Biz indi onlardan 100 il qabaqdayıq

Üzeyir bəy Hacıbəylinin 140 illiyinə beşinci yazı

Salam olsun, çox dəyərli oxucum! Ötən yazımızın sonunda məlumat verdiyimiz kimi bu dəfə Üzeyir bəy Hacıbəylinin satirik hekayələrindən söhbət açacağıq. Hekayə yazılı və ya şifahi şəkildə insanların başlarına gələn və ya təsəvvür edilən hadisələrin nəql edildiyi, qısa bir bədii əsərdir. Hekayə ədəbiyyatda çox geniş yayılmış bir janrdır və oxuculara emosional, sosial və mənəvi mesajlar ötürmək məqsədi daşıyır. Bu yazı janrı, əsasən, bir və ya bir neçə xarakterin iştirakı ilə müəyyən bir hadisəni təsvir edir və çox vaxt nəticəyə doğru irəliləyir.

Hekayələr ən qədim ədəbi formalar arasında yer alır və insan mədəniyyətində mühüm rol oynayır. Onlar gündəlik həyatda baş verən hadisələri, insanların həyat təcrübələrini, arzu və qorxularını əks etdirən qısa bədii əsərlərdir. Bəli, əvvəlki yazılarımızda qeyd etdiyimiz kimi, Üzeyir bəyi, onun müasiri olan Əliqulu Qəmküsarı, Mirzə Ələkbər Sabiri, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi, Cəlil Məmmədquluzadəni və digərlərini ən kəsə yoldan, ən asan anlaşılan dildə, ən təsirli vasitə ilə öz yurddaşlarını, soydaşlarını - məzlum millətini oyatmaq, maarifləndirmək əzmi, məqsədi daim narahat edir, bu müqəddəs amal uğrunda birləşdirirdi. Bu baxımdan gündəlik həyatda baş verən hadisələr üzərindən hərəkət etmək daha effektiv addım sayılırdı. Xüsusilə "Molla Nəsrəddin" dövründə bir növ bu sanki zamanın tələbi, öz-özündən yaranmış ədəbi qanun və ya dəb forması idi. Şübhəsiz ki, bu məqamda adını yuxarıda qeyd etdiyim və etmədiyim görkəmli ədiblərimizin böyük əksəriyyətinin Rusiyada təhsil almasının və ya ümumilikdə rus ədəbiyyatının, mətbuatının təsirinin olduğunu qeyd edə bilərik. Fəqət bütün olanlar təkcə bunlardan ibarət deyil. Bu məsələnin daha dərin, qədim və milli kökləri var. Hekayənin əsas məqsədi oxucunu maraqlandırmaq və müəyyən bir mənanı ötürməkdir. Hekayələr qısa və yığcam şəkildə yazılır və çox vaxt bir və ya bir neçə əsas hadisəni əks etdirir. Hekayələrin əsas xüsusiyyəti onların qısa olması və əsasən bir ideya ətrafında dolanmasından ibarətdir. Və əsas məsələ bu gündəlik həyatda baş verən hadisədən onun yaradıcılarını, iştirakçılarını maarifləndirmək məqsədilə necə istifadə etmək, hadisəyə necə baxmaq, onu bütün gözlərin, - heç olmasa, mümkün qədər daha çox gözün - görə, başın anlaya biləcəyi şəkildə təqdim etmək idi. Ümumilikdə hekayə janrından söhbət gedəndə hansısa təsirlərin olması (bu realdır və qeyri-adi heç nə yoxdur) ehtimalı mümmkün görünsə də, konkret olaraq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin və Üzeyir bəy Hacıbəylinin (bəylərin) satirik hekayələrilə elə ilk tanışlıq milli və qədim məzhəkələrimizi xatırladır. Necə deyərlər, sözləri və musiqisi Bəhram Nəsibova aid olan məşhur "Qarabağ" mahnısında deyildiyi kimi:

"Ruhunu burdan alır Natəvanın qəzəli.

Anadır arzulara hər zaman Qarabağ,

Danışan dil-dodağım, tar-kaman Qarabağ."

Bu istiqamətdə Üzeyir bəy Hacıbəylinin müasirləri və eyni zamanda silahdaşları olan Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar artıq həmin dövrdə kifayət qədər tanınmış söz ustaları hesab olunurdu. Lakin, bir az əvvələ getsək, bizim Qasım bəy Zakir və

"İt demə, ol dəxi bizim birimiz,

Belə ölmüşlərə fəda dirimiz."

deyən Seyid Əzim Şirvani kimi satiriklərimiz (nəzmlə yazsalar da) var idi. Bütün bu sadaladığım və sadalamadığm, "Keçəl"in, "Kosa"nın söhbətlərindən, qədim məzhəkə oyunlarından üzü bəri olduqca zəngin bir irs üzərində təşəkkül tapmış milli folklorumuzun mahir bilicisi Üzeyir bəy Hacıbəylinin satirik hekayələrinə keçməzdən əvvəl (bu məqaləni yazanın özünün də şair ruhlu bir qələm adamı olduğunu nəzərə almağınızı rica edirəm) Əliqulu Qəmküsarın "Ədəbiyyat" adlandırdığı əslində dövrünün "Azərbaycan"ı olan o məşhur şeirindən bir bəndi diqqətinizə təqdim edirəm:

"İndi lazımdır ki, millət huşunu cəm eyləsin,

Hər cür olsa haq danışsın, haq desin, haq söyləsin,

Yoxsa bizlərə təpər yoxsa, buna kim neyləsin?

Qalmaz axırda bu cür bivayə millətdən nişan,

Əlaman bu müstəbidlərdən, ilahi, əlaman!"

şeirin tam mətni ilə "Gooqle"də "Əliqulu Qəmküsar Ədəbiyyat" yazıb, axtarış etməklə tanış olmaq olar (mütləq oxumağınızı tövsiyə edirəm).

Zənnimcə, dövrün mənzərəsi və imkanları ilə kifayət qədər tanışlıqdan sonra konkret olaraq, görkəmli ədib Üzeyir bəy Hacıbəylinin satirik hekayələrinə keçmək olar. Maraqlıdır ki, müasir tədqiqatçılar ayrı-ayrı sənətkarların satirik nəsr yaradıcılığından söhbət açarkən tədqiqat zamanı bzim əsasən dahi bəstəkar kimi tanıdığımız Üzeyir bəyi görkəmli yazıçıların sırasında ayrıca başlıqlarla (xüsusi dəst-xəttilə seçilən sənətkar) "Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satirik hekayələri", "Realist nəsrdə M.F.Axundov ənənələri", "Ü.Hacıbəyovun satirik hekayələri","Tağı Şahbazi (Simürğ) satirik hekayələr ustası kimi","Abdulla Şaiqin hekayələrində satirik hədəflər" kimi təqdim edirlər (Baba Babayev, "Azərbaycan satirik nəsrinə dair araşdırmalar", Bakı, "Müəllim" nəşriyyatı, 2009). Bəs Üzeyir bəy Hacıbəylini belə həmişə müasir edən hansı səbəb idi? Gəlin bu suala da ustadların dililə cavab verək. Məsələn, Akademik Mirzə İbrahimov "Üzeyir Hacıbəyov" (seçilmiş əsərləri - 1985) kitabına yazdığı "Böyük bəstəkar və yazıçı" adlı giriş məqaləsində bu suala konkret olaraq belə cavab verir: "Üzeyirin (Üzeyir bəyin Z.U) tənqidi sərrast tənqid idi, işıqlı, mütərəqqi qayələri müdafiə edir və hədəfə vururdu. ... Üzeyir Hacıbəyov (Üzeyir bəy Hacıbəyli Z.U) cəhalətə, mövhumata, fanatizmə atəş açırdı."

Akademik Mirzə İbrahimovun təbirincə desək, Üzeyir bəy Hacıbəylinin "sərrast atəş"ləri nəticəsində əks cəbhədə olan pristavların, kərbəlayıların, məşədilərin, tacirlərin, mollaların, müəllimlərin, dırnaqarası ziyalıların mövqeləri darmadağın edilirdi. Bu silsilə yazımın hələ giriş məqaləsində (birinci yazıda) görkəmli ədib Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Yevlax - Şuşa yolu" adlı satirik hekayəsindən söhbət açarkən hədəflərin necə real, mövzunun nə qədər aktual olması barədə sizə məlumat vermişdim. Müəllifin təkcə yuxarıda adı çəkilən satirik hekayəsi deyil, adlar və tiplər nə qədər köhnə görünsə də, "Pristav ağa", "Məşədi Kabilin Təbriz səfəri", "Bazar söhbəti", "Məzhəkə", "Təhsil", "Müəllimə", "Ramazan ayında ibadət", "Məclisin duzu" kimi satirik hekayələrində qaldırılan problemlər müasir dövrümüzdə də hansısa şəklini dəyişmiş formada mövcuddur. Zaman ötsə də, tiplər mutasiya edərək cild dəyişsələr də Üzeyir bəyin nişangahından yayına bilmirlər. Nə qədər ora-bura vurnuxsalar da, bu, görkəmli söz ustasının atış mənzilində çabalamqdan başqa bir şey deyildir.

Dəyərli oxucum, görkəmli ədib Üzeyir bəy Hacıbəylinin 140 illiyi münasibətilə qələmə aldığım "Biz indi onlardan 100 il qabaqdayıq" adlı bu yazımın beşinci hissəsini ustad sənətkarın "Məclisin duzu" adlı satirik hekayəsinin sonluğu ilə yekunlaşdırmaq istəyirəm. Hekayədən sonuncu iki abzası (sətirbaşını) olduğu kimi sizə təqdim edirəm (mənzərə sizə tam aydın olması üçün qeyd edim ki, hekayədə süjet təxminən "O olmasın, bu olsun" komediyasında (filmində) Məşədi İbadın (elçilik zamanı) şərəfinə Rüstəm bəyin evində olan qonaqlıq (məclis) zamanı yemək masasında olan söhbətdən - vəziyyətdən ibarətdir):

"Mən də fikir edirəm ki, yaxşı, hərgah bu tacir, xalqın kreditini bağlayandırsa, yaman adamların birisidir, daha bunun sağlığına içmək nə üçün?

Sonra gələn nitqlərə qulaq asıb görürəm ki, məclisdə daha elə qabili-ehtiram adam yox imiş və "ata sərçə"lər dəxi cik-cik eləmirlər. Bəs axırda məlum olur ki, bizim məclisimizin duzu üç nəfərdir: biri başkəsən, biri danosyazan, və biri də mərdüməzar oğlu mərdüməzar."

Əziz və çox dəyərli oxucum! Yazımın sonunda əvvəlki yazılarımda olduğu kimi yenə acizanə bir təvəqqedə bulunmaq istəyirəm. Mütləq və mütləq Üzeyir bəyin yuxarıda adlarını qeyd etdiyim satirik hekayələrindən heç olmasa birini tapıb oxuyun. Qoy, bütün ömrünü, malını və mülkünü öz canından əziz bildiyi xalqına, millətinə, yurddaşlarına həsr etmiş bəyin ruhu şad olsun.

Yazımın sonunda mövzunu tam yekunlaşdırmaq məqsədilə Üzeyir bəyin zərgər dəqiqliyi ilə hesablanmış sərrast atışları nəticəsində onun topa tuduğu mövqelərdə olan hədəflərinin vəziyyətini gözləriniz önündə canlandırmaq üçün yenə o məşhur "O olmasın, bu olsun" komediyasından (filmindən) iki səhnəni sizə xatırlatmaq istəyirəm. Birinci, Məşədi İbadın Gülnazı Sərvərlə birlikdə görəndən sonra hamamda olan səhnədəki vəziyyət, ikinci isə gəlinin qız (Gülnaz) yox, oğlan (Sərvər) olduğunu bildikdən sonra düşdüyü halı çox ibrətamizdir. Çox dəyərli oxucum, yəqin ki, söhbətin bu səpkidə axışından növbəti yazımızda mövzunun görkəmli ədibin komediyaları olacağı artıq sizə məlumdur. Növbəti sayımızda komediyalar haqqında olacaq altıncı yazımızı oxumağı unutmayın. Sona qədər həmsöhbət olduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Hələlik.

Zaur Ustac,

"Yazarlar" jurnalının baş redaktoru,

AYB və AJB-nin üzvü

Olaylar.- 2025.- 8-14 avqust, №27.- S.19.