“Avropanın bir çox institutlarında çoxlu sayda elmi işçi çalışmır, lakin buna baxmayaraq çox mühüm işlər görürlər”

AMEA-nın Arxeologiya Muzeyinin rəhbəri, t.e.n. Fərhad Quliyev: "Problemlər əsasən elmi tədqiqatların üzə çıxarılmasında, səviyyəli şəkildə dünyaya çatdırılmasındadır"

Azərbaycan elminin problemləri və bu problemlərin öhdəsindən gəlməyin yolları mövzusu ilə əlaqədar həmsöhbətimiz AMEA-nın Arxeologiya Muzeyinin rəhbəri, tarix elmləri namizədi Fərhad Quliyevdir. F.Quliyev bununla bağlı olaraq ilk öncə Azərbaycan dövlətinin hər gün daha da möhkəmləndiyini bildirdi və elmlə bağlı mövcud çatışmayan cəhətlərə toxundu: "Azərbaycanda bu gün dövlət quruculuğu istiqamətində böyük addımlar atılıb. Yəni dövlət quruculuğunda atılan bütün addımlar dövlətin həyata keçirdiyi idarəçilik sistemində ciddi şəkildə hiss olunur. Artıq Azərbaycan dövləti bütün sahələrdə beynəlxalq standartlardan çıxış edir və dövlət qurumları da öz işlərini bu standartlara cavab verəcək formada aparırlar. Amma bu gün Azərbaycan elmində bir qədər fərqli situasiya mövcuddur. Çünki bəzi islahatlar Azərbaycan elmində aparılmalıdır. Təəssüfllər olsun ki, hələ bu islahatlar elmdə öz əksini tapmayıb".

- Azərbaycan elmində hələ də lazımi islahatların olmamasının səbəbi nədir?

- Əslində bunun səbəbləri çoxdur və əsas səbəb də ondan ibarətdir ki, elm sahəsində islahatlar aparmaq çox çətin bir məsələdir. Hər hansı bir dövlətin təcrübəsini tətbiq etmək, hansısa bir təcrübədən çıxış etmək nəticə etibarilə müəyyən problemlər yarada bilər və bu zaman ola bilər ki, həmin islahatlar Azərbaycan üçün uyğun olmasın. Ona görə də bu islahatlar üçün müəyyən vaxtın tələb olunması başadüşüləndir. Bu vaxt şübhəsiz ki, gözlənilməlidir. Amma bu gün demək olar ki, bir çox məsələlərə aydınlıq gətirilib. Ölkədə elmin inkişafının müəyyən istiqamətləri təyin olunub. Birincisi, ən vacib addım atılıb. Bu ilin əvvəlində Azərbaycan Prezidenti tərəfindən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu yaradıldı. Yəni bu artıq mənim fikrimcə, ilk addımdır. Elmin İnkişaf Fondunun yaradılması çox vacib şərtlərdən biri idi. Çünki bütün dünyada götürüldükdə elm sahələri konkret olaraq qrantlar vasitəsilə maliyyələşdirilir. Yəni təqdim olunmuş bir çox elmi tutumlu layihələr maliyyələşdirilir və bunun vasitəsilə tədqiqatlar da aparılır. Konkret institutlar, alimlər, elm adamları birlikdə çox ciddi bir layihə ortaya qoyurlar və o layihənin həyata keçməsi üçün elmin inkişaf fondları müəyyən vəsait ayırır, o vəsait ayrılarkən də layihədə göstərilir ki, vəsait nədən ibarətdir, vaxt və nəticə necə olacaq. Yəni bütün bu məsələlər artıq öz əksini tapmış olur. Mən hesab edirəm ki, bizim ölkədə ilk olaraq birinci addım bu idi və eyni zamanda inanıram ki, Elmin İnkişaf Fondunun fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanda çox ciddi tədqiqatların aparılması prosesi sürətlənəcək və yeni-yeni tədqiqatlar üzə çıxacaq. Bilirik ki, problemlərimizdən biri də odur ki, bizdə çox vaxt ciddi tədqiqatlar aparılsa da, onların nəticələri lazımi səviyyədə işıqlandırılmır. Məhz bu məsələlər, hesab edirəm ki, Elmin İnkişaf Fondunun fəaliyyətində öz əksini tapacaq. Yəni Azərbaycan alimlərinin əldə etdiyi nəticələr işıqlandırılacaq. Düzdür, hələlik konkret olaraq biz bu fondun fəaliyyətini gözləyirik. Lakin ümumən götürdükdə artıq bizim sahədə çox ciddi islahatlar olmalıdır. Bu təkcə Elmin İnkişaf Fondu ilə bağlı deyil, bizim akademiyanın daxilində olan institutlarda da müəyyən islahatlar getməlidir. Mənim şəxsi fikrim budur ki, Azərbaycanda humanitar və ictimai elmləri özündə əks etdirən bir akademiyanın olması da məqbul olardı. Yəni bu gün humanitar elmlərin cəmiyyətdə rolu getdikcə qabarıq şəkildə öz əksini tapır ki, bu da prioritet sahələrdəndir və hamı gözləyir ki, humanitar elmlərin fəaliyyətində nə kimi nəticələr olacaq. Ola bilər ki, bu sahədə xüsusi bir yanaşmaya ehtiyac var və humanitar elmlərin özündə bir akademiyanın formalaşmasına zərurət olsun. Qeyd edək ki, hazırda Elmlər Akademiyasının strukturu sovet dönəmi ilə bağlıdır və burada müxtəlif institutlar birləşib. Burada humanitar və qeyri-humanitar elmlər var. Ola bilsin ki, gələcəkdə humanitar elmlərin fəaliyyətini daha dəqiq təyin etmək üçün bu elmlər qarşısında ciddi məqsədlər qoyulsun və ondan iş tələb etmək üçün ayrıca bir akademiya yaradılsın. Hesab edirəm ki, humanitar və ictimai elmləri birləşdirəcək effektiv idarəçiliyə ehtiyac var.

- Bu gün Azərbaycan elmində bir pərakəndəlik hiss edilirmi?

- Doğrudan da pərakəndəlik bu gün hiss olunur. Amma buna baxmayaraq institutların tərkibində ciddi tədqiqatlar da aparılır. Məsələn, bizim institutda aparılan tədqiqatlar dünya miqyasına çıxmaq üzrədir. Arxeoloji qazıntılarımız var ki, dünya səviyyəli qazıntılar sırasına daxil olub və dünya ictimaiyyəti tərəfindən qəbul olunur. Amma pərakəndəlik bizə imkan vermir ki, elmi nəticələri effektiv şəkildə həm cəmiyyətimizə çatdıraq, həm də bunların qiymətləndirilməsi üçün nəticə əldə edək. Bunu aradan götürəcək fəaliyyətə ehtiyac var.

- Arxeologiya sahəsində əldə olunan nəticələrin cəmiyyətə çatdırılmasında nə kimi problemlər var?

- Qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanda arxeologiya sahəsinə ayrılan vəsait kifayət qədər yüksək səviyyədədir və müqayisə etdikdə, bu gün Qafqaz ölkələrində ən yüksək maliyyələşmə elə Azərbaycandadır. Qafqaz ölkələrinin heç birində arxeologiya sahəsinə Azərbaycandakı qədər vəsait ayrılmır. Azərbaycanda aparılan arxeoloji tədqiqatlara dövlət tərəfindən böyük qayğı var. Maliyyə məsələlərindən danışarkən bildirmək lazımdır ki, bununla bağlı o qədər də problem yoxdur. Problemlər əsasən bu tədqiqatların üzə çıxarılmasında və səviyyəli şəkildə dünyaya çatdırılmasındadır. Və bir də sözsüz ki, arxeoloji tədqiqatların sistemləşdirilməsindədir. Yəni bu gün Azərbaycanda arxeoloji abidələrin tədqiqatı zamanı həmin abidələrin konservasiyası, bərpa işləri və eləcə də mühafizə məsələləri var ki, bunlar problemlər yaradır. Çünki müəyyən hallarda tədqiqatlar zamanı bizdən asılı olmayan hallarla qarşılaşırıq ki, bunlar bizim işimizə əngəl törədir. Ən böyük problemlərdən biri də yeni kadrların çatışmamasıdır. Bu, gənc kadrların bizim ixtisasa gəlməməsi, onların müəyyən məktəb keçməməsi, xarici dövlətlərdə ezamiyyətlərdə olmaması ilə də əlaqədardır. Burada digər səbəblər də bundan ibarətdir ki, cəlb olunan kadrlara lazımi şəkildə maliyyə vəsaiti verilmir, onların əməkhaqları çox aşağı səviyyədədir ki, bunun da nəticəsində onlarda bu elm sahəsinə olan maraq azalır və onlar bu sahəyə gəlmək istəmirlər. Əsas problem odur ki, bu gün bizim mütəxəssisləri əməkhaqları qane etmir. Yəni professionallar həmişə çalışırlar ki, öz sevdikləri sahə ilə məşğul olsunlar və dövlətdən də öz əməkhaqlarını alsınlar. Amma o əməkhaqqı olmadığı üçün problem yaranır. Yəni mütəxəssislər qaçırlar, başqa işlərlə məşğul olurlar. Böyük əksəriyyəti təhsilə üstünlük verir, bəziləri xarici ölkələrdə işləməyi seçir və biz artıq bu sahədə uduzuruq. Ona görə də ən böyük problem kadr hazırlığıdır və onların öz sahələri üzrə çalışması, onlara lazımi əməkhaqlarının verilməsi məsələsidir.

- Burada vacib məsələ olan beyin axınının qarşısını necə almaq olar?

- Beyin axını bir çox dövlətləri narahat edir. Çünki bizim dövr qloballaşma dövrüdür və bu dövrdə aydın məsələdir ki, mütəxəssislər də harada yaxşı iş şəraiti, yaxşı maaş varsa, ora da gedəcəklər və işləyəcəklər. Bunun qarşısını şübhəsiz ki, inzibati yollarla almaq olmaz. Burada islahatlar aparmaq lazımdır və ən əsası mütəxəssislərin fəaliyyəti üçün lazımi şərait yaradılmalıdır. Həm lazımi laboratoriyaların təşkili, həm də onların fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi, kifayət qədər əməkhaqqının verilməsi vacibdir ki, beyin axınının da qarşısı alınmış olsun. Mən həmişə onun tərəfdarı olmuşam ki, hər hansı bir elm sahəsində kütləvilik olmasın. Mən tərəfdarı deyiləm ki, hər hansı bir elm sahəsində, məsələn, hər hansı bir institutda 250 və ya 300 nəfər işləsin. Yəni burada üstünlük kəmiyyətə deyil, əsasən keyfiyyətə verilməlidir. Ola bilər ki, hansısa elmi müəssisədə çox az sayda kadr olsun, lakin onların gördüyü iş elmi baxımdan çox əhəmiyyətli olsun. Dünya elmində də belə bir təcrübə var. Mən öz təcrübəmdən də görmüşəm ki, Avropanın bir çox institutlarında çoxlu sayda elmi işçi çalışmır, lakin buna baxmayaraq çox mühüm işlər görürlər. Onların işləri daha sistemli və təşkil olunmuş şəkildədir. Bizdə bu gün daha çox analizlər aparılır və bunun üçün də kadrlara ehtiyac var. Bu təkcə arxeologiya elmi ilə bağlı deyil, yəni arxeologiya elminə kömək olan və onun ətrafında birləşən bir çox elmlər var ki, məhz o elm sahələrinin mütəxəssislərinin bizdə çalışmalarına ehtiyac var. Ona görə də burada üstünlük kadrların hazırlanmasına və onların səmərəli fəaliyyətinə verilsə, biz daha əlverişli nəticələr ala bilərik. Mən həm də o fikirlə tam razıyam ki, o kadrlar, o alimlər ki, uzun illər ərzində heç bir nəticə vermirlər və tədqiqat işləri ortaya qoymurlar, o alimləri elmdə saxlamaq lazım deyil. Onların əvəzinə yeni-yeni kadrları işə cəlb etmək olar. Hər bir kadr öz üzərinə düşən fəaliyyətlə məşğul olmalıdır.

- Bü gün əsas problemlərdən biri də elmi nəticələrin xarici ölkələrdə çap etdirilməsi məsələsidir. Yəni alimlərin nüfuzlu jurnallara, elmi müəssisə nəşrlərinə çıxışının məhdud səviyyədə olmasıdır.

- O alimlər ki, öz sahələrində nəticələr əldə edirlər, onlar xaricdə qısa müddətdə öz məqalələrini çap etdirirlər. Hətta beynəlxalq tədqiqatlarla bağlı beynəlxalq institutlar var ki, onlar özləri Azərbaycanda əldə olunmuş nəticələri çap etdirməkdə maraqlı olurlar. Yəni bunun üçün şərait var. Amma burada da məsələ ondadır ki, bu lazımi səviyyədə deyil. Çünki Azərbaycan arxeologiyasının əldə etdiyi nəticələrlə bağlı Avropa və Amerika məkanında elə də böyük çap işləri və tədqiqatların geniş şəkildə çap edilməsi kimi halllar olmayıb. Bu sahədə də ciddi islahatların aparılmasına ehtiyac var.

Sultanov Əlimərdan

Palitra. -2010. – 21 aprel. – S.9.