Məmməd Sadıqov: «Ölkənin bütün ali məktəblərində Azərbaycanın sosial-iqtisadi, fiziki coğrafiyası tədris olunmalıdır»

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz AMEA-nın Tarix İnstitutunun Azərbaycan diasporu şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, coğrafiya elmləri namizədi Məmməd Sadıqovdur:

- 1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Geoloji coğrafiya fakültəsinin iqtisadi coğrafiya bölməsini başa vurduqdan sonra təyinatla AMEA-nın Coğrafiya İnstitutuna təyinat aldım. Bir müddət işlədikdən sonra elmə olan həvəsimlə əlaqədar mən işlədiyim şöbənin aspiranturasına qəbul olundum. 1970-ci illərdən dünya əhalisi, qlobal və digər problemlərlə məşğul olmaq məqsədilə mən də elmi iş kimi Azərbaycanın cənub-şərq guşəsi sayılan Lənkəran-Astara rayonunda əhalinin ərazi üzrə tarixi məskunlaşması, yerləşməsi, onların inkişaf istiqamətləri haqqında elmi işi başa vurub Leninqrad Dövlət Universitetində müdafiə etdim. Müdafiədən sonra elmdə müəyyən irəliləyişlərim oldu və beləliklə, I və II kitabım işıq üzü gördü, Azərbaycanda əhalinin yerləşməsi, inkişafı, bu sahədə məqalələrlə elmi konfranslarda, simpozium və konqreslərdə çıxış etdim. Sonra mən akademik Həsən Əliyevin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin katibi seçildim. Həmin müddətdən son 15 ilə qədər orada çalışmışam və həm xaricdə, həm də ölkədə elmi məqalələrim işıq üzü görüb.

Bundan başqa doğulduğum Borçalı ilə bağlı tarixi, coğrafi, əhali problemi haqqında əsər yazmaq üzərində düşünürdüm. Bununla əlaqədar son 35 ildir ki elmi işlə bağlı Borçalıda yaşayan azərbaycanlıların həyat və fəaliyyəti, onların inkişafı və digər aspektləri ilə məşğul oluram. Bunun nəticəsində 800 səhifəlik "Ulu Borçalı" adlı ilk kitabımı nəşr etdirdim. Həmin kitaba təxminən 25 il həsr etmişəm. Son 13-14 ildə 3 kitab çap etdirmişəm və bunlardan biri "Borçalı alimləri, ziyalıları" adlanır ki, təxminən X əsrdən etibarən dünyaya səpələnmiş Borçalı alimləri, ziyalıları haqqındadır. İkincisi "Ömrə ömür calayanlar" adlanır ki, bu, Borçalı həkimlərinə həsr edilib. Sonuncu kitab isə "Ümumiləşdirilmiş, vahid, yeganə Borçalı" adlanır. Çünki tarixdə Borçalı dağ, aran adı ilə məlumdur ki, mən bu kitabda tarixi, coğrafi səpgidə və xəritələşdirməklə onu birləşdirdim. Növbəti beşinci kitabda mən sovet dövründə böyük nüfuza malik olmuş Borçalı Pedaqoji Texnikumu və onun məzunları haqda yazmaq istəyirdim. Həmin təhsil ocağının məzunu olan ziyalılar, alimlər dünyanın bir çox ölkələrində fəaliyyət göstərir. Hazırda bu kitab üzərində işləyirəm.

Bundan başqa AMEA-da aparıcı elmi işçi kimi çalışıram və bu sahədə əhali problemlərini, onların coğrafi, demoqrafik, tarixi məskunlaşma aspektində öyrənirəm. Bununla yanaşı çalışmışam ki, qonşu ölkələrdə təşkil olunan elmi konfranslarda iştirak edim. Bu vaxta qədər 250-dən artıq elmi məqalənin, 50-dən çox elmi-publisistik materialın, 10 elmi və elmi-publisistik kitabın müəllifiyəm.

- Bir qrup ziyalılarımız son vaxtlar gənclərin elmə maragının azaldığını qeyd edirlər. Siz bu fikirlə razısınızmı?

- Gənclik insan həyatının ən aktiv, fəal dövrüdür. Mən 30 ilə yaxındır ali məktəbdə tədrislə məşğulam və auditoriyalarda gənclərimizin elmə münasibətini görürəm. Bir müddət öncə gənclərimizdə elmə qarşı soyuqluq hiss olunurdu. Lakin məsuliyyətli alim və müəllim kollektivinin məsləhətindən, təlim-tərbiyəsindən sonra tələbələrin çox hissəsi artıq 1940-cı illərdə olan av-hava ilə yaşayıb-yaratmağa cəhd edirlər. Onlarda bir durğunluq yaranmışdı və düşünürdülər ki, oxumaq önəmli deyil, bu gün bazar iqtisadiyyatıdır, bizneslə məşğul olmaq daha faydalıdır. Bir sözlə, zehni az işlədib fiziki yolla maddi gəlir əldə etməyi seçirdilər. Lakin tələbələrimizin artıq çox hissəsi elmə, təhsilə ürəkdən yanaşırlar. Bu gün auditoriyaya daxil olduqda hiss olunur ki, qarşında səni savadlı, bilikli, uzaqgörən tələbə dinləyir. Ona görə də müəllimlərin özləri də həmin tələbələr qarşıında məsuliyyətlərini artırırlar. Müəllimlər istəyirlər ki, kompyuter, internet vasitəsilə dünyada baş verən siyasi-iqtisadi hadisələri, problemləri öyrənsinlər və fəal, aktiv, savadlı tələbələrə çatdırsınlar.

- Bu gun ölkədə coğrafiya elminin tədrisi sizi qane edirmi?

- Son illərdə coğrafiya elminə qarşı sanki bir ögeylik özünü büruzə verir. Məsələn, ali məktəblərə qəbul imtahanlarında abituriyentlər bir çox ixtisaslarda məhz coğrafiyadan imtahan verirdilər. Ancaq indi bir çox sahələrdə bu fəndən imtahan ləğv edilib və çox az sahədə qalıb. Axı dünyada 4-5 qədim elm sahəsi var ki, bunlar da tarix, coğrafiya, riyaziyyat, fəlsəfə və tibbdir. Bu hegemon elm sahələrindən olan coğrafiyanı XXI əsrin astanasında elmdən uzaqlaşdırmaq nə dərəcə doğrudur? Hətta bu gün orta məktəb proqramında bu fənni sıfır səviyyəsinə endiriblər. Mən istərdim ki, Təhsil Nazirliyi bu məsələyə yenidən baxsın. Coğrafiyanı qaytarmaq lazımdır, hələ gec deyil. Adi bir misal göstərsək, görərik ki, ölkəmizdən başqa bir dövlətə gedən şəxslər ilk növbədə həmin ölkənin iqlimi, təbii şəraiti, iqtisadiyyatı, əhalisi ilə bağlı məlumat əldə etməyə çalışırlar. Yəni coğrafiya hər zaman lazımdır və belə bir elmi sıxışdırıb çıxarmaq olmaz. Bu, bizim elmə heç də bəhrə vermir.

Ölkənin bütün ali təhsil ocaqlarında fakültələrdən asılı olmayaraq birmənalı şəkildə Azərbaycanın sosial-iqtisadi, fiziki coğrafiyası tədris olunmalıdır. Çünki hər bir Azərbaycan vətəndaşı öz ölkəsinin təbiətini, torpağını, sərvətini, xalqını, adət-ənənələrini yüksək səviyyədə bilməlidir.

- Coğrafiya sahəsində tədris vəsaitlərinin çatışmazlığı ilə problemlərin olduğu vurğulanır. Sizin bu fikrə münasibətiniz necədir?

- Bugünlərdə telekanallardan birində tarix və coğrafiyanın proqramına, tədris vəsaitlərinə xoşagəlməz qiymət verilməsi ilə bağlı fikir səslənib. Yəni təkrarlama, köçürmə gedir, zəifdir. Bu gün yazmaq nə qədər asandırsa, həmin kitabın işıq üzü görməsi bir o qədər çətindir. Bu gün problemli sahələrdən biri kimi məhz bunu göstərmək olar. Kitabların çapı üçün böyük məbləğdə vəsait tələb olunur. Yazılmış əsərlər illərlə qalır və müəllifin yazdığı kitabı vaxtında çap etdirmək, əhali arasında yaymaq böyük problemdir. Eyni zamanda bu gün əhalinin kitaba olan marağı ötən dövrlərə nisbətən çox aşağıdır. Yazılan kitabları anbarlarda, kitabxanalarda kif basır. Ümumiyyətlə, tədris vəsaitləri ilə bağlı nəinki coğrafiya, digər elm sahələrində də çatışmazlıqlar var. Ancaq bununla yanaşı hazırda internet dövrüdür və bütün orta, ali tədris ocaqlarında şagird və tələbələr, hətta ən yaşlı müəllimlərimiz belə ondan istifadə edirlər. Bu, Azərbaycan elmində irəliləyiş deyilmi? Elmdə olan hər bir problemi də alimin üzərinə atmaq düzgün deyil. Yəni valideynlər də tədris kitablarının daha da qüvvətləndirilməsinə ehtiyac olması, müasir problemlərin öz əksini tapması ilə bağlı öz fikirlərini bildirməlidirlər.

Nigar

Palitra. -2010. – 23 aprel. – S.7.