Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində fan-fiction (fanat mətni):

professional mətnlərdən həvəskar mətnlərə

XXI əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatında arxetiplər yeni struktur formalarda - "hipermətn" və "fan-fiction" ("fanat mətni") kimi təzahür edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki yeni forma həm professional yazıçılar, həm də həvəskar yazarlar tərəfindən uğurla istifadə edilməkdədir. Professional yazıçılar tərəfindən yaradılan "fan-fiction"lara misal olaraq K. Abdullanın "Yarımçıq əlyazma", İlqar Fəhminin "Qarğa yuvası", Günel Anarqızının "Altıncı" romanlarını göstərmək olar.

Azərbaycan ədəbiyyatında fan-fictionla bağlı digər bir layihə Azərbaycan Müqayisəli Ədəbiyyat Assosiasiyasının adı ilə bağlıdır. Belə ki ilk dəfə bu təşkilatın təşəbbüsü ilə "Müqayisəli ədəbiyyat" fənnini öyrənən tələbələr öz seçdikləri əsərlərə "Fan-fiction"("fanat mətni") yazmışlar. Bu yazıda həmin fan-fiction nümunələrini təhlil edəcəyik.

Ramiz Rövşənin "Daş" povestinin əsasını Müslüm kişinin ölməkdə olan arvadı haqqında düşüncələri və ona haqsız nifrəti təşkil edir. Xəyalə Əliyevan bu əsərə yazdığı "fanat mətnin"də Müslüm kişinin orijinalda bir kəlmə belə danışmayan həyat yoldaşının monoloqunu yaradıb. Müəllifin özü fanat mətninə - "fan-fiction"a yazdığı qeyddə bunu belə izah edir: "əsəri oxuyanda qadının susqunluğu məni o qədər əsəbiləşdirdi ki, qadını dindirməyi qərara aldım."

Çinarə Babayevanın "Daş" povestinə yazdığı "fan-fiction" ("fanat mətni") isə daha fərqli biçimdədir. Belə ki, orijinalda əmisi qızı ilə evlənən və bu evliliyə peşman olub daim arvadına zülm edən, əmisioğlunun arvadı Çimnazın həsrətilə yaşayan Müslüm kişi bu "fan-fiction"da məhz Çimnazla evlənir və burada da əmisi qızı ilə evlənmədiyinə görə peşman olur və hadisələr Müslümün ölümü ilə yekunlaşır.

Layihənin digər bir nümunəsi M. Süleymanlının "Şeytan" əsərinə həsr edilmişdir. Orijinalda Bəkirinin surətinə çevrilən şeytan onun hərəkətlərini təkrarlayır və hamını özünün əsl Bəkil olduğuna inandırır. Bəkil el -obadan küsüb gedir. Daha sonra şeytan da insan olmaqdan bezib tüstüyə çevrilib yoxa çıxır. Ağcanın şeytandan olan hal saçlı qızı da tüstüyə dönüb ona qoşulur. Bəkir yenidən kəndə qayıdır və şeytana uyduqları üçün ondan utanan insanların qarşısında təmizliyin səssiz heykəli kimi zühur edir: "O da boğanağa döndü, iki boğanaq hamının gözünün qabağında bir-birinə qarışa-qarışa, burula-burula dünyanın üstüylə uçdular. Təzə kəndlər, adamlar axtardılar ki, yaşasınlar. Çünki adamlar idi dünyada şeytanı yaşadan. Adamlar olmasaydı, şeytanın dünyada nə işi vardı?"

Xəlilova Günelin qələmə aldığı "fanat mətni"ndə isə əsərdə hadisələrin mahiyyətinə varan Bəkil hər şeyin şeytanın əməli olduğunu anlayır və qorxur ki şeytan onun yerinə keçdikdən sonra onun övladı dünyaya gəlsin. Buna görə qərara gəlir ki, əgər şeytan onun hərəkətlərinin təkrarlayırsa demək Bəkil öldükdə o da ölməlidir. Buna görə el-obanı evinin qarşısına yığaraq özünü tüfənglə vurub öldürür, bundan sonra şeytan da tüstüyə dönüb yox olur: "Otağa adamlar doluşmağa basladı. Evə soxula bilməyənlər pəncərədən baxırdılar. Amma hec kəs Bəkilə yaxın dura bilmirdi. Cunki Bəkil qosaluləni çənəsinə dayamış, Agcaya baxırdı. Gözlərindən qanla qatışıq elə bil yaş da axırdı : Indi görərsiz seytan kimdi, köpək usagı! Bəkilin qanı butun tavana yayıldı. Camaat hec bilmədi neyləsin, səs səsə qarışmışdı. Bəkilin cəsədi hec yerə düşməmisdi ki, sanki bacadan boyuk xortum seytanı sorub apardı. Seytan bacadan sovrulub yoxa cıxdı."

Nübar Məmmədovanın Cəlil Məmmədquluzadənin "Buz" hekayəsinə yazdığı "fan-fiction" ("fanat mətni") da olduqca maraqlıdır. C. Məmmədquluzadənin "Buz" hekayəsi ilk dəfə 1926 il iyunun 18-də "Yeni yol" qəzetində çap olunmuş realist əsərdir. Orijinalda xəstə, qızdırmalı xalasına buz gətirməyə gedən oğlan yolda uşaqlarla dalaşıb aldığı buzu əritdiyindən xalası ölür və o bütün ömrü boyu bundan vicdan əzabı çəkir: "Ancaq hər bir yay fəsli küçələrdə arabalarda buz sallarını görəndə, bir tərəfdən o buzu şampanskilərə və ləzzəti marojnalara işlədən xoşbəxtlər gözümün qabağına gəlir və eyni zamanda xalamın "ciyərinin yanmağı" yadıma düşür. Nə qədər ki uşaq idim, yadıma düşməzdi, elə ki yekəlib ağlım kəsdi, buz əhvalatı mənə hər biri yeri düşəndə dərd olur. Bir tərəfdən də on dörd yaşında olduğum vaxt ölümcül azarlı xalamı bir qəpiklik buza həsrət qoymağım yadıma düşür."

Əsərə yazılan "fan-fiction"da isə xalasına buz gətirməyə gedən oğlan yenə uşaqlarla dalaşsa da son anda buzu xalasına çatdıra bilir. Xalası sağaldığına görə bu hadisəni xatırladıqda sevinc hissi keçirir: "Indi həmin qarı gorəndə sevinc qarışıq bir qorxu məni bürüdü. Bu qar elə bil ki, qəlbimə yeni bir qış soyuqlugu gətirdi. Bəlkə hər şey tərsinə olardı. Mənim uşaqlığım üzündən xalamı itirərdik. Bu qorxunc fikirdən uzaqlaşmaq istədim. Sevindim. Sevindim ki, xalamı xilas etmək üçün gecikmədim".

XXI əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatında arxetipin strukturca yeni forması olan "fan-fiction" ("fanat mətni") kəmiyyət baxımından ədəbi mühitdə son dövrlərdə az təzahür etsə də, internet resurslarından gələn bu anlayışın ədəbi-bədii kontekstdə təkmilləşmə prosesi izlənilir və Azərbaycan ədəbiyyatının növbəti inkişaf mərhələlərində bu formanın yeni nümunələrinin meydana çıxması mümkündür.

Elnarə Qaragözova

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat

İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

Beynəlxalq Müqayisəli Ədəbiyyat Assosiasiyasının

üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Olaylar.- 2025.- 28 fevral-6 mart, №8.- S.15.