Bəhlul İbrahimli: “Bu gün bizim problemli sahələrimizdən biri qədim dillər üzrə mütəxəssislərin olmamasıdır”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri namizədi Bəhlul İbrahimlidir.

- Son vaxtlar apardığınız arxeoloji qazıntı işləri ilə bağlı məlumat verərdiniz.

- 2004-cü ildən Naxçıvanın Ordubad rayonu ərazisindəki Plovdağ abidəsində qazıntı işləri aparırıq. Həmin vaxtdan 2007-ci ilə qədər müəyyən etmişik ki, burada İlk Tunc dövrünün bütün mərhələləri, yəni həm yaşayış yeri, həm də qəbir abidələri var. 2008-2009-cu illərdə ölkə başçısının arxeoloji qazıntılara diqqətin artırılması və maliyyə ayrılması ilə bağlı qərarından sonra biz də arxeoloji qazıntıları genişləndirdik. Beləliklə, Plovdağdan başqa Sumbatan abidəsində qazıntı işləri apardıq. Sumbatan abidəsi eramızdan əvvəl II minilliyin sonlarından antik dövrün sonlarına qədər olan dövrü və 20 hektardan artıq bir ərazini əhatə edir. İndi bu abidədə qazıntı işləri başa çatmaq üzrədir. İki tərəfindən də çay axan, vadidə hakim mövqe tutan Sumbatan dağı üzərində yerləşmiş bu abidə e.ə. I minilliyin əvvəllərinə aid məbəd və yaşayış yerindən ibarətdir. Abidənin ətrafındakı müdafiə divarlarının eni 3,5 metrdir. Zərdüştilik dini yarandıqdan sonra bu məbədlər dağıdılıb. Ümumiyyətlə, zərdüştilik dinində məbədlərin tikilməsi qəbul olunmamışdı və ona görə də bu abidədə birinci dağıntı məhz VI əsrin axırlarında olub. Bu məbəd dağıdıldıqdan bir müddət sonra başqa məqsədlər üçün istifadə edilib. Biz məbədin ətrafında qazıntı işləri apararkən burada eramızdan əvvəl III-II əsrlərə aid və eramızın I əsrinə aid həm küp qəbirlər, həm də daş qutu qəbirlər aşkar etmişik. Küp qəbirlər onunla maraq doğurur ki, qəbirin içərisində dəfn adəti dəyişsə də, kameradan kənarda, qəbrin yerüstü hissəsində qədim dəfn adəti qorunub saxlanılır. Küp qəbrin yerüstü hissəsi Plovdağ nekropolunda olduğu kimi, kurqan tiplidir. Bu tip kurqanaltı küp qəbirlərə ölkə ərazisində rast gəlinməyib ki, bu da Sumbatan abidəsinin lokal xüsusiyyətlərindən biridir. Bundan başqa Sumbatan abidəsinin yaşayış yerindən kənarda - Süleyman dərəsi adlı yerdə, 5 hektardan artıq bir ərazidə çox möhtəşəm olan qəbir abidəsi var. Sumbatan bütün Arazboyunda aşkar olunan abidələr sırasında geniş yaşayış yerindən başqa, mərkəzində qala tipli böyük bir məbəd kompleksi olan yeganə abidədir. 2008-2009-cu illərdə bu abidəni öyrənməyə müvəffəq olduq. Bununla yanaşı Plovdağda da qazıntı işləri davam etdirilirdi. Biz burada İlk Tunc dövrünün kurqanaltı daş sərdabələri, daş qutu qəbirləri və Orta Tunc dövrünə təsadüf edən ətrafına daş döşənmiş qəbirləri öyrənmişdik. Bundan əvvəl və sonrakı dövr qəbirlərində boyalı qablara çox az təsadüf olunsa da, bu Orta Tunc dövrü qəbirlərində monoxrom və polixrom boyalı gil qablar aşkar olundu. Xüsusilə də kurqanaltı daş sərdabələrdə boyalı qablara təsadüf olunmamışdı. Plovdağ kurqanlarında Tunc dövrünün sonuna qədər dəfn adəti sabit qalıb. Yalnız II minillliyin sonlarında dəfn adətində dəyişiklik baş verir. Qəbirlərə həm boyalı qablar qoyurdular, həm də dəfnin istiqaməti dəyişmişdi. Beləliklə, ikiminillik sabit dəfn adəti pozulmuşdu. Bu da yeni dini baxışların meydana gəlməsi ilə bağlı idi. Çünki bu dövrdə assurların, urartuların buraya hücumları daha tez-tez baş verirdi və nəticədə buraya yeni ünsürlər gəlirdi. Əhalinin bir qismi köçürülür və işğal olunan əraziyə özlərinə yaxın etnik qrupları yerləşdirirdilər, xüsusilə də assurlar işğal etdikləri ərazilərdə öz dinlərini zorla yeridirdilər. Qəbir abidələrindəki bu dəyişikliyin səbəbləri sosial təbəqələşmə və yeni etnik qrupların burada məskən salması ilə də bağlı ola bilərdi. Arxeoloji qazıntılarda yeni etnik qruplarla bağlı ehtimallar öz təsdiqini tapmır. Çünki yeni etnik qruplar özləri ilə yeni mədəniyyət gətirirlər. Lakin burada keramikada, bəzəklərdə və metal əşyalarda o qədər də ciddi dəyişikliklər baş vermir.

- Aşkarlanan abidələr sırasında qəbir abidələri hansı xüsusiyyəti ilə özünü göstərir?

- Ümumiyyətlə, maddi-mədəniyyətin inkişafında, adət-ənənələrin təkamülündə ən mühafizəkar element qəbir abidələridir. Məsələn, türklər İslam dövründə bu dini qəbul etsələr də, öz dəfn adətlərini uzun müddət qoruyub saxlamışdılar. XIV əsrə qədər onlar dəfn zamanı insanları qəbrə geyimləri və başqa əşyaları ilə birgə qoyurdular. Bu da ondan irəli gəlir ki, hər hansı bir etnik qrup bir ərazini işğal edirsə, yeni dini qəbul edirsə, bu dinin cəmiyyətə və xüsusən də dəfn adətinə təsiri onun mövqeyindən asılıdır. Yəni həmin etnik qrup hakim mövqedədirsə, öz adət-ənənələrini qoruyub saxlamağa onun iqtidarı olur. Əhəmənilər dövründə, e-ə IV əsrə qədər zərdüştiliyi zorla qəbul etdirməyiblər. Amma Daradan sonra əhəmənilər ayrı-ayrı tayfalara siyasi təsiri gücləndiriblər. Bu isə ən çox dini təsir yolu ilə baş verirdi. Zərdüştilik dini xüsusilə də Sasanilər dövründə geniş yayılmışdı. Cəmiyyətdə baş verən hadisələri abidələrdə müşahidə etmək mümkündür.

Sumbatan abidəsində məbəd və onun ətrafında, Rəsul dərəsindəki yaşayış yerində qazıntı işləri aparırıq. Orada üç mədəni təbəqə aşkar izlənilir. Qəbir abidələrində necə fərqlilik var idisə, bu həm dövr, həm də mədəniyyət etibarilə yaşayış yerində də özünü göstərir. Kurqanaltı torpaq qəbirlərlə kurqanaltı sərdabə tipli qəbirlər çox fərqlənir. Kurqanaltı torpaq qəbirlərin avadanlığı çox kasıbdır və sosial təbəqələşməni aşkar göstərir. Burada tunc üzükdən başqa bir metal əşya belə tapılmayıb. Amma kurqanaltı sərdabələr zəngindir. Onlarda həm xəncər, həm ayaq və qol bilərzikləri, müxtəlif metal əşyalar, hakimiyyət rəmzi olan toppuz başı tapılıb. Eyni zamanda kurqanaltı daş sərdabələrdə dəvəgözü və çaxmaqdaşından çox zərif işlənmiş ox ucluqları aşkarlanıb. Bunlar ovçuluqda istifadə olunsa da, mənə elə gəlir ki, onlar ən çox kult xarakteri daşıyırdı. Biz ötən il həmin qəbirlərin quruluşunu tam öyrəndik. Kurqanaltı torpaq qəbirlərin ətrafına düzülən kromlex daşları dikinə qoyulan sal daşlardan ibarətdir. Amma kurqanaltı sərdabələrin kromlexləri iki-üç cərgə böyük həcmdə daşlardan işlənib və eyni zamanda bu kromlexlərin şərq tərəfindən giriş yolu var. Biz ötən il bu giriş yolunu aşkar etdik. Bizim məqsədimiz bu ərazidəki etnik qrupları ayırmaq, onların tutduğu əraziləri müəyyənləşdirmək, hansı maddi-mədəniyyət abidələrinin onlara aid oduğunu müəyyənləşdirməkdir. Bu yaxınlarda işıq üzü görəcək monoqrafiyamda bunlar öz əksini geniş tapacaq.

- Arxeologiya sahəsində beynəlxalq əlaqələrin inkişafı istiqamətində hansı işlər görülür?

- Bu istiqamətdə davamlı olaraq əlaqələrimizi genişləndirməyə çalışırıq. Son illər Gürcüstanda Qafqaz arxeoloqlarının iki konfransında, bundan başqa 2007-ci ildə və bu il Avrasiya Arxeoloqlarının Beynəlxalq Konqresində iştirak etmişəm. Sonuncu konqres bizimlə sıx bağlı idi. Yaxın Şərq, Rusiya və digər ölkələrin görkəmli alimlərinin iştirak etdiyi bu tədbirdə ölkəmizi 5 alim təmsil edirdi. Konqres Kür-Araz mədəniyyətinə, onun mənşəyinə həsr edilmişdi. Bizim çıxışlarımız çox yaxşı qarşılandı. Orada Azərbaycandan olan alimlərin Kür-Araz mədəniyyətinin inkişafı, yayılma arealı və daxili mərhələlərin inkişafına həsr edilən məqalələri xüsusi qeyd edildi.

- Bu gün gənclərin arxeologiyaya olan marağı sizi qane edirmi?

- Son dövrlərdə bir neçə səbəbdən gənclərin elmə diqqəti azalıb. Bu ilk növbədə fəaliyyət dairəsinin genişliyi ilə bağlıdır. Çünki indi gənclər istədikləri sahə ilə məşğul olurlar, onlara istiqamət vermək lazım deyil, seçim özlərinindir. Gənclərin arxeologiyaya gəlməsi üçün ancaq fanatik olmalısan, arxeologiya ilə tanış olub onu sevməlisən. Bu məqsədlə də biz gəncləri dəvət edirik. Ötən il “İrəli” İctimai Birliyi və ali məktəblərdən tariximizə marağı olan tələbələr ekspedisiyada iştirak üçün yazılmışdılar və onlara düşərgə yaradılmışdı. Bizim ekspedisiya da onlara yaxından kömək etdi və qazıntılarda iştirak etdilər. Bütün Naxçıvanı, tarixi abidələrimizi onlara göstərdik. Onlar da yaxından maraqlandılar və hətta bir neçə nəfər arxeologiya ilə məşğul olmaq niyyətində oldugunu bildirdi. Eyni zamanda gənclərdə maraq yaratmaq üçün telekanallarda çıxışlar edirik. Çünki biz estafeti gənclərə veririk və onlarda maraq olmasa, tariximizin öyrənilməsi olduqca çətin olacaq. Burada sırf milli maraq olmalıdır ki, kimin tarixini öyrəndiklərini bilsinlər. Bu gün bizim problemli sahələrimizdən biri milli tariximizin öyrənilməsində qədim dillər üzrə mütəxəssislərin olmamasıdır. Hazırda bu sahədə ölkədə bir neçə nəfər yaşlı mütəxəssis qalıb. Qədim dillərin öyrənilməsinə diqqət artırılmalıdır ki, tapdığımız materiallar oxunsun. Məsələn, mixi yazıları Solmaz Qaşqay adlı görkəmli mütəxəssisimiz var ki, o oxuyur. Lakin onun davamçıları yoxdur, estafeti verməyə mütəxəssis yoxdur. Qədim yunan dili üzrə mütəxəssis görkəmli alim, AMEA-nın müxbir üzvü İlyas Babayevdir, lakin onun da davamçısı yoxdur. Pəhləvi dili üzrə mütəxəssisimiz isə ümümiyyətlə yoxdur. Tapılan yazıları oxumaq üçün biz gərək ya İrana, ya da Peterburqa göndərək. Amma öz mütəxəssislərimiz olsa, daha yaxşı olar.

Gənclərdə indi sanki mentalitet də dəyişib, var-dövlətə hərislik yaranıb. Bir vaxtlar insanların seçimi maddi deyil, mənəvi tərəfdən olurdu. Lakin hazırda maliyyənin yüksək oldugu səmtə meyil edirlər. Məsələn, hansısa bir gənc arxeologiyanı sevsə də, başqa bir şirkətdə daha çox maaş verirlərsə, onu seçir. Ona görə də həmin insan gərək o qədər vətənpərvər olsun ki, az maaşla işləməyə razı olsun. Bizdə də gənclərə bir qədər maddi dəstək olsa, məsələn, kreditlə də olsa 20 illiyə bir ev verilsə, gənclərdə də maraq yaranar.

Nigar

Palitra. -2010. – 16 aprel. – S.9.