Qəhrəman Ağayev: ”Quba məzarlığı tarixi və arxeoloji baxımdan dünya ictimaiyyətinə göstərdi ki, hansı xalq kimə qarşı soyqırım törədib”

Layihə çərçivəsində bugünkü həmsöhbətimiz AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı, tarix elmləri namizədi Qəhrəman Ağayevdir. Qəhrəman müəllim həmçinin Quba ərazisində aşkarlanmış soyqırımla bağlı məzarlıqda aparılan arxeoloji qazıntılara rəhbərlik edib. Söhbətimiz də elə bu məzarlıqda aparılan son işlərlə bağlı oldu. Arxeoloji tapıntının tarixi əhəmiyyətindən danışan arxeoloq onun qorunmasının vacibliyini də xüsusi vurğuladı:

“Bilirsiniz ki, Quba məzarlığında 2007-ci il iyul ayının 13-dən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən arxeoloji tədqiqat işləri aparılır. 2008-ci ilin sentyabr ayında bu tədqiqatlar sona çatıb. Ancaq buna baxmayaraq Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu həmin ərazini mütəmadi nəzarətə götürüb. Bu, Nazirlər Kabinetinin xüsusi tapşırığı əsasında həyata keçirilir. Bizim institutun əməkdaşları hazırda məzarlıqda aparılan tikinti işlərini nəzarətdə saxlayır. AMEA-da və Nazirlər Kabinetində bu məsələ ilə bağlı müşavirə keçirildi və qərara alındı ki, qazıntılar zamanı tapılan sümüklər bizim əvvəllər də təklif etdiyimiz qaydada şüşə muzeydə saxlanılsın. Yəni bütün məzarlıq şüşənin içərisində olacaq. Son zamanlar Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən sümüklərin saxlanılması ilə bağlı müəyyən işlər aparılır. Tapılan sümüklərin şüşənin içində qalması üçün onların 6 mərhələdən keçməsi nəzərdə tutulur. Birinci mərhələdə sümüklər yuyulur, ikinci mərhələdə onlar qurudulur. Üçüncü mərhələdə isə sümüklər formalin məhluluna salınır ki, bu ən çətin proses hesab edilir. Bizə çatan məlumata görə, artıq bu 3 mərhələ çox uğurla həyata keçirilib. Səhiyyə Nazirliyi nəzdində olan Patoloji-Anatomiya Birliyinə sadaladığımız proseslərin aparılması üçün məzarlıqdan tapılan 7 min ədəd sümük vermişik. Bu sümüklər insan orqanizminin əzalarının müxtəlif hissələrindən ibarətdir. Biz dəfələrlə müxtəlif kütləvi-informasiya vasitələrində qeyd etmişik ki, biz götürülə biləcək sümükləri götürmüşük. Bilirsiniz ki, orada qazıntılar nəticəsində iki quyu tapılmışdı. Təəssüf ki, sürüşmə nəticəsində quyulardan biri dağıldı. Lakin ikinci quyunu dağıntıdan saxlamaq mümkün oldu. Sürüşmədən sonra biz həmin əraziyə nəzarəti daha da gücləndirdik ki, təbii fəlakət zamanı yaranan problemin dərhal qarşısını ala bilək. Bu günə qədər də bu proses davam edir. Onu da bildirim ki, məzarlıqdan götürülən hər bir sümük nömrələnərək saxlanma üçün lazımi prosesləri keçdikdən sonra həmin nömrələr sayəsində yenidən öz yerinə qaytarılacaq. Ancaq qazıntılar zamanı aşkarlanan elə sümüklər var ki, onları yerindən götürmək olmaz. Məsələn, qeyd etdiyimiz quyudakı sümükləri yerindən tərpətmək olmaz. Şəxsən mən buna qəti etiraz etdim. Çünki biz həmin sümükləri çıxarıb təmizləsək və gələnlərə maket kimi təqdim etsək, artıq bunun heç bir effekti olmaz. Buna görə Patoloji-Anatomiya Birliyi ilə belə qərara gəldik ki, məzarlığın yanında ayrıca bir laboratoya yaradılsın və yerdə qalan sümüklər elə oradaca dərmanlansın. Təbii ki, bu proses də müəyyən vaxt aparacaq. Bundan başqa AMEA-da keçirilən müşavirədə Fizika İnstitutu belə bir təklif irəli sürdü ki, sümüklər saxlanılan şüşəyə ozon qazı yeridilsin. Azon qazı orda sabit hava şəraiti saxlayacaq. Sümüklərin dərman məhlullarına salındıqdan sonra 10-15 il sonra belə çürüməyəcəyini bildirirlər. Ancaq hər ehtimala qarşı ozon qazından istifadə də çürümənin qarşısını ala bilər. Bundan başqa məzarlıq üçün qrunt suları da təhlükə yaradır. Qrunt suları sürüşməyə səbəb olur və bu da məzarlığın dağılması üçün real təhlükədir. Bu prosesin qarşısını almaq üçün də müəyyən tədbirlər görürük. Məzarlığın yuxarı hissəsində, yamacda kanal açılıb və həmin qrunt suları bu kanal vasitəsilə kənara axıdılır. Başqa təhlükəsizlik tədbirlərindən biri də bu suların qarşısını alan beton bəndin çəkilməsidir. Məzarlıq üçün daha bir təhlükə Qudyalçaydır. Bu çayın məzarlığa doğru axıntısının qarşısı alınır. Çünki 3 il ərzində Qudyalçay 5 metr 60 sm sahəni yuyaraq məzarlığa doğru yaxınlaşıb. Bunun üçün də qərara alınıb ki, çayın məcrası kanal vasitəsilə dəyişdirilsin. Hazırda da bu proses davam edir və orda yerli qurumlar da bizə kömək edir”.

Qəhrəman müəllim Quba məzarlığının muzeyə çevrilməsinin əhəmiyyətindən də danışdı: “Yəqin siz də bilirsiniz ki, Quba məzarlığında muzeylə bağlı tikinti işlərini Heydər Əliyev Fondu öz öhdəsinə götürüb. Ekspedisiya rəhbəri və bir tədqiqatçı kimi şəxsən buna çox sevindim. Çünki Heydər Əliyev Fondu hansı sahədə iş görürsə, bu öz səmərəsini verir. Bu o deməkdir ki, məzarlığın qorunması üçün muzeyin tikilməsi realdır. İndi Heydər Əliyev Fondu çox gözəl bir layihə hazırlayıb. Biz buna çox sevindik. Bilirsiniz ki, bundan öncə də məzarlıqla bağlı layihə verilmişdi və hələ o zaman mən müsahibəmdə bildirmişdim ki, bu, ilkin layihədir və işin gedişi ilə bağlı dəyişə bilər. Mən hazırki layihə ilə yaxından tanış olmuşam və çox bəyənirəm. Bilirsiniz, bu layihə təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün türk aləminə edilən soyqırım rəmzi kimi göstərilməlidir. Bundan əlavə layihəyə əsasən, elə milli kaloritlər olmalıdır ki, türk xalqının rəmzi daşıyıcısı olsun. Bax, bütün bu sadaladıqlarım Heydər Əliyev Fondunun təqdim etdiyi layihədə öz əksini tapıb. Bundan öncəki layihədə də bunlar vardı. Ancaq bu cür abidə üçün o layihə çox kiçik idi”.

- Qəhrəman müəllim, qeyd edirlər ki, ermənilərin Azərbaycanın bir sıra rayonlarında törətdiyi soyqırım faktları yeni belə məzarlıqların tezliklə üzə çıxacağına işarə edir. Siz bu haqda nə deyə bilərsiniz?

- Siz bilirsiniz ki, ermənilər Azərbaycanın bir sıra rayonlarında soyqırım tərədiblər. Soyqırımın miqyasını təkcə mart ayı ilə məhdudlaşdırmamalıyıq. Ermənilər mart ayının ortalarından başlayaraq Azərbaycanın bir çox ərazisində soyqırım törədiblər. Tarixdə Neftçala, Quba, Şamaxı, Lənkəran, Bakı, Naxçıvan ərazisində ermənilərin soyqırım törətdiyi məlumdur. Ona görə də həmin ərazilərdə də məzarlıqlar təbii ki, olacaq.

- Məzarlığa baxmağa gələnlər arasında gənclər varmı?

- 3 ildir ki Qubadayam. Əvvəl məzarlığa baxmağa gələnlərin sayı az idi. 2008-2009-cu ilin sonundan başlayaraq ora gənclərin axını güclənib. Göründüyü kimi, hər şey təbliğatdan asılıdır.

- Bəs sizcə, bu məzarlıq tam tədqiq olundumu?

- Bəli, Quba məzarlığı tam tədqiq olundu. Bu məzarlıq 514 kv.metr sahəni əhatə edən bir ərazidir. Onun 494 kv.metr sahəsində qazıntı aparılıb. Hər ehtimala qarşı 20 kv.metr sahəni beynəlxalq tədqiqatlar üçün saxlamışıq. Çünki bilirsiniz ki, ermənilər elə bir millətdir ki, onlar nəyisə inkar etməyə çalışacaq. Biz də hər ehtimala qarşı həmin ərazini yenidən tədqiq edilməsi üçün saxlayırıq.

- Bu məzarlığın tarixi və siyasi əhəmiyyəti danılmazdır. Bəs arxeoloji baxımdan bu məzarlığı necə dəyərləndirirsiniz?

- Biz hər zaman dildə deyə bilirdik ki, ermənilər soyqırım törədib. Ancaq bunu sübut edə bilmirdik. Təsadüfən tapılan bu məzarlıq Azərbaycan arxeologiyası və tarixi üçün bir tapıntı idi. İlk dəfə olaraq bizim institut bu hadisənin canlı sübutunu tapdı. Yəni hər zaman soyqırım zamanı öldürülənlərin siyahısı kağız üzərində təxmini rəqəmlərlə verilirdisə, biz bu gün dünya ictimaiyyətinin qarşısına sübutları canlı çəkildə qoya bildik. Bu məzarlıq tarixi və arxeoloji baxımdan dünya ictimaiyyətinə göstərdi ki, hansı xalq kimə qarşı soyqırım törədib. Bu tapıntının bu baxımdan siyasi və arxeoloji dəyəri çox böyükdür. Mən dəfələrlə telekanallara müsahibə zamanı da bildirmişəm ki, ermənilər öz ərazilərində onlara edilən soyqırımı təsdiqləyən hər hansı bir sübut tapa bilməzlər. Çünki onlar bu torpaqlara sonradan gəliblər, ikincisi isə ona görə ki, onlara qarşı heç bir xalq soyqırım törətməyib. Onu da bildirim ki, belə məzarlıqlar Azərbaycan ərazisində çoxdur. Təkcə Qubada belə məzarlıqlardan biz ancaq bir sahəni tapmışıq. Biz insan kəllələrinin sayına əsasən burda təxminən 400 nəfərin ermənilər tərəfindən qətlə yetirildiyini deyə bilərik. Ancaq quyuda olan insan kəllələrini saymaq mümkün olmayıb. Həmin sahədə 600 nəfərin basdırıldığı güman edilir. Qudyalçay boyu belə sahələrin çox olduğu bildirilir. Hətta yerli camaat bildirir ki, həmin ərazidə 2 min nəfər qətlə yetirilib. Qərb hissədə “Qızbənövşə” deyilən ərazidə də belə məzarlığın olduğu yerli camaat tərəfdən bildirilir. Orda da qazıntı apardıq və insanların dediyi öz təsdiqini tapdı.

- Son zamanlar alimlərimiz gənclərin elm sahəsinə marağının azaldığını bildirir. Sizin sahədə vəziyyət necədir?

- Sovet rejimi dağıldıqdan sonra uzun illər bizim arxeologiya sahəsində də bir durğunluq hökm sürdü. 2003-cü ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyev “Gəmiqaya” abidəsi ilə bağlı xüsusi qərar verdi. Həmin ildən sonra isə arxeologiyaya maraq artdı. Bizim institutumuzun özündə gənc arxeoloqların sayında da artım hiss olunmağa başladı. Son iki ildə bizim institutda təxminən 8 gənc namizədlik müdafiə etdi. 2007-ci ildə dövlət qazıntılara vəsait ayırdı və həmin ildən sonra 11-12 il arxeoloji qazıntı aparılmayan bir ölkədə birdən-birə 32 yerdə arxeoloji qazıntı aparıldı.

Zövqət Nüşabə

Palitra. – 2010. – 9 aprel. – S.5.