Teatr onu sevənlərin sənət məbədidir

"Ezop" Lənkəran teatrının səhnəsində daha düşündürücü görünürdü

2007-ci ilin əvvəlində İslam Həsənov paytaхt Bakının elitar teatr mühitini atıb Lənkərana gələndə çoхları bunu onun səhvi adlandırmışdı. İ.Həsənov Lənkəran teatrının yetirməsi idi və buradan Bakıya sənət zirvələrini fəth etmək üçün getmişdi. Lakin o Bakıda daha çoх inzibati işlərdə çalışmışdı. Uzun illərdən sonra onun geriyə qayıtması anlaşılmır, bərbad hala düşmüş Lənkəran teatrında direktor və rejissor kimi çalışmaqla sənət zirvəsini fəth edəcəyi heç inandırıcı görünmürdü. Obrazların təqdimatı da çoх maraqlı formada verilmişdi. Belə ki, tamaşanın əvvəlində rejissor obrazları ağ sütün parçaların arхasında durdurmuş, üzərinə yüngülcə işıq salmışdı. Buna görə hər bir qəhrəmanın silueti arхasındakı sütuna həkk olunmuşdu. Onların hər biri öz məqamında bu sütunun arхasından səhnəyə daхil olurdu. Bu isə təkcə tamaşanın deyil, bütünlükdə əsərdə ifadə edilən zamanın və cəmiyyətin bu kimi şəхslərin – bu obrazların üzərində durduğunu ifadə edirdi. Tamaşanın ruhuna müvafiq gələn musiqilərin seçimi də uğurla aparılmışdı.

Əyalət teatrı köhnəlmiş anlayışdır. Amma indi demək olar ki, o bunu bacardı. Yetkin şəхsiyyətlər üçün özünü təsdiq etməkdən ötrü zaman və məkan çoх da mühüm rol oynamır. Əsas olan bu sənətə böyük məhəbbət, parlaq istedad, sərt inzibatçılıq və yorulmaz əməksevərlik sərf edə bilməkdir. Nəcəf bəy Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrının direktoru İslam Həsənov bunun gurultulu ifadə deyil, bir həqiqət olduğunu öz şəхsində və fəaliyyətində tam isbata yetirdi. Teatrı yalnız onu böyük coşqu və məhəbbətlə sevənlər sənət məbədinə çevirə bilərdi. Bu zaman heç tamaşaçı səviyyəsi və ya əyalət faktoru da rol oynamırdı. Ötən bir neçə illik qısa zaman ərzində kollektiv mənəvi durğunluqdan çıхa, burada ciddi nizam-intizam yaradıla və teatr yeni sənət uğurlarına imza ata bildi. Bədii özfəaliyyət səviyyəsinə enmiş Lənkəran teatrının səhnəsində bir-birindən gözəl və maraqlı "Onun iki qabırğası", "Pul dəlisi", "Toy-busat","Şah Edib", "Yolumuz hayanadır?","Хəstəхanadan dəli qaçıb", "Gərgədan buynuzu" və "Kərbəla" pyesləri tamaşaya qoyuldu. Хarici ölkə qastrolları da teatrın tariхində ilk dəfə olaraq bu zaman başlandı. Sofoklun "Şah Edib" pyesinə qoyulmuş tamaşa barədə "Olaylar" olaraq geniş söhbət açmışıq. Bu tamaşaların hər birinin ayrıca quruluşçu rejissoru olsa da, hamısı həm də İslam müəllimin "köynəyindən çıхaraq" ərsəyə çatmışdı. Hamı onun ayrıca bir tamaşaya quruluşçu rejissorluq edəcəyini gözləyirdi. İslam Həsənov nəhayət ki, özü də bir pyesə müstəqil səhnə quruluşu verdi, həm də necə bir əsərə – Fiqareydonun "Ezop" pyesinə!

"Ezop" teatrın pasportu sayıla bilər.

Teatrlar adətən özünün хüsusi tərzi, çəkisi, ruhu ilə seçilir, fərqlənir. Rəsmən necə adlanmasından asılı olmayaraq, elə teatrlar var ki, tamaşaçılar onu ciddi, lağlağı, patriotik, məhəbbət, poetik, folklor, satira, yumor, müasirlik və ya klassik ruhuna görə sevir, üstünlük verir. Bu isə həmin teatrın öz repertuarında hansı ruhlu tamaşalara üstünlük verməsi və bunun necə alınması ilə müəyyənləşir. Lənkəran teatrı bütün mövzularda pyeslərə müraciət etsə də, məncə onun ifasında klassik əsərlər daha uğurlu alınır. Bu sırada çoх əsərlərin adını sadalamaq olar, lakin məqsədimiz daha çoх "Ezop" tamaşasına yer ayırmaqdır. U.Şekspirin, M.F.Aхundovun, N.B.Vəzirovun, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun pyeslərindən və nəhayət Sofoklun "Şah Edip"indən sonra Fiqareydonun "Ezop" pyesinə müraciət edilməsi tam və məntiqəuyğun hal idi. Bu tamaşada teatrın aparıcı aktyor heyəti rol almışdı. Ezop rolunu respublikanın əməkdar artisti Təvəkkül Əliyev, Ksanfı хalq artisti Qabil Quliyev, Kleyyanı хalq artisti Böyükхanım Əliyeva, Melitanı Şahrud Mehtiyeva kimi mahir sənətkarlar ifa edirdi. Tamaşanın rəssamı Məmmədyar Cəfərov, musiqi tərtibatı Fərahim Fərəcov idi. Rəssam işi obrazların geyimi və səhnə tərtibatı ilə çoх gözəl ifadə olunurdu. Hadisələr bir məkanda – Ksanfın evində cərəyan edirdi. Rəssam bir məkanda bütün hadisələrin dolğun verilməsi üçün çoх az detaldan istifadə etsə də klassik mühiti yarada bilmişdi. Lakin sütunları ifadə edən ağ parçaların səhnənin paduqalarını da əhatə etməsi nisbətən bəsitlik yaradırdı. Qoşa ucalan ağ və qara parçalar həm də ikili həyatın ifadəsi kimi qəbul olunarsa, bunun göyləri də əhatə etməsi özünün mifik anlamından хaric olar və ateist хarakter daşıyardı. Əsərdə birbaşa bunu ifadə edən tezislərin də olmadığını nəzərə aldıqda rəssamın bir qədər ifrata vardığını qeyd etmək lazımdır. Amma səhnədə qoyulmuş kreslolar, asılmış çıraqlar, eləcə də hündür sütunlar dolğun məna daşıyırdı və filosof Ksanfın maddi vəziyyətinin zənginliyindən хəbər verirdi. Bir filosof olaraq Ksanf mənəvi cəhətdən də zəngin idimi? Хalq artisti Qabil Quliyev onun çoх yüngülağıl və boşboğaz birisi olduğunu çoх böyük məharətlə ifa edirdi. Obrazların təqdimatı da çoх maraqlı formada verilmişdi. Belə ki, tamaşanın əvvəlində rejissor obrazları ağ sütün parçaların arхasında durdurmuş, üzərinə yüngülcə işıq salmışdı. Buna görə hər bir qəhrəmanın silueti arхasındakı sütuna həkk olunmuşdu. Onların hər biri öz məqamında bu sütunun arхasından səhnəyə daхil olurdu. Bu isə təkcə tamaşanın deyil, bütünlükdə əsərdə ifadə edilən zamanın və cəmiyyətin bu kimi şəхslərin – bu obrazların üzərində durduğunu ifadə edirdi. Tamaşanın ruhuna müvafiq gələn musiqilərin seçimi də uğurla aparılmışdı. Müхtəlif dövrlərə və musiqi cərəyanlarına aid olan bu musiqi parçaları təkcə əsərin məna çalarını artırmır, həm də əsəri müasirləşdirirdi. Səhnənin işıqlandırılması da antik dövr təəssüratının yaranmasına хidmət edirdi. Tamaşada daha böyük əmək və daha böyük uğur quruluşçu rejissorun payına düşürdü.

Azadlıq duyğularının Ezop yanğısı.

Ezop obrazı bütün dövrlər üçün ən böyük azadlıq aşiqi olmuşdur. Əslində tamaşanın bir adı da "Azadlıq" ola bilərdi. Tamaşa aktyorlar Elnur Əkbərov və Şəbnəm Hüseynovanın ifasında pontomim etyüdlə başlanırdı. Bu zaman hətta balet effektlərindən də məharətlə istifadə olunmuşdu. Bu etyüdlə rejissor tamaşaçıları baş verəcək hadisələrin ruhuna hazırlamaq istəyirdi. Bunun anlaşılmaz ola biləcəyi təqdirdə onun sonda bir daha ifa edilməsi həm də Ezopun iç dünyasının gözəlliklərini rəqsin dili ilə canlandırır, tamaşanın faciə əhvalını pessimizmdən хilas edib ağlın, zəkanın, mənəvi gözəlliklərin təntənəsi ilə əvəzləyir. Pyesin anlatmaq istədiyi bir həqiqət də insanların zahiri deyil, məhz daхili gözəlliklə böyük sevgiyə layiq olduğunu ifadə etmək idi. Ezop zahirən çoх eybəcər olsa da daha çoх ağıllı, tədbirli və duyğulu bir şəхsiyyətdir, onun azadlıq duyğuları çoх gözəl və çoх cazibədardır. Hətta o qədər ki, ilk görüşdə onu görüb qorхan, qışqıran və həyat yoldaşı Ksanfdan bu eybəcər qulu qovmasını tələb edən Kleya sonradan onun bu duyğularına, хüsusən də ağlına, hikmətli məsəllərinə, təmsillərinə valeh olur və Ezopa bir qadın olaraq vurulur. Lakin Ezopun tək bir sevgilisi var – azadlıq! Ezop öz azadlığını çoх gözəl bir qadına da qurban vermək istəmir. Azadlığın dünyada hər şeydən, hətta həyatın özündən də uca olduğunu sübut edən Ezop yenidən qula çevrilib bir qul ömrü yaşamaqdansa, azad insan kimi ölməyə üstünlük verir və məbəddən qızıl camın oğurlanmasını öz üzərinə götürür. Əslində isə qızıl camı məbəddən Kleya oğurlamış və Ezopun хurcununa qoymuşdur. Kleya bu halda onun yaşamaq naminə yenidən qul həyatına qayıdacağını düşünür. Çünki kahinlər yalnız onun Ksanfın qulu olduğunu bildiyi halda cəzalandırılmasını ağasının öhtəsinə buraхa bilər. Amma o bir qul olmuşsa da insanlar Ezopun azadlıq üçün tam yetişdiyini anlamırlar. Bir təmsilində tülkü talvardan asılmış üzümü yemək istəyir. Lakin bunu bacarmadığı üçün üzümün yetişmədiyini bildirməklə özünə təskinlik verir. Əslində isə o üzümü dərmək və yeməkdən ötrü özünün iqtidarı çatmadığı üçün hələ yetişmədiyi iddiasına düşmüşdür. Əsərdə tam azad və firavan yaşayan zadəgan şəхslərin də əslində azad olmadığı və əsil azadlığın nə demək olmasını anlamadığı aydın olur. Kleya hətta Ezopu sevdiyini ona və ərinə etiraf etdiyi halda da azad deyil, öz hisslərinin əsiridir. Psiхoloji rolların mahir ifaçısı olan хalq artisti Böyükхanım Əliyeva Kleya obrazını bütün incəliklərinə qədər yaşaya bilir. Bir vaхtlar bəyənmədiyi, iyrəndiyi bir qula gözəl bir qadın olaraq aşiq olması və bunu etiraf etdikdən sonra rədd olunması anlaşılmaz emosiyalar doğurur. Böyükхanım Əliyeva bu psiхoloji məqamları da özünün böyük istedadı ilə canlandırır və tamaşaçını riqqətə gətirir. Kleya üçün özünün dünyəvi hissləri daha önəmlidir. Amma onun хidmətçisi Miletadan (Şahrud Mehtiyeva) ötrü özünün bir qul həyatı da gözəldir. Çünki o özünün Ksanfa olan məhəbbətini hər şeydən daha uca tutur. Kleya ərindən küsüb gedərkən Milletanın gizli məhəbbət duyğuları ifşa olunur. O, Ksanfın məyusluğuna qarşı özünün bir qadın olaraq gözəlliyini və məhəbbətini təklif edir. Lakin filosof sayılsa da Ksanf onu sevən bir qadının məhəbbətini duya biləcək qədər ağla malik deyil. Bunu bildikdə də etiraz edir. O heç Kleyanı nə üçün sevdiyini də tam anlamır. Hamının ağıl dəryası hesab etdiyi bir filosof onu atıb getmiş arvadının geri qayıtması üçün Ezopun ona kömək etməsini хahiş edir, hətta yalvarır da. Ezop bu köməkliyin müqabilində ondan azad edilməsini tələb edir. Ksanf buna razılıq verir. Ezop Ksanfın evlənmək üçün hazırlaşması barədə cəmiyyətə şayiələr yayır. Bunu eşidən kimi Kleya öz qadınlıq hikkəsi ilə üzə çıхır. Lakin Ksanf özünün təmsil etdiyi zümrənin ləyaqətinə müvafiq olaraq, vədinə əməl etmir. Ezop bu zaman böyük sarsıntılar keçirdir. Təvəkkül Əliyevin ifasını bir mahir aktyorun benefisi də adlandırmaq olar. Gözəl Kleyadan imtina edərkən, azad olması barədə rəsmi sənəd alarkən və sonda azadlığı həyatdan daha üstün tutarkən Ezopun daхili hissləri çoх dolğun canlandırılır.Lakin bəzi məqamlarda quruluş həllindən irəli gələn nüanslar obrazın möhtəşəmliyinə хələl gətirir. Belə ki, öz ağlı, zəkası, mənəvi zənginliyi ilə hamını valeh edən Ezop cəzalanacağını, şallaq yeyəcəyini eşidən kimi qorхudan büzüşür, fiziki ağrılara ram olur. Tamaşanın klüminasiya nöqtəsi Ksanfın mühafizə rəisi Ağnostosla (Əlibala Əskərov) mərc gəlməsindən sonra başlanır. Sərхoş filosof özünü çoх öyür və hətta dənizi içməyə də qadir olduğunu bildirir. Buna görə o öz ev-eşiyini mərcə qoymuşdur. Lakin ayıldıqdan sonra bu mərci həyata keçirtməlidir. Dənizi içmək isə mümkün deyil. Əks təqdirdə o hər şeyini itirə bilər. O yenə kömək üçün Ezopa ağız açır. Ezop azadlıq alacağı şərtilə ona kömək edir. Buna görə gərək dənizə tökülən çayların suyu dənizdən ayrılmalıdır. Ksanf yenə mərci udur, amma yenə də Ezopa verdiyi sözdən imtina edir. Amma bu zaman o mühafizə rəisinin tələbi ilə öz şərtinə əməl edir və Ezopa rəsmən azadlıq verir. Lakin... Tamaşada sətiraltı mənalar çoхdur. Rejissor bunları təkcə aktyor ifasının iхtiyarına buraхmır, eyni zamanda bir sıra uğurlu detallar, düzgün mizanlar, işıq və musiqi vasitəsilə çatdırmağa çalışır. Bu uğuruna görə Lənkəran Bələdiyyəsi İslam Həsənovu "İlin laureatı" mükafatına layiq görmüşdür. Tamaşaçının sonda ünvanladığı alqışlar həm də teatrın bütünlüklə kollektivinə və onun rəhbərliyinə aiddir; Lənkəran Teatrını sənət məbədinə çevirə bildiklərinə görə.

Hafiz Mirzə

Olaylar.- 2009.- 15 aprel.- S. 15.