Kant. Avropa intibahının

sonuncu nəhəng filosofu

İmmanuel Kant (22 aprel 1724-cü il Köniqsberq, Prussiya - 12 fevral 1804- cü il Köniqsberq, Şərqi Prussiya, Prussiya) -alman filosofu, neoklassik alman fəlsəfəsinin banisi, müasir Avropa fəlsəfə tarixinin ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri.

Adətən, Kant klassik alman fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi kimi təqdim edilir. Burada, əslində, mübahisəli bir məqam yoxdur. Amma məsələ burasındadır ki, İmmanuel Kant (habelə Qottfrid Leybnis və Kristian Volf) konkret olaraq 17-18-ci əsrə aid olunan Maarifçilik dövrünün mütəfəkkiri hesab edilir. Kantı neoklassik fəlsəfənin banisi də hesab edirlər ki, bu da təəccüblü deyildir.

Məlum olduğu kimi, klassik anlamda klassik alman fəlsəfəsinə 18-19-cu əsrin əvvəllərində yaşayıb fəaliyyət göstərmiş filosoflar (İohann Fixte, Fridrix Şellinq, Georq Hegel) daxildir.

Artur Şopenhauer, Lüdviq Feyerbax, Karl Marks, Fridrix Nitsşe isə 19 əsr filosoflarıdır.

Amma bir çox parametrlərinə görə, alman klassik fəlsəfəsində üç əsas fəlsəfi istiqamətin təmsil olunduğunu qeyd etmək olar. Buraya daxildir: Obyektiv idealizm (Kant, Şellinq, Hegel), Subyektiv idealizm (Fixte), Materializm (Feyerbax).

İndisə Kantla bağlı söhbətimizi davam etdirək.

Kantın atası, İohann Georg Kant Şotlandiyadan Prussiyaya köç etmiş bir ailədən idi və dərzi kimi çalışırdı. Anası, Anna Rejina Reyter milliyyətcə alman idi.

İmmanuelin ailəsi dindar idi. Gələcək filosof öz sevimli müəllimi Frans Şultsun təkidi ilə "Fridrixs-Kolleqium" gimnaziyasını bitirdikdən sonra Könisberq Universitetinə daxil olmuşdur. Atasının vaxtsız vəfatı ona universiteti bitirməyə imkan verməmiş, beləliklə, on yaşında olarkən ev müəllimliyi etməyə başlamışdır. 1755-ci ildə Kant dissertasiya müdafiə edərək doktorluq dərəcəsi ilə universitetdə müəllim kimi dərs demək ixtiyarı qazanmışdır. Kant universitetdə çox müxtəlif və geniş sahədə - fəlsəfə, riyaziyyat, fizika elmləri üzrə müəllimlik etmişdir.

Kant latın dilini mükəmməl bilirdi və boş vaxtlarında klassik müəlliflərin əsərlərini oxuyurdu. Ömrü boyu Seneka, Lukretsi və Horatsi kimi qədim müəlliflərin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. O, hətta yaşlı vaxtında belə, bir çox müəllifin sitatlarını əzbərdən söyləyə bilirdi.

Kant 1794-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü seçilmişdir.

Türk əsilli rus yazıçısı, tarixçi və publisisti Nikolay Karamzin (1766-1826) Kantla görüşmüşdü. Onun təsvirinə əsasən: dahi filosof "boyca kiçik, arıq, ağ və incə bir qoca idi". Onun evi də özü kimi kiçik və sadə idi. Kant evlənməmişdi.

İmmanuel anadangəlmə zəif cüssəyə malik idi. Mütəfəkkirin boyu qısa (1,5 m.-dən bir az artıq) idi. O, hər gün yalnız bir dəfə, öz yaxın adamları, həmkarları ilə birgə yemək yeyir, axşam saat 22:00-da yatmağa gedirdi. Həmişə səhər saat 5-də oyanırdı ki, bütün qəzetləri oxumağa vaxt tapsın. Şərab içməyi, bilyard oynamağı və rəngarəng, gözəl geyimlər geyinməyi sevirdi. Kantın yumor hissi güclü idi.

Kant ömrünün son illərində ölümə hazırlaşdığı haqqında açıq danışır, lakin öz son əsərini tamamlaya bilməməsi onu kədərləndirirdi. Tədricən gücünün azalması həm dostları, həm də onun özü üçün əzablı idi. Kant 12 fevral 1804-cü ildə Könisberqdə vəfat etdi. Onun son sözləri "Es ist gut" ("Bu yaxşıdır") idi.

Kantın cənazəsi ölümündən 16 gün sonra torpağa tapşırılmışdır, çünki şaxtalı hava şəraiti səbəbindən qəbir qazmaq mümkün olmamışdır. Filosofun məzarı Kafedral kilsənin şimal-şərq küncündə, xarici tərəfdə yerləşir. Kafedral kilsə Könisberq Universitetinin kilsəsi idi, buna görə də ona professorlar üçün nəzərdə tutulan məzar hissəsi bitişik idi. 30 il universitetdə çalışan və 1770-ci ildə professor olan Kant bu məzarda dəfn edilmək şərəfinə layiq görülmüşdür.

Haşiyə. Mən hələ tələbə ikən, ötən əsrin 70-ci illərində indiki Kalininqrad (keçmiş Könisberq) şəhərində olarkən, Kantın məzarını ziyarət etmişəm. Yeri gəlmişkən, Kantın tabutunda onun nəşi yoxdur, o, çox dərinlikdə yerləşir. Könisberqə 1945-ci ilin aprel döyüşlərindən sonra Kafedral kilsənin bütün kompleksi xarabalığa çevrilmiş, habelə 1-ci Fridrix Vilhelm, 3-cü Fridrix Vilhelm, Bismark və digər tarixi şəxsiyyətlərin abidələri dağıdılmışdı. Çox maraqlıdır ki, yalnız Kantın məzarı qənaətbəxş vəziyyətdə qalmış, dağılmamışdır. Sanki filosofun məzarını onun ölməz ruhu qoruyub, təhlükədən sovuşdurub.

Söz yox ki, Kant alman filosofudur. Amma bir çox rus siyasətçiləri dahi mütəfəkkirin məzarının bu günkü Rusiyanın ərazisində yerləşməsinə işarə edərək: "Kant - rusların qənimətidir"-deyirlər. Bu, əlbəttə, yumşaq desək, mənəviyyatsızlıq nümunəsi hesab oluna bilər.

Qeyd.1946-cı ildə "ümumittifaq ağsaqqalı" Mixail İvanoviç Kalininin ölümündən az sonra, Könisberq şəhəri onun şərəfinə Kalininqrad adlandırılmasıdır.

Kant Maarifçilik dövrünün ən böyük filosofu olub. O, bilik və əxlaqın yeni nəzəriyyəsini yaradıb. Nitsşe, Hegel və Şopenhauer kimi filosoflar öz nəzəriyyələrini bütün hallarda Kantın ideyalarına əsaslanaraq qurmuşdular. Kantın əxlaqi nəzəriyyəsi hətta siyasətə də təsir etdi.

İmmanuel Kant bir çox qiymətli əsərlərin müəllifidir. Onun "Təmiz zəkanın tənqidi", "Praktik zəkanın tənqidi", "Əqli nəticə qabiliyyətinin tənqidi" əsərləri daha məşhurdur.

Kantın ən böyük ideyalarından biri "Şeyözündə" ilə bağlıdır. "Şeyözündə" nə deməkdir? Bu fəlsəfi termin, şeyin bizim qavrayışımızdan asılı olmayaraq, "özündə olduğu kimi" mövcudluğunu ifadə edir. İmmanuel Kantın nəzəriyyəsində "şeyözündə" anlayışı noumen anlayışı ilə sıx bağlıdır. Noumen, hisslərlə qavranılabilən fenomenlərdən fərqli olaraq, ağılla qavranılan obyektləri ifadə edir.

Bəs Kant fəlsəfəsinin mahiyyətini necə ifadə etmək olar?

Kantın fikrincə, ağlımız, qeyd-şərtsiz biliyi öyrənmək istəyərkən üç ideya düşünür. Təbiətin və ruhun empirik biliklərinə əsaslanaraq, əvvəlcə ruhun ideyasını (düşünən subyektin hadisələrinin tamlığı), sonra kainatın ideyasını (dünyanın mövcudluq hadisələrinin tamlığı) və nəhayət, Tanrı ideyasını (düşüncə və varlığın bütün hadisələrinin ali birliyi) öyrənməyə çalışır.

Kant fəlsəfədə inqilab etmiş, idrakı öz qanunları ilə cərəyan edən fəaliyyət kimi dəyərləndirmişdir. O, ilk dəfə fəlsəfədə dərk edilən substansiyanın strukturunu deyil, idrakın predmet və üsulunu müəyyənləşdirən başlıca amili, dərk edilən subyektin spesifikasiyasını nəzərdən keçirmişdir. Kant qneseologiyanı fəlsəfənin əsas predmetinə çevirdi. Sələflərindən fərqli olaraq onun fəlsəfəsinin predmeti nə təbiət, nə də dünya deyil, insan əqlinin qanunları hesab olundu.

Kant "Təmiz zəkanın tənqidi" əsərində transsendental idealizm təlimini inkişaf etdirir. Kanta görə, biz ancaq təcrübə sahəsində nəyisə dərk edə bilərik. Bu sferada olan obyektlər, yəni empirik obyektlər, ağıldan asılıdır. Kant "transsendental"ı "cisimlərlə deyil, obyektlər haqqında biliklərimizin növləri ilə əlaqəli olan bütün biliklər" adlandırır, çünki bu bilik apriori mümkün olmalıdır. Sadə formada ifadə etsək, transsendental fəlsəfi anlayışdır (latınca transcendens "hüdudu aşmaq, kənara çıxmaq" anlamındadır), empirik bilik üçün əsas etibarilə əlçatmaz olan, hissiyyat təcrübəsinin hüdudlarından kənara çıxan mənasını verir.

İlk dəfə Kant göstərdi ki, antinomiyalar zərurət olaraq idrak prosesinin xüsusiyyətləri nəticəsində yaranır. Xüsusilə, zəkanın təcrübə sərhədlərini aşmağa, "şeyözündə"ni anlamaq cəhdləri ilə bağlıdır. Lakin Kantın fikrincə, bu mümkün olmadığı üçün belə cəhdlər antinomiyaya gətirib çıxarır.

Kant "antinomiyalar" anlayışını öz fəlsəfəsinin əsas tezisini, yəni ağılın hissi təcrübə sərhədlərini aşa bilməməsi və "şeyözündə"ni dərk edə bilməməsi fikrini əsaslandırmaq üçün istifadə edirdi. Kantın təliminə görə, bu cür cəhdlər əqli ziddiyyətlərə aparır, çünki hər bir "təmiz zəkanın antinomiyası" üçün həm müsbət təsdiq (tezis), həm də onun inkarı (antitezis) əsaslandırıla bilər.

Kantın dörd antinomiyası məşhurdur: 1.Dünya sonludur - dünya sonsuzdur. 2.Hər bir mürəkkəb substansiya sadə hissələrdən ibarətdir - heç bir sadə şey yoxdur. 3.Dünyada azadlıq mövcuddur - dünyada azadlıq yoxdur. 4.Dünyanın ilkin səbəbi (Allah) mövcuddur - dünyanın ilkin səbəbi (Allah) yoxdur.

Kant "antinomiyanı" nəzəri ağlın öz-özü ilə və ya əslində düşüncə ilə ziddiyyətə girməsi kimi izah edir. Bu ziddiyyətlər, mütləq ideyanın hadisələr cəmiyyəti kimi dünyaya tətbiq olunmasından yaranır. Nəticədə, ağıl üçün ziddiyyətli qanunlar və ağla sığmayan nəzəriyyələr meydana gəlir.

Antinomiyanın mahiyyəti ondadır ki, bu suallara həm müsbət, həm də mənfi cavab üçün eyni dərəcədə əsaslı sübutlar gətirmək mümkündür. Bu antinomiyaların həlli insan idrakının keçə və ya dəf edə bilməyəcəyi bir sərhədə rast gəldiyini göstərir.

Hegel Kantın antinomiyalarının dialektik xarakterini yüksək qiymətləndirirdi. Kantın antinomiya haqqında təlimi Hegelə böyük təsir göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, onun dialektikası antinomiyalar yolu ilə qurulmuşdur.

Transsendental teologiya - İmmanuel Kant tərəfindən teoloji konsepsiyaların müəyyən edilməsi metodlarını təsvir etmək üçün təqdim olunan bir termindir. Kant transsendental teologiyanı "ontoteologiya" və "kosmoteologiya" olaraq iki qrupa ayırmışdır ki, bu da "transsendental teologiyanın" iki rəqib növünü fərqləndirmək üçün irəli sürülmüşdür.

Kantın baxışına görə, Tanrı ali varlıqdır, əxlaqi və mənəvi postulatdır, din isə insanın əxlaqi vəzifələrini Tanrının əmrləri kimi qəbul edib yerinə yetirməsidir.

Kant iddia edir ki, sonu olmayan yalnız Tanrı deyil, həm də dünya və azadlıqdır. O, Tanrını "dünyadakı insanın daxili həyat ruhu" ilə eyniləşdirir. Kant son dərəcə mübahisəli bir iddia irəli sürərək Tanrı anlayışının ümumiyyətlə din üçün zəruri olmadığını bildirir.

Dünya, Tanrı və Ruh - Kantın təqdim etdiyi üç ideyadır. Bunlar bilik obyektləri deyil, bilik prosesinin aprior şərtləridir. Onun etik nəzəriyyəsi, deontologiya, əməlləri nəticələrə görə deyil, qanunlara uyğun olub-olmadığına görə qiymətləndirirdi.

Adətən fəlsəfə tarixçilərini bir sual məşğul edir: görəsən, Kant İsa Məsihə inanırdımı? Bu suaıa belə cavab vermək olar: Kant İsa peyğəmbərə həmkarı kimi, ən yaxşı halda fəlsəfə müəllimi kimi yanaşırdı. Başqa sözlə, Kant üçün İsa həm öz nümunəsi, həm də təlimi ilə fəlsəfi müəllim, həm də insanlığın "simvolu" və ya "modeli" idi. Görünür, Kant üçün ideal İsa tarixi İsa şəxsiyyətindən daha vacib idi. Nitsşe Kantı xristian inancının apologeti hesab edirdi, Şopenhauer isə Kantın kategorik imperativində və onun əxlaq qanununda "ilahi əxlaq" görürdü.

...Mədəniyyətlə sivilizasiya arasındakı fərqli cəhəti da fəlsəfə tarixində ilk dəfə Kant göstərmişdir. Kant mədəniyyəti yalnız və yalnız insanlara fayda verən və ya mahiyyət etibarilə humanist olan bir nəsnə kimi müəyyən etmişdir. O, qeyd etmişdir ki, humanizm və mənəviyyatdan kənar həqiqi mədəniyyət yoxdur. Mədəniyyətin mahiyyətinə dair öz anlayışına əsaslanaraq, Kant "bacarıq mədəniyyəti"ni "tərbiyə mədəniyyəti"nə qarşı qoymuş, "texniki" mədəniyyət tipini isə sivilizasiya adlandırmışdır. Dahi filosof sivilizasiyanın sürətli inkişafını qabaqcadan görmüş və bunu narahatlıqla qarşılayaraq sivilizasiyanın mədəniyyətdən uzaqlaşması ehtimalından danışmışdır. Kanta görə, mədəniyyət sivilizasiyadan xeyli ləng irəliləyir. Bu mənfi disproporsiya dünya xalqlarına çoxsaylı bəlalar gətirir. Belə ki, heç bir mənəvi ölçüsü olmayan sivilizasiya insanlığın özünü belə, məhv etmə təhlükəsi yaradır.

Kantın fikrincə, mədəniyyət və sivilizasiyanı fərqləndirmək şübhəsiz ki, vacibdir. Kantın yanaşmasına görə, sivilizasiya insanın insan həyatını və davranışını tənzimləyən qaydaları müəyyənləşdirməsi ilə başlayır. Sivilizasiyalı insan başqasına narahatlıq yaratmayan, onu mütləq nəzərə alan biridir. Sivilizasiyalı insan nəzakətli, mədəni, incə, mehriban, diqqətli və başqasının şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşandır. Kant mədəniyyəti praktik gücə malik olan və insanın hərəkətlərini ümumi qəbul olunmuş normalara deyil, insanın vicdanı və əxlaqi təməllərinə əsaslanaraq müəyyən edən əxlaqi kateqorik imperativlə əlaqələndirir.

Zaman baxımından mədəniyyət sivilizasiyadan daha genişdir, çünki o, insanın vəhşi və barbarlıq dövrlərində əldə etdiyi mədəni irsi də əhatə edir. Məkan baxımından isə düzgün yanaşma ehtimal ki, sivilizasiyanın bir çox mədəniyyətlərin birləşməsindən ibarət olduğunu göstərməkdir.

Mədəniyyət daxili, orqanik, hətta mənəvi və tamamilə əxlaqi bir şey kimi başa düşülür. Ancaq sivilizasiya xarici bir şey kimi, rahatlıq və rahatlıq atributları kimi, müxtəlif texnika kimi qəbul edilir. Bunun ilkin ideyalarını artıq müşahidə etmək mümkündür. Vacib olan odur ki, bu cür müqayisəni ilk dəfə İmmanuel Kant təqdim etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, müasir reytinq nəşrləri Kantı insan mədəniyyətinin formalaşmasına və təsirinə liderlər siyahısına daxil edir. O, tarixdəki ən dahi filosoflardan biri hesab olunur...

İmmanuel Kant deyirdi ki, dünyadakı ağıllı insanlara bir vasitə kimi deyil, özlüyündə bir məqsəd kimi yanaşmaq lazımdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, filosof əxlaqın yeni nəzəriyyəsini yaradıb. Kantın fikrincə, əxlaqi dəyər bizim əməllərimizin nəticələri ilə deyil, onun arxasında duran niyyətlərlə müəyyən edilir. Kant bir neçə əsərində əxlaqdan söhbət açarkən yalanın daim zərərli bir şey olduğunu, nəticəsindən asılı olmayaraq onun qəbuledilməzlyini müdafiə edir. O, Qərb fəlsəfəsi tarixində yalanın mütləq qadağasının ən tanınmış tərəfdarıdır. Bu mövzu Kantın əsərlərində ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilir. İnsanlar doğru davranmağa borcludurlar, hətta bu, ən pis nəticələrə səbəb olsa belə. Məsələn, Kantın fikrincə, "dostunu qatilin əlindən xilas etmək üçün belə, yalan danışsan bu, qətiyyən düzgün deyildir..."

Kantın ədəbiyyatla bağlı, o cümlədən poeziya haqqında da maraqlı mühakimələri vardır. O, yazırdı: "Poeziya hisslərin oyunu olsa da, onu sistemə salan məntiqdir". Kant bəzən öz fəlsəfi düşüncələrinə "lirik ton" verməyə çalışır, fikirlərini şeiranə şəkildə ifadə edirdi. Buyurun, bu da Kantın fəlsəfi biçimli bir poetik düşüncəsi ("Təmiz zəkanın tənqidi").

"Bir azad uçuşda havanı yarıb,

onun təsirini hiss edərkən

yüngül göyərçinə elə gəlirdi

havasız məkanda qanad açaraq

uçmaq daha rahat ola bilərdi.

Eyni şəkildə Platon belə

hissi qavranılan dünyanı tərk etdi

çünki bu dünya məntiqə dar çərçivələr qoyur

o isə ideyalar qanadlarında

dünyanın hüdudlarını keçməyə

və məntiqin saf məkanına daxil olmağa

cürət etdi".

İmmanuel Kant fəlsəfə tarixində müdrik kəlamlar müəllifi kimi də məşhurdur.

Kantın məşhur aforizmlərindən bəzisini yada salaq.

"Biz sahib olduqlarımızla deyil, onlarsız keçinə biləcəklərimizlə zənginik".

"Birisi gölməçəyə baxır və orada çirk görür, digəri isə onun əksinə ulduzları".

"Pis insan xoşbəxt ola bilməz, çünki özü ilə tək qalanda bir cani ilə tək qalır".

"Elə davran ki, insanlığa öz şəxsində və başqasının şəxsində hər zaman məqsəd kimi yanaşasan və heç vaxt yalnız vasitə kimi yanaşmayasan".

"İnsanlara hər şeyi verin, istədikləri hər şeyi, onlar o dəqiqə hiss edəcəklər ki, bu hər şey hələ heç də hər şey deyildir".

"İnsan öz həyatı haqqında nə qədər az narahat olursa, o qədər uzun yaşayır".

İmmanuel Kantın ailə, məişət və sevgi haqqında fikirləri də maraq doğurur. Orasını da deyim ki, Kant ailə qurmamışdı. Amma deyilənlərə və yazılanlara əsasən demək olar ki, o, qadınlara biganə olmamış, hətta iki xanımı sevmişdir. Sonralar dost-tanışları "əbədi subay" filosofdan evlənməməyinin səbəbini soruşduqda o, adətən, zarafatla belə cavab verirdi: "Qadına ehtiyacım olduğu vaxt onu dolandırmağa gücüm çatmırdı, onu dolandırmağa gücüm çatanda isə mənim artıq qadına ehtiyacım yox idi."

Kant hesab edirdi ki, sevgidə nə əxlaq, nə də məntiq var. Sevgi - təbiətin ağıl üzərində üstünlük təşkil etdiyi bir vəziyyətdir. "Əxlaqın metafizikası" adlı əsərində Kant qeyd edir ki, sevgi meyldir, cinsi xarakter daşıyır və təbiətin ağıl üzərində üstünlük təşkil etdiyi haldır. İnsanlar bundan utanır, lakin bu utanc yalnız nikah çərçivəsində aradan qalxa bilər, çünki nikah qanuniləşdirilmişdir.

Kanta görə, "sevgi - təbiətin ağıla üstünlüyüdür, təbiətə xas bir meyldir və yalnız evlilikdə bu hiss qanuniləşdirilə bilər..."

Kant "Əxlaq fəziləti haqqında" əsərində belə yazır: "Sevgi - bu, iradə deyil, hiss məsələsidir... Buna görə də sevmək borcu absurddur." Bununla belə, həmin əsərdə Kant insanların bir-birini sevmək borcunun olduğunu bildirir. Kanta görə, sevgi yalnız praktik sevgi formasında borc kimi təqdim edilə bilər.

Haşiyə. Kant rasionalistlərlə empiristlər arasında yaranmış çıxılmaz vəziyyətdən, "uçurumdan" çıxış yolunu göstərməyə çalışırdı.

Mən də hərdən bu fikrə gəlirəm ki, biz deyəsən çox praqmatikik. O qədər praqmatik ki, bu "praqmatizm" məsələsində nəinki Kant, hətta bütün materialistlər bizə qibtə edə bilər.

...Kantın tezisindən çıxış etsəm də öz mülahizələrimi söyləmək istərdim... Beləliklə, mənə elə gəlir ki, biz...

Biz yalnız təcrübədən keçirilənlərə inanırıq. Bəlkə də elə buna görə mücərrəd təfəkkürdən uzağıq.

Çoxumuz yalnız əlimizlə toxunub gözümüzlə gördüyümüz nəsnələrin qeydinə qalırıq.

Məsələn, ayağımız haqda düşünürük, ruhumuz haqda yox.

Böyrəyimiz haqda düşünürük, vicdanımız haqda yox.

Mədəmiz haqda düşünürük, məsləkimiz barədə yox.

Qabırğamız haqda düşünürük, məramımız haqqında yox.

Qulağımız haqda düşünürük, insafımız haqda yox.

Burnumuz haqda düşünürük, imanımız haqda yox.

Amma əslində hər şey bir azca başqa cür olmalıdır.

Yəni, dediyim odur ki, bu zahirən "görünməyən" nəsnələri daha çox görməyimiz lazım.

Və nəhayət, Kantın bütün dünyada çox məşhur olan kredo səciyyəli bir aformizini yada salmaq yerinə düşərdi: "İki şey ruhu hər dəfə daha güclü heyranlıq və ehtiram hissiylə doldurur: başın üzərindəki ulduzlu səma və daxilindəki əxlaq qanunu".

FİRUZ MUSTAFA

Olaylar.- 2025.- 12-18 sentyabr, №31.- S.16-17.