

-Əslində, ümumiyyətlə, həyatda bir çox şeylər qəfil baş verir. O vaxt mənə bir papaq bağışlamışdılar. Qışda ondan istifadə edirdim. Sonra bir neçə dəfə tədbirlərdə də çıxarmadım. Baxdım ki, yavaş-yavaş imicə çevrilməyə doğru gedir, özümə də maraqlı gəlir. Bir element sən ağzını açmazdan əvvəl kimliyini bildirməlidir. Papaq məsələsinin maraqlı cəhəti bundan ibarətdir ki, bizdə hər təbəqənin öz papağı olub. O papağa baxıb, gələnin zadəgan, tacir, dövlət qulluqçusu, əsnaf, fəhlə və s. olduğunu anlayırmışlar.

-Ədəbiyyat həyatın təsviridir. Sizcə bugünkü ədəbiyyatımızda gördüklərimiz öz əksini tapır, yoxsa görmək istədiklərimiz?

-Həyatın əksidir termini ədəbiyyata münasibətlərdən biridir. Kimin üçünsə ədəbiyyat gördüklərimizin, kimin üçünsə görmək istədiklərimizin əksidir. Əfsuslar olsun ki, son vaxtlar ədəbiyyat məhz gördüklərimizin əksi olur. Həyatda gördüyümüzün güzgüsünə çevrilib. Sən deyə bilərsən ki, bu yaxşıdır, gördüyümüzü göstərir. Amma mən bunu yaxşı hal hesab etmirəm, gördüyümü göstərirsə, mən onsuz da bunu görürəm. Ədəbiyyat görmədiyimizi göstərməlidir. Son zamanlar biz bunu itirmişik. Bilən və bilməyən adamlar üçün ədəbiyyat var. Fərq ondadır ki, bilməyən adam üçün olan ədəbiyyat sırf gözlə görünən estetika üzərindədir. Bilən adamlar üçün olan ədəbiyyat gözlə görünməyən şeylər haqqında olur. Bundan əvvəl ədəbiyyat kütlələrə gedib çatmırdı, ona görə də kütləvi ədəbiyyatımız əksərən şifahi olub. İndi hamı oxuya bilir, deməli gözə hesablanan ədəbiyyat da artıq kitaba gəldi. Bazar qanunları nə istəyir? Mən kitabı naşir olaraq çap edirəmsə, sərf etməz ki, bu kitabdan 50 ədəd satım, istəyərəm 5000 ədəd satım. Təbii ki, 5000 satıla bilənə üstünlük verərsən. Sayla bağlı olan şeylər daha ön plana çıxır, daha kütləvi olur. Elitar təfəkkür üzərində qurulan sənət nümunələri yavaş-yavaş sıxışdırılır. Bu baxımdan "ədəbiyyat həyatı əks etdirir" deyənlərin dövranıdır. "Ədəbiyyat görmək istədiklərimizi, gördüyümüzün arxasında görmək istədiyimizi əks etdirir" deyənlər və onların əsərləri sanki bir növ ögey övlad kimi kənara sıxşdırılır. Nə zamana kimi belə davam edəcək, bilmirəm, amma hələ ki, tendensiya buna doğru gedir.

-Yaradıcılıq düşüncənizə görə bu gün gənc və ya orta yaşlı yazarlar günümüzü maraqlandıran, ədəbiyyatın boynuna düşən məsələləri qabarda bilirlərmi?

-Məncə, yox. Çünki, burda mənim nifrət etdiyim bazar və biznes irəli çıxır. Mən özüm həmişə düşünmüşəm ki, yaradıcı insan toplumdan bir pillə yuxarıda olmalıdır, toplumun zövqünü formalaşdırmalıdır. Müəyyən seriallar, filmlər və s. çəkiləndə indi düşünürük ki, oradan kimisə özümüzə tərəf gətirək. Biz ancaq bunu düşünürük, onların zövqünü öyrənək, istehlak etdiyimiz material tam onların ürəyincə olsun ki, reytinq gəlsin. Reytinq olmayanda vəsait olmur. Deməli, artıq sən kütləni özünə uyğunlaşdırmırsan, özün kütlənin içinə düşüb ona uyğunlaşırsan. Kütləvi cəmiyyətin ən böyük faciəsi bundan ibarətdir. Əvvəl mənim bir yazım çıxırdı, məsələn, mənim üçün o jurnalı nə qədər adamın oxuyacağı maraqlı deyildi. Məni 10-12 nəfər adamın rəyi maraqlandırırdı. Yəni, onların rəyi yaxşıdırsa, o artıq mənə bəs edirdi. Biz bunu itirmişik. Hər şey rəqəmləşir. Sən öz beynini ona sərf etməlisən. Naşir, rejissor, televiziya istehsalçısı, mətbuat nümayəndəsi, hamısında beyin kütlədən diqqət qazanmağın yolların tapmaq üzərində düşünür. Görürsən ki, bu işi necə görmək barədə enerjin daha az sərf olunur, nəinki "bunu necə bəyəndirim?" Düşünməli deyilsən, neyniyim ki, oxunma çox olsun, düşünməlisən ki, nə edim ki, qarşımdakı müəllifin iç dünyasını açıb göstərə bilim.

Son zamanlar meyxanayla bağlı çox mübahisələr gedir. Baxıram ki, meyxana yaxşı kütləvi sənətdir. Amma bir çox ciddi əsər yazan insanlar görürəm ki, qeyri-ixtiyari meyxana deyənlərə müəyyən bir qıcıq əmələ gəlir. Çünki, düşünürlər ki, niyə onlara bu qədər sevgi var, bizə yoxdur? Özüm üçün də sual altındadır ki, bu yanaşma tərzi nə zaman dəyişə bilər?

-Əruz vəznində yazıb yaradan seçilən şairlərdənsiniz. Bilirik ki, əruz qəliz bir vəzndir. İlk başda əruzun haqqını verə biləcəyinizə əmin idinizmi? Ümumiyyətlə, sizi bu vəznə doğru yönəldən onun hansı özünəməxsusluğu idi?

-Mistika. Bax, əruzda deyilən hansısa fikri sözlə kiməsə izah etməyə çalış. Qəzəlin formasında, ritmində, vəznində nə isə bir ecaz var ki, o məzmunu onun içərisindən çıxaranda hər şey itir. Həmin fikri sənə sadəcə bir söz kimi deyəndə sən ondan heç bir təsir almayacaqsan. Bu bir geyimə bənzəyir. Hansısa paltarı geyinəndə görürsən ki, sənə münasibət, diqqət nə isə başqa cür olur. Şeir məzmunu üçün də formalar bir geyimdir. Əruzun ritmini içimin ritmi ilə uşaq vaxtından o qədər üst-üstə düşdüyünü hiss etdim ki, başa düşdüm, mən nə yazsam da elə əruzda yazacam. Heca şeirlərim də var, düzdür. Amma ürək döyüntüsü əruzdur. Əruz ritmli söz deməkdir. Ritm də insan həyatının nizam-intizamıdır. İnsan düşüncəsində ürək döyüntüsü, kainatın, buludların, ayın, günəşin, fəsillərin dövr etməsi... gör dünyada nə qədər tsikllər var. Bunlar hamısı onu göstərir ki, kainatdakı hər şey dövrə vurur və təkrarlanır. Əruz da həmin o təkrarlanan ritmin şeir variantıdır. O təkrarlanan ritm hansı mistik, psixoloji hisləri yaradırsa, mən onu sözlə izah etməkdə çətinlik çəkirəm. Əruzda olan şeir sərbəst olsa idi, görəcəkdin ki, o sənin bir azca ağlına təsir etsə də, ruhuna etməzdi. Sənətdə mistika dediyimiz əruzda daha güclüdür.

Məsələn, mənim bütün dünyagörüşümün ziddinə olan bir filmə baxıram. Tutaq ki, ateizmi sevmirəm, amma bu film ateizmdən bəhs edir. Amma filmdən o qədər xoşum gəlir ki. Məntiqlə bu filmə nifrət etməliyəm. Ədəbiyyatda da belədir. Bax, bu sənətə münasibətin mistikasıdır.

Zeynəb Rzayeva

Olaylar.- 2024.- 12-18 yanvar, №1.- S.20.