Mətbuatda yerinə düşməyən alınma sözlər

Bir çox söz və ifadələrin mənası anlaşılmır

Türkiyə Azərbaycanı "üçüncü ölkə" adlandırmağına baxmayaraq, azərbaycanlılar türk qardaşlığı və türk dostluğuna sadiq və etibarlıdırlar. Hətta sərhədlərin açılması haqqında gündəmin əsas müzakirə hədəfini zəbt etmiş xəbərləri, yayılan informasiyaları belə uydurma sayır, buna inanmadıqlarını dilə gətirirlər. Məsələnin siyasi tərəfi istənilən nöqteyi-nəzərdən çözüldüyündən, baş verənlər müxtəlif prizmalardan təhlil edildiyindən, bu dəfə məsələnin digər bir tərəfini işıqlandırmağa çalışacağıq.

Mətbuat MTRŞ-nin "Dövlət dilinin tətbiqi" prinsipindən uzaq düşüb

Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Şurası Azərbaycan dilinin ölkə ərazisində hüquqi statusunu möhkəmləndirmək məqsədilə dövlət və özəl televiziya kanallarında türk dili də daxil olmaqla, əcnəbi dildə yayımlanan filmlərin nümayişinə qadağa qoysa da, Azərbaycanda nəşr olunan qəzet, jurnal, ümumiyyətlə mətbuat səhifələrində türk ifadə və birləşmələrinə son vaxtlar çox tez-tez təsadüf olunur. Mətbuatı müntəzəm olaraq izləyənlər yəqin ki, "yenilgi" (məğlubiyyət), "keçid alaq" (keçək), "tərcih etmək", "ağırlamaq", "saçma-sapan" və s. və ilaxır...kimi Türkiyə türkcəsində işlənən ifadələrinə rastlamamış olmazlar. Doğrudur, gənc nəsil arasında bu kimi ifadələri başa düşməkdə bir o qədər də problem yaşanmır. Amma yaşlı və orta nəslin nümayəndələri bundan əməlli-başlı şikayətçidirlər. Bu haqda son vaxtlar eşitdiyim söz-söhbətlər mövzunu işləmək üçün bir stimul oldu. Bu yaxınlarda ictimai nəqliyyatda olarkən, qeyri-ixtiyari olaraq, iki yaşlı insanın öz aralarında etdikləri söhbətin dinləyicisi oldum. Məsələ qəzet və jurnallar barədə idi. Təxminən 50-60 yaşlarında olan sərnişinlərdən biri əlindəki qəzeti digərinə təqdim etdikdə, elə onunla eyni yaşda olan digər bir sərnişinin reaksiyası çox sərt oldu. Müsahibim qəzetdə yazılan yazıları, televiziyada xəbər proqramını aparan aparıcıların dilini başa düşmədiyini dedi: "Son dövrlər əlimə aldığım qəzetlərin dilindən baş açmaq olmur. Cümlənin əvvəlini oxuyuram, sonuna gələndə hansısa bir ifadəndə ilişib qalıram. İndi gəl başa düş görüm bu nə demək istəyirk! Görmüşük qəzet və televiziyanın dili elə olar ki, ona baxan və ya əlinə qəzet alıb oxuyan cəmiyyətdə baş verənləri anlayıb, başa düşə bilsin. Axı, qəzet oxuyanların və ya televiziyaya baxanların heç də hamısı ali savadlı şəxslər deyillər. Lakin bunların heç birini nəzərə alan yoxdur". Həmin yaşlı sərnişin televiziyada xəbərlərə baxarkən, əməlli başlı əsəb keçirdiyini dedi: "Aparıcı o qədər sürətli danışır ki, onun nə demək istədiyini, nəyi anlatmağa çalışdığını bəlkə heç özü də başa düşmür".

"Qəzet sadə və oxunaqlı dildə yazılmalıdır"

Ümumiyyətlə, son vaxtlar AKP hökumətinin Ermənistanla bağlı apardığı siyasət ölkə vətəndaşlarının Türkiyə haqqındakı etibarını alt-üst edib. Adi yol gedəndə belə, istər-istəməz hamının Türkiyə-Ermənistan münasibətlərini müzakirə etdiyinin şahidi olursan. Əhali AKP hökumətinin bizə xəyanət etməsi, qardaşını arxadan vurması fikrindədirlər. Həmsöhbət olduğum Xalidə xanım fikirlərini bu cür əsaslandırdı: "Türkləri özümüzə dost-qardaş bilirdik. Dar gündə onların arxamızda olduğunu zənn edirdik. Amma Hakimiyyətin apardığı siyasət bunu demir. Mən demirəm ki, türklər bizə xəyanət etdi. Amma aradakı bağlılığı nəzərə alaraq, bu haqda gərək heç söhbət olmayaydı" deyən Xalidə xanım qeyd edir ki, artıq hansısa xarici məmurun ölkəyə səfərinə heç bir əhəmiyyət vermir: "Türk bu gün erməniylə yaxınlaşıb, sərhədi açırsa, nə Ukrayna, nə Britaniya, nə də qeyri bir rəsmi nümayəndənin səfərindən bir şey gözləmirəm. Di gəl ki, qəzet səhifələrini açırsan, yarıdan çoxu demək olar ki, türk sözləridir. Axı bizim öz lüğət tərkibimiz, öz leksikonumuz var". Evdə onlarla bərabər yaşlı qayınatasının olduğunu da qeyd edən müsahibim bizi də inandırmağa çalışdı ki, o da bu vəziyyətdən şikayətçidir: "Oxuduğu materialın məzmunundan baş aça bilmədiyindən, hadisələrin mahiyyətini haqqında ona biz məlumat veririk. Qayınatam ali savadlı şəxsdir. Başa düşmədiyinə görə özü də xəcalət çəkir. Bunun ona mənfi təsir etdiyini görürük. Tək televiziyada türk və rus proqramlarını dayandırmaqla iş bitmir. Onsuz da kabel televiziyası vasitəsilə əhali türk və rus kanallarını çox rahat izləmək şansı əldə edə bilirlər. Gərək Mətbuat Şurası buna yol verməsin. Media dördüncü hakimiyyət hesab olunur. Qəzetlərin daha anlaşıqlı olması onları daha da oxunaqlı edər, alıcı qabiliyyətini, oxucu kütləsini artırar".

Xarici ölkə kanallarına olan aludəçilik uşaqları ana dilindən uzaqlaşdırır

Televiziya kanallarında uşaqların maraqlarını və tələbatını ödəyə biləcək televiziya proqramı, cizgi və ya televiziya filmi olmadığından, onların əksəriyyəti türk kanallarına üz tuturlar. Uşaq psixologiyasının təməlinin 5 yaşınadək olan bir dövr ərzində formalaşdığını nəzərə alsaq, bu zaman həmin filmlərin onların şəxsiyyət kimi yetişməsində nə kimi rol oynadığını aydın başa düşə bilərik. Bir dəfə məhəllə uşaqlarının öz aralarında evcik-evcik oynadıqlarını izləyirdim. Hamısı türk dilində danışırdılar. Həmin uşaqlardan birinin valideyni ilə söhbət zamanı onun özü də qızının evdə hamıyla türk dilində danışdığını bildirdi: "Bu yaxınlarda həmin durumun acınacaqlı vəziyyəti ilə üzləşməli olduq. Mətbəxdə iş görərkən, qonşu otaqda uşağın qışqırtısını eşitdim. Cəld otağa daxil oldum və qızımı qorxudan rəngi qaçmış vəziyyətdə gördüm. Səbəbini soruşduqda "evdə fare var" dedi. Düzü, özümü itirdiyimdən, həm də uşağın vəziyyəti də yaxşı olmadığına görə, çox üstünə getmədim. "Fare" sözünün nə demək olduğunu başa düşmədiymə görə, uzun müddət stressdən çıxa bilmədim. Uşağı çox sorğu-suala çəkməmək üçün ondan heç nə soruşmadım. Amma əməlli başlı qorxmuşdum" deyən müsahibim yalnız yoldaşı evə gələndən sonra "Fare" sözünün "siçan" demək olduğunu bildiyini dedi: "İndi sizin sözünüzə qüvvət, artıq yoldaşımla da bu qərara gəlmişik ki, kabel televiziyasına baxmayaq. Çünki çox vaxt bizim dediklərimizi belə qızımız başa düşmür. Yoldaşım bizim işlətdiyimiz sözün qızımızçün türk dilində ekvivalentini tapmaq məcburiyyətində qalır. O, evdə olmadıqda isə mən çətinliyə düşürəm".

Şou əhli də boşuna ləhcədə "konuşmağa" üstünlük verir

Dərd burasındadır ki, Türkiyəyə bir həftəlik səfərə gedən şou nümayəndələri də qayıtdıqdan sonra danışıqlarında türk ifadələrindən istifadə edir və sanki bunu özləri üçün fəxr hesab edirlər. Bəzən olur ki, aparıcı onun türk dilində səsləndirdiyi sözün Azərbaycan dilində olan qarşılığını həmin müğənniyə eyham vursa da, qarşıdakı ya bunu başa düşmür, ya da "bildiyimdən dönmərəm" deyib, eyni mahnını "çalır". Bəzən aparıcıların özlərində belə eyni vəziyyəti müşahidə etmək mümkündür. Əyləncə xarakterli proqramlarda çox tez-tez səsləndirilən "Sizdən bir şarkı alalım", "Lütfən, sizi səhnəyə alalım", "sayın televiziya seyrciləri" kimi ifadələri yəqin ki, əksəriyyətiniz eşitmisiz. İndi bunu necə izah etməliyik? Aparıcının MTRŞ-nin hesab etdiyi kimi əcnəbi dilə meylliliklə, yoxsa onun söz ehtiyatının kasad olması və lazımi anda lazımi sözü tapıb işlətmək bacarığının olmaması eləmi? Bəzən kiməsə bunu irad tutanda, "türk dili də mənim öz dilimdir, sərbəst başa düşür, sərbəst də danışıram. Qarşımdakı məni başa düşürsə, bunu heç kim mənə irad tuta bilməz" deyə özünə haqq qazandırmağa çalışır. Əslinə qalsa, öz dilimizi aşağılamağı biz artıq adət etmişik. Görünür, bu sağalmaz yaranın simptomları hələ uzun müddət məntiqimizdən ayrılıb qopmayacaq. Nə qədər dəyirmi masalar təşkil olunsa, nə qədər müzakirə predmeti olsa belə, yetişən nəsil bir-birindən bərbad "modern" xüsusiyyətlərə meyl edirlər. Amma ən azından bir faktı nəzərə alsınlar ki, Türkiyədə azəri ləhcəsi ilə danışanda "Əfəndim, səni anlamıyorum" deyirlər. Türkiyə vətəndaşı Azərbaycana səfər edib öz türk dilində danışır, amma azərbaycanlı aparıcı Türkiyəyə səfər edib veriliş çəkir, türkcə danışır, müğənni konsert verməyə gedir, türkcə danışır.

Doğurdan da narahat olmağa və bu haqda ciddi düşünməyə dəyər bir vəziyyətdir. Bu işdə valideynlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Çünki uşaqlarda öz dilinə biganə, yad münasibət formalaşır. Öz dilində danışanlara laqeyd münasibət göstərir və onlara yuxarıdan aşağı baxır. Bir vaxtlar bu tendensiya rus və ingilis dili ilə bağlı vəziyyətdə özünü göstərirdisə, indi deyəsən, estafeti türk dilinə vermişik. Əslində, bununla türk dilinin əhəmiyyətini heçə endirmək və ya ona tənqidi münasibət göstərmək kimi bir fikrimiz yoxdur. Ən azından ona görə ki, türk və Azərbaycan dilləri eyniköklü dillərdir. Əslinə baxanda, Azərbaycan və Türkiyə də qardaş, dini bir, dili bir, milli-mənəvi dəyərləri ortaq bir xalqdırlar. Amma nə yazıq ki, Türkiyə hakimyyətinin yürütdüyü ikibaşlı siyasət, rəsmilərin səsləndirdikləri ziddiyyətli bəyanatlar artıq bu ifadələrin mahiyyətinə şübhə yaradır. Artıq insanların arasında bu kəlmələri işlətsən, elə anındaca sərt təpki ilə üzləşəcəksən.

"Əzizim əzizdir, tərbiyəsi ondan da əzizdir" xalq deyimində olduğu kimi, türk mənə əziz olub, qanı bir canı bir qardaşım olsa belə, öz dilimin əzəməti, varlığı, əsrlərin süzgəcindən keçib, bəşəriyyətə meydan oxuyan lətifliyi mənə hər şeydən əzizdir.

Aygün Telmanqızı

Olaylar.- 2009.- 15 aprel.- S. 12.