“TÜRK” etnonimi və törələri

Əvvəli ötən sayımızda

Araşdırmaçı İlhamə Ənvərqızı "Troya-Turoya, Türk obası" kitabında "Dədə Qorqud" və "İliada" əsərlərində adların, toponimlərin, hidronimlərin müqayisəli analizini aparır. O yazır:

Adların bənzərliyinə baxaq: Homerdə Ares, "Dədə Qorqud"da Aruz, Uruz, Homerdə Peyroy, bizdə Beyrək. Homerdəki Pilemen adına adekvat olaraq "Kitabi Dədə Qorqud"da Bilgə adını göstərmək olar. Yəni Troya türkləri ilə "Dədə Qorqud" türklərinin adı bir-birinə bənzəyir. Bəzi adlar isə yaranma üsuluna görə oxşayır. Qaraca adıyla Akca (Əsərdə Aksani yazılıb), Homerdəki troyalı Bəndər (Pandar) və "Dədə Qorqud"da Dondar, turoyalı Merok və "Dədə Qorqud"dakı Şöklü Məlik, turoyalı İmbors - "Dədə Qorqud"da İmran, turoyalı Ənüz (Anxiz) və "Dədə Qorqud"dakı Bəkdüz, turoyalı Turuz və "Dədə Qorqud"dakı Dirsə, Qanturalı antoponimləri tam eyni deyilsə də, ruhən yaxındırlar. Eyni xalqa aid olduğu sezilir. Turoyadakı Gigey gölü hidronimi "Dədə Qorqud"dakı Gökcə gölünə, Turoyadakı Aksu çayı dastandakı Ağçay hidroniminə, Homerdəki Mikal dağı bizdəki Muğan toponiminə uyğun gəlir. Əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi Kassandra antroponiminin orijinalı Əsəndur şəklində idi. Turoyalı Kassandra adı "Dədə Qorqud"dakı Qazan adı ilə eyni morfemdən ola bilər. Göy-göl yaxınlığında Qazandurmaz zirvəsinin adı da maraq doğurur. Bu adı yunan tələffüzündə desək Kassandur adı ilə ortaq morfem alınır. Troyalı Troilin adı "Dədə Qorqud" oğuzlarından Qanturalın adı ilə eyni morfemlidir. "Qan+tur+al və Tur+il" .

İslandların "Kiçik Edda" abidəsində də Troyanın türk ölkəsi olduğu təsdiqini tapır:

"Troya türk ölkəsidir... Türklərin ölkəsini tərk edib..." Avropaya gələn aslar buraya türk adət-ənənələrini gətirdilər və "burada türklərin vərdiş etdiyi qanunlar tətbiq olundu".

Strabonun adını çəkdiyi "Kordub" da maraq dairəmizdədir. "Kor" sözü burada fonetik səs dəyişməsinə məruz qaldığından onu Kor / Qor kimi də oxumaq olar. Qor isə "od", "isti" mənasını verir.

"Dub" isə şumercə "gil lövhəsi", türkcə "tup" variantı isə "bişmiş kərpic" anlamınan gəlir. Əgər bunun izahını düzgün verdiksə, onda Kordubun mənası "Kərpic bişirənlərin şəhəri" izahına gəlib çıxır.

Şumer-türk əlaqələri də burada da özünü aydın göstərir. Professor E.Əlibəyzadə alman alimi Q.Vinqlerə istinadən yazır: "Bizə qədər əlib çatmış ən qədim qaynaqlar semit dilində deyil, "şumer dilində" yaranıb ki, daha sonralar bu yazıların dilini də onların dili adlandırıblar. Bizə gəlib çatmış Şumer mətnlərinin çoxunun dil xüsusiyyətlərini hələlik izah edə bilməsək də, dünyanın ən qədim mədəni dili olan Şumer dilinin ümumi xarakteri barədə kifayət qədər təsəvvür yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə görə türk dillərinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və semit dilinin quruluşundan tamamilə fərqlənir".

Fransız alimi E.Rexlü qeyd edir ki, qədim yazıların şəhadətini görə Babil sivilizasiyasını inkişaf etdirənlər hind-avropa dillərində danışıb, özlərini dil və mənşəcə Avropadan həqiqi və yalançı xalqlarının qohumu sayan qəbilələr olmamışlar. Arilərin bütün sahələrdə tam üstünlüyünün təsiri altında olan assiroloqlar özlərinin bu kəşfindən xeyli heyrətə gəldilər və gördülər ki, ən qədim oxşəkilli yazıların dilində İran və semit dillərinə xas cizgilər qətiyyən yoxdur. Turan və Ural-Altay dilləri ilə birbaşa qohumluq var.

Türk alimi Əhməd Cavad isə yazır: "Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir. Şumerlər haqqında ən yeni və mötəbər əsər nəşr edən Volley şumerləri morfoloji cəhətdən "əski Türkcəyə bənzər" bir dildə danışdığını qəbul edir: "Şumerlər türkdür, şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutları var; bizi bu qənaətə gətirən ən güclü sübut ikidir:

1. Dil sübutu;

2. Geoloji və arxeoloji sübut".

Strabon Onoba, Ossonoba və Menoba şəhərlərinin adını çəkir. Tarixdən də məlumdur ki, "oba" sözü yalnız türklərə məxsusdur və indinin özündə də əksər türk tayfaları arasında işlənməkdədir. Onoba on sülalənin, Ossonoba çox güman ki, otuz sülalənin bir yerdə cəmləşib oba salmasıdır. Şəhərlərin adlarının beləcə sıralanması bir daha təsdiqləyir ki, sülalələrin sayına görə şəhərə də sülalənin sayını təsdiq edən adlar verilmişdir. Məsələn, Menoba tək bir sülalənin saldığı şəhər kimi qələmə verilir. Güman ki, bu şəhərlərin salınması uzun bir tarixi yol keçmişdir.

Strabon daha bir şəhər adı çəkir: "Salas sakinləri əsrarəngiz və zərif parçalar hazırlayırlar..."

Burada Sal+az iki sözdən ibarət olmasına baxmayaraq, birincinin müxtəlif çalarları mövcuddur. Belə ki, "sal" sözünə həm yer, həm tayfa adlarında, həm də məişətdə, müasir dilimizdə işlədilən ifadələrdə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qazan xanın qəbiləsi Salur adlanır, Azərbaycanda Salyan adlı rayon var. Yaxud heyvan kəsilən yerə sallaqxana deyirlər. "Saldaşı" məfhumu da mövcuddur. Sonralar isə "sal" sözü feil kimi işlədilib: salmaq, sallamaq və sair.

M.Kaşğari "sal" ilə bağlı müxtəlif çalar və məna daşıyan sözlər verir:

"Sal - sal, kiçik qayıq

Sal - qablardakı zeh, çini lakı

Sal - salmaq, atmaq: bir şeyə işarə vermək; götürmək; toplu hala gətirmək

Salçı - aşpaz

Salı - suvaq aləti, mala

Saltur - saldırmaq, çıxarıb atmaq

"Qədim türk sözlüyü"ndə də "sal" sözünün müxtəlif mənaları verilir:

Sal - qoymaq

Sal - atmaq, tullamaq (basin alip qodi saldi - it canavarın başından tutub aşağı tulladı)

Sal - vurmaq

Sal - qovmaq

Sal - yelləmək

Sal - təyin etmək, müəyyənləşdirmək

Salça - at növü

Salin - yazmaq"

Salas sözünün ikinci hissəsindəki aslar haqqında yuxarıda yazmışdıq.

Daha sonra Strabon yazır: "... Dağlardan o tərəfə, cənubda oretanlar yaşayır; hansı ki, sahilə - sütunların bir hissəsinə qədər uzanır. Onlardan şimalda Karpatan, sonra isə vetton və vakkeylər məskunlaşıblar. Bu ölkədən Duri çayı axır. Vakkey şəhəri isə Akuti çayının sahilində yerləşir".

"Duri" hidronimi aydın və türkcə başa düşüləndir. Sözün kökü "dur" feilindəndir və "durmaq", "dayanmaq" anlamını verir. Fikrimizcə "Duru çay", yəni "saf sulu çay" sözünü də bu hidronimə aid etmək olar.

"Akuti" haqqında isə bir az geniş danışmağa ehtiyac var. Məlumdur ki, "Ak" sözündə "k" səsi fonetik dəyişmə nəticəsində "ğ" kimi oxuna bilər, çünki yunan və roma dilində "ğ" hərfi olmadığından "ğ" "k" kimi yazılıb.

"Qədim türk sözlüyü"ndə "ak/aq/ağ" sözü aşağıdakı mənalarda verilir:

Aq = ağ (aq bulut - ağ bulud)

Aq taş = gips, təbaşir

Aq/ağ = pis hərəkət etmək ağ etmək

Aq saqal = ağsaqqal, hörmətli adam

Aq = axmaq, gömülmək (suvi aqa turur qaya tupi qaqa turur - çayın suyu fasiləsiz axır və qayanın ətəklərini yuyur).

Mahmud Kaşğaridə də "ak" sözü demək olar ki, eyni mənanı verir:

Ak = ağ, bəyaz

Aksakal = saçı-saqqalı ağarmış, qocalmış

Akatur = axıb durmaq

A.Sumbatzadə Atropatenanın etnik tərkibi haqqında yazanda İ.Əliyevə istinadən qeyd edir ki, bu ərazidə yaşayan etnik qruplar irandilli deyillər: "Bizi maraqlandıran zonada şərqdən şimala doğru kaspilər, kadusilər, utilər, ayışanlar və başqa tayfalar məskunlaşıblar, hansı ki, onların arasında heç olmasa bir tayfa da olsun irandilli yoxdur". Herodot da "Tarix" kitabında indiki Azərbaycan ərazisində və Anadoluda utilərin yaşadığını göstərir.

Albaniya ərazisində, Kürün sağ sahilində utik, Paytakaran və Arsas vilayətlərinin olması faktını bir çox mənbələr qey edirlər.

Kamal Əliyev və Fəridə Əliyeva "Azərbaycan antik dövrdə" əsərində yazırlar: "Pliniyə görə Araz çayı Atropatena ilə Otena arasından axır".

Sonralar yaşayıb - yaratmış yazıçılar Albaniyada həm utilərin, həm də Otena ölkəsinin adını çəkirlər, məsələn Evsebi Qafqazın başqa ölkələri ilə yanaşı, Otena ölkəsini də xatırladır. Utini və ya Otenanı Kürlə Araz arasında yerləşdirir". Oljas Süleymenov "Az-Ya" əsərində şumer və türk dillərində "ud" sözünün müqayisəsini vermişdir.

Şumercə

Ud - günəş, gün

Ud - od, atəş

Udun - ocaq

Udu - müqəddəs günəş ilahəsi.

Türkcə

UT (ud, ot) - günorta, zaman (qədim türkcə)

Ud (UT, OT, od) - atəş (ümumtürkcə)

UTUN (udun, otun, odun, otın) - ağac, yanacaq (ümumtürkcə)

Uduk (ıdık) - müqəddəs (qədim türkcə).

Bəzi alimlər utiləri kuti / qutilərlə eyniləşdirirlər. Nəzərə alaq ki, hun tayfalarından biri "Uturqur", digəri isə "Quturqur" adlanırdı.

Professor F.Ağasıoğlu yazır:

"Qədim Azərbaycan torpaqlarında İslama qədər çoxlu dövlətlər qurulmuşdur. Bunların xeyli hissəsi ayrı-ayrı bəyliklər səviyyəsindən yuxarı qalxa bilməsə də, bəziləri qüdrətli dövlət, hətta imperiya səviyyəsinə qalxa bilmişdir. Belə böyük dövlətlərdən "Quti eli" adlandırdığımız qədim protoazər tayfalarından olan Quti boylarının qurduğu dövlətdir. Aratta istisna olmaqla, Quti eli, Azərbaycanda qurulmuş hələlik elmə məlum olan ilk böyük dövlətdir.

Eramızdan əvvəl III minilliyin sonunda qurulan Quti dövləti 100 ilə (e.ə. 2200-2109) yaxın mövcudluğundan sonra dünya xəritəsindən silinmişdir. Firudun Ağasıoğlu qeyd edir ki, həm akkad, həm də elam yazılarında olan qutilər ölkəsində 70 boyla vuruşmuşlar: "Əlbəttə, bu boyların hamısı ayrılıqda Quti adlanmırdı, sonrakı mənbələr göstərir ki, bəzi yazılarda "Quti" adı o dövrdə həmin ərazilərdə yaşayan subar, türuk (türk), kuman, bars, börü, qarqar, azər, zəngi və s. türk boylarının ümumi adı kimi işlənmişdir".

Daha sonra Strabon yazır: "İberiya döngəsi ilə dəniz arasında birinci şəhər Tarrakondur. Bu şəhərin əhalisi Yeni Karfagenin əhalisi qədərdir".

Dünya türkoloqların "türk" sözünün "tar"dan yarandığına şübhə etmirlər. Bizdə kitabın giriş hissəsində buna qismən yer ayırmışdıq.

Məsələn, akademik N.Y.Marr türk termininin "tarxan" sözündən əmələ gəldiyini yazır. Bu heç də təsadüfi deyil, çünki bu söz tayfalar arasında üstünlüyünü bildirir, hətta onu ilahiləşdirib Allaha bərabər də tuturdu. Bununla bağlı A.N.Kononov yazır:

"Bu iqtibasda diqqəti daha çox Y.N.Marrın "türk" termininə yönəltmək istəyirəm. O, "türk" terminini başqa keyfiyyətlərlə yanaşı, həm də İlahiyə bərabər seçilmişlərə aid edir".

Sonralar tar / tur termini müxtəlif toponim, etnonim, hidronim və başqa adlarda öz əksini tapmışdır. Məsələn, uyğurlara həm tarançı deyirlər. Tatar sözü "tarlıq tatarları" sözünə bərabərdir.

Etruskların ulu babasının adı da Tarkan olub. Herodot isə iskitlər ulu babasını Tarqıtay adlandırır. O, "Tarix" kitabında yazır:

"... Bir vaxtlar hələ məskunlaşmamış bu ölkənin ilk sakini Tarqıtay adlı bir adam olmuşdur. Iskitlərin dediyinə görə, Tarqıtayın atası Zevs, anası Borisfen çayının qızıdır (iskitlər israr etsələr də biz buna inanmırıq). Belə bir əsil-nəsəbi olan Tarqıtayın da 3 oğlu varmış". Göründüyü kimi, akademik N.Y.Marr tar /tur terminini necə ilahiləşdirib Allaha bağlayırdısa, Herodot da Tarqıtayın Zevs Allahının oğlu olduğunu yazır.

Bir maraqlı söz də tar / tordur. Keçən əsrin ortalarına qədər "torum" sözü də işlədilirdi. Bu da mahiyyətcə, doğub-törəmə ilə bağlı idi. Belə ki, "torum" sözündən yaranan "törə-nəvə" Osmanlı türkcəsində də eyni anlamı verir, yəni "tor / torun"u nəsilartırma kimi anlamış oluruq.

Fikrimizcə, akademik N.Y.Marr tar / tur termininin açmasını düzgün vermiş və "türk" sözünün "tardan" yaranmasını doğru qeyd etmiş, eyni zamanda, bu sözün ilahiləşdirilmiş kimi başa düşülməsini göstərmişdir. Tar/tur/tor sözü ilə bağlı yazdıqlarımızı Firudin Ağasıoğlu da təsdiq edir. O yazır:

"Kiçik Asiyadakı Troyadan (Turova / Turoba) Avropaya, oradan da İslandiya gedən tayfaların tor / tür adlı tanrıları olmuşdur. Ona görə də island saqalarında Türkel, Turid, Toralv (Toralp?), Torlauq, Torqaut, Torleyk, Torlaq, Torarin, Torberq, Torqeyr kimi antroponimlərin kökündə as tayfalarının tor/tür şəklində işlənilən teonimi durur. Maraqlıdır ki, Tor tanrının funksiyası (A.Bremenski) "V poyedinki s velikanami; plodorodiya çerez qrozu" (C.Dumezli) şəklində bərpa olunur. Bu yozum bizim müəyyənləşdirdiyimiz tar / tür teoniminin "ölüb dirilmə" təsəvvürü ilə bağlı olması və azər dilindəki torun (nəvə) törətmək tipli sözlərdə həmin anlamın qalması ilə uyğunluq yaradır". "Ölüb-dirilmə" həm də "torpaq" sözü ilə də bağlıdır. "Torpağı öldürməsən, o səni diriltməz" kimi atalar sözü günümüzdə də işlənməkdədir.

ARDI VAR

YUNUS OĞUZ

Olaylar.- 2025.- 14 mart-3 aprel, №10.- S.12.