Dissertasiya mövzularında təkrarçılığa, aktual olmayan mövzuların işlənməsinə yol verilməməlidir

AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev: "Dissertasiyaların müzakirə və müdafiəsinin təşkili forma və qaydalarını təkmilləşdirməyə ciddi ehtiyac yaranıb"

Layihə çərçivəsində budəfəki qonağımız Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Geostrateji Araşdırmalar Mərkəzinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, iqtisad elməri doktoru, professor Əli Nuriyevdir:

- Bu işə yəqin ki, ali məktəblərdən başlamaq lazımdır.

- Təbii ki, bu, ali məktəblərdən başlanır. Məlumdur ki, dövlətimiz bu sahələrə həmişə diqqət və qayğı göstərib, son illər isə bu qayğını xüsusilə artırıb. Ali məktəblərdə tələbələrə qarşı diqqətli olmaq, onların biliyini, maraq dairəsini düzgün qiymətləndirməyə çalışmaq lazımdır. Indi tədris prosesində yaranmış xoşagəlməz hallardan biri ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirənlərə qarşı tələbkarlığın azalmasıdır. Bu, bizim nə elmimizə, nə də xalqımıza və gələcəyimizə müsbət mənada heç nə vermir, əksinə, gənc istedadlı kadrların seçilib elmə gətirilməsində müəyyən çətinlik yaradır. Fərqlənmə diplomu yalnız öz bilik səviyyəsinə, öz biliyini müəllimə, tələbələrə çatdırmaq qabiliyyətinə görə başqalarından müsbət mənada seçilən, həqiqətən tələbələr arasında onun əlaçı olduğu etiraf olunan, ali məktəbin həyatında fəal iştirak edən tələbəyə verilməlidir. Belə kadrlara işləmək üçün ali məktəblərin və ya elmi-tədqiqat institutlarının qapısı açıq olmalıdır.

- Son günlər dissertasiyalarla bağlı məsələ cəmiyyətdə müzakirə predmetinə çevrilib. Bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Dissertasiyaların müzakirə və müdafiəsinin təşkili forma və qaydalarını təkmiləşdirməyə ciddi ehtiyac yaranıb. Fikrimizcə, dissertasiyaların hazırlanması və müdafiəyə təqdim olunmasında elmi-tədqiqat institutlarında şöbələrin, ali məktəblərdə kafedraların, hüquq və məsuliyyəti artırılmalıdır. Elmi-tədqiqat institutlarında şöbələrin sayının nisbətən azaldılması, lakin onların daxilində qruplar təşkil olunmaqla şöbədə işləyən əsas işçilərin məsuliyyətinin artırılması da məqsədəuyğun olardı. Dissertasiyalar iki şöbənin birlikdə iclasında iki dəfə: ilkin və yekun müzakirə olunmalıdır. Avtoreferatda dissertasiyanın müzakirə olunub, müdafiəyə təqdim olunduğu şöbənin (əsas şöbə) və ona qoşulmuş şöbənin adı göstərilməlidir. Dissertantlara qarşı tələbkarlıq artırılmalıdır. Yalnız ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə, yaxud da əla və yaxşı qiymətlərlə bitirənlərə, dissertant olana qədər məqaləsi nəşr edilmiş olanlara, müstəsna hal kimi, dissertasiya yazmağa icazə verilməlidir. Dissertantların yalnız istədiyi sahəyə aid, həm də həmin sahədə təşkilati işlər aparmağa, sanballı elmi təkliflər verməyə ehtiyac olduğu hallarda mövzular götürüb tədqiq etmələri daha məqsədəuyğun olar. Fikrimizcə, namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsinə hüquqverən elmi məqalə, kitab, konfransların tezislərinin və ya materiallarının nəşrinə qarşı tələbkarlığı artırmaq lazımdır. Əvvəla, məqalələr və monoqrafiyalar yalnız seminarlarda, yaxud elmi şuralarda müzakirə olunduqdan, həqiqətən oxunub rəy verildikdən və rəy verənlərin, redaktorun məsuliyyəti nəzərə alınmaqla nəşr olunmalıdır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, elmlər namizədi, elmlər doktoru olandan sonra fərdi, müstəqil yaradıcılıqla, müstəqil əsərlər nəşr etdirməklə elmi dərəcə almaq üçün yazılan kitabları, elmi məqalələri, plan üzrə elmi-tədqiqat işinin nəticəsi kimi nəşr olunan əsərləri bir-birilə eyniləşdirmək, onlara eyni məsuliyyətlə yanaşmaq düzgün deyil. Elmi dərəcə almaq üçün və plan üzrə yerinə yetirilmiş elmi-tədqiqat işinin nəticəsi olmaqla yazılan elmi məqalə və kitablara daha məsuliyyətlə yanaşmaq və onların lazımi tələblərə cavab verməsini təmin etmək lazımdır. Konfranslara, konfrans materiallarına və tezislərə də eyni dərəcədə məsuliyyətlə yanaşılmalıdır.

Aspirant və dissertantların dissertasiyaların üzərində işi azı 3 il davam etdirməsi vacibdir. Müşahidələrimiz nəticəsində belə qənaətə gəlmişik ki, kənardan müdaxilə olmasa, heç bir dissertant özü yeni mövzu üzərində işini 3 ildən tez hazırlayıb müdafiəyə təqdim edə bilməz. Əlbəttə, məqalələrin çap olunmasını da nəzərə almaqla yalnız 3 ildən az olmayan müddətə bu işin öhdəsindən gəlmək, həm də dissertasiyanın yazılmasına vərdiş etmək olar. Fikrimizcə, əyani aspirantların azı 3 il müddətində, qiyabi aspirant və dissertantların isə, azı 4 il müddətində nəşr olunmuş əsərləri məqbul sayıla bilər. Bunlarla yanaşı alimlərimizin yaradıcılığına, əsərlərinə qarşı tələbkarlıq da artırılmalıdır. İndi sözün həqiqi mənasında hər kəs çalışır ki, onun əsərlərinin sayı çox olsun, keyfiyyət məsələsi isə demək olar ki, unudulur. Kadr hazırlığının və elmi-tədqiqat işlərinin səmərəli təşkilinin vacib məsələlərindən biri elmi-tədqiqat işlərinin koordinasiyası, elmi-tədqiqat işlərində və dissertasiya mövzularında təkrarçılığa, aktual olmayan mövzuların işlənməsinə yol verməməkdir. Hazırda bunun qarşısını almaq üçün elmi-tədqiqat institutlarında Respublika Koordinasiya Şurasının bölmələri və onların sədrləri fəaliyyət göstərir. Bunlar müəyyən qədər müsbət rol oynasa da, problemi həll etmək üçün kifayət etmir. Nəticədə dissertasiya mövzuları içərisində aktual olmayanlara, işlənmiş mövzunun təkrar işlənməsinə rast gəlinir. Fikrimizcə, Koordinasiya Şurası nəzdində ali məktəblərdə və elmi-tədqiqat institutlarında işləyən təcrübəli alimlərdən bir qrup yaratmaq (onlara verilən əməkhaqqı işlədikləri müəssisədən ödənilə bilər) və bu işlərlə daimi məşğul olmağı onlara həvalə etmək lazımdır. Bu təşkilati qurum avtoreferatları nəzərdən keçirmək və müşahidələrini ümumiləşdirməklə tədqiq olunmuş mövzuları və tədqiqi vacib olan mövzuları müəyyənləşdirə, tədqiqi vacib olan mövzular haqqında tabe olduqları yuxarı təşkilata və müvafiq elm və təhsil müəssisəsinə ildə bir dəfə öz tövsiyələrini verə bilərlər. Belə olduqda aktual olmayan, təkrar olunan dissertasiya mövzularının götürülməsi aradan qalxar, mövzuların seçilməsində məsuliyyət hissi artar.

Məlumdur ki, dissertasiya işlərini müdafiə etmək üçün avtoreferatlar buraxırlar. Ayrı-ayrı elm və təhsil müəssisələrində buraxılan avtoreferatlar öz yazılış üslubuna və məzmununa görə bir-birindən fərqlənir. Xüsusilə ali məktəblərdə buraxılan avtoreferatlarla AMEA sistemində buraxılan avtoreferatlar özünün strukturuna və dissertasiyanın məzmununu əhatə etməsinə görə fərqlənirlər. Burada vahid qayda yaratmaq vacibdir. Fikrimizcə, avtoreferat dissertasiyanın xülasəsi formasında olmalı və onu oxuyan dissertasiyanın məzmunu haqqında tam təsəvvürə malik ola bilməlidir. Bunun üçün avtoreferatda məsələlərin şərhi ardıcıllığı dissertasiyadakına tamamilə uyğun olmalıdır. Yəni, hər fəslin o cümlədən hər yarımfəslin şərhi, oradakı elmi yeniliklər və əsas nəticələr ardıcıl olaraq öz əksini tapmalıdır. Avtoreferatın həcmi dissertasiyanın həcmindən və orada qoyulan məsələrin sayından, mürəkkəbliyindən asılıdır. Hər halda namizədlik dissertasiyaları avtoreferatlarının həcmi 1,5-2, doktorluq disseratsiyası 3 çap vərəqi həcmində optimal hesab oluna bilər. Ən mühüm məsələlərdən biri dissertasiyanın müdafiəsindən sonra elmi dərəcə və elmi adların verilməsidir. Son illər bunu təkmilləşdirmək və daha ədalətli prinsiplərə əsaslanması üçün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası bir sıra tədbirlər görüb, mövcud qaydaları xeyli təkmilləşdirib. Qeyd etmək yerinə düşər ki, ıctimai elmlərdə, xüsusilə də iqtisad elmində tədqiqat obyektilə təmasda olmaq, onun bütün xüsusiyyətlərini müşahidə etmək və öyrənmək həqiqi tədqiqatçı üçün vacibdir. Eyni zamanda elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tətbiqi məsələsinə diqqət daha da artırılmalıdır. Həqiqi elm peşəkarlıq sevir, bu isə çatışmır.

Bunun qarşısını almaq üçün elmə şöhrət mənbəyi, gələcəkdə hazırkı fəaliyyət sahəsində uğursuzluğa düçar olarsa, ehtiyat dolanışıq mənbəyi kimi yanaşanlara imkan verməməliyik. Elmi-tədqiqat institutlarında, elmi mərkəzlərdə işçilərin keyfiyyət tərkibinə, ixtisas baxımından strukturuna diqqətin artırılması, imkan daxilində optimallaşdırılması vacibdir. Yaşlı nəslin zəngin təcrübəsini və elmdə nüfuzunu, orta nəslin işgüzarlığı və məqsədyönlülüyünü gənc nəslin yaradıcılıq həvəsi və çalışqanlığı ilə birləşdirmədən elmi-tədqiqat institutlarında, elm mərkəzlərində fasiləsiz və əhəmiyyətli müvəffəqiyyət qazanmaq çətindir. Eyni zamanda elmi-tədqiqat institutlarında elmi işçilər, o cümlədən elmi dərəcəsi olan elmi işçilərlə xidmətedici heyət arasında optimal nisbət formalaşması da vacib məsələdir.

Elmi-tədqiqat institutları və ali məktəblərdə elmi-nəzəri və ya elmi-metodoloji xarakterli seminarların keçirilməsinə diqqət artırılmalıdır. Bu seminarlar elm və tədris sahəsində çalışanların hazırlıq səviyyəsini yüksəldir, kollektiv qarşısında məsuliyyətini artırır və kollektivlərdə obyektiv elmi mühitin formalaşmasına və sanballı əsərlər yazılmasına kömək edir. Lakin bəzən belə hallar müşahidə olunur ki, bu seminarlar əsasən konkret dissertasiyaların müzakirəsinə həsr olunur. Əlbəttə, elmi dərəcəsi olan kadr hazırlığının, dissertasiyaların, elmi əsərlərin səviyyəsini yüksəltmək üçün həm təhsil, həm də elmi-tədqiqat institutlarında görülməli olan tədbirlər yalnız bunlarla məhdudlaşmır. Biz hamımız görülməsi vacib olan çoxsaylı əlavə tədbirləri birlikdə düşünüb tapmalı və icrasını təmin etməliyik.

Miriyev Anar

Palitra. -2010. – 20 aprel. – S.6.