Elmi prinsiplərə əsaslanan idarəetmə

Tofiq Rəsulov: «Azərbaycan cəmiyyətinin, bütövlükdə və onun hər bir ayrıca sferasının transformasiya prosesi elmi ideyalar, müasir idarəçilik konsepsiyaları əsasında baş verir»

Layihə çərçivəsində budəfəki qonağımız Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Fəlsəfə və sosial psixologiya kafedrasının müdiri, Əməkdar müəllim, professor Tofiq Rəsulovdur. Professor müasir elmi problemlərə toxunaraq idarəetmədə elmi biliklərin tətbiqi ilə bağlı fikirlərini bölüşdü:

- İdarəetmədə yeni meyillər, idarəçilik prinsipləri, siyasi mədəniyyət, kompromis üsulları, siyasi-ideoloji fəallıq, şəxsi legitimlik kimi elementlər demokratik idarəetmənin mənəvi əsaslarının komponentləridir. Bir qayda olaraq demokratik inkişaf prosesinə qoşulmuş ölkələrdə sosial-iqtisadi, mədəni inkişafın dinamikasını təmin edən dövlət idarəçiliyi göstərdiyimiz xüsusiyyətlərlə bağlıdır. İdarəetmə sistem yanaşma, struktur-funksional təhlil, sinergetika kimi elmi prinsiplərə söykənir. Dövlətin idarəetmə fəaliyyəti, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında tənzimləyici rolu həmin prinsiplərin ardıcıl surətdə tətbiq olunması ilə bağlıdır. Azərbaycan cəmiyyətinin, bütövlükdə və onun hər bir ayrıca sferasının transformasiya prosesi elmi ideyalar, müasir idarəçilik konsepsiyaları əsasında baş verir.

XX əsrdə elm sosial prosesləri idarəetmənin müxtəlif sahələrinə daxil olmaqla ixtisaslı ekspert qiymətləndirmələrinin və idarəetmə qərarlarının qəbul olunmasının əsası kimi çıxış edir. Hakimiyyət tərəfindən istifadə olunaraq elm sosial inkişafın bu və ya başqa yollarının seçilməsinə real təsir etməyə başlayır. Elmin bu yeni funksiyası bəzən onun sosial qüvvəyə çevrilməsi kimi qiymətləndirilir. Bu zaman elmin dünyagörüşü funksiyası və onun bilavasitə məhsuldar qüvvə olmaq rolu güclənir. Sosial-humanitar elmlərin predmetinin bütün mürəkkəbliyinə baxmayaraq onun obyektiv öyrənilməsi və qanunların və qanunauyğunluqların axtarışına yönəlməsi elmi yanaşmanın vacib şərtidir. Bu cəhət sosial-humanitar biliklərin “mütləq spesifikası” tərəfdarları tərəfindən heç də həmişə nəzərə alınmır. Onun təbiət elmlərinə qarşı qoyulması çox vaxt nəzakətlə edilmir. Sosial-humanitar bilik son dərəcə geniş şərh edilir, onun tərkibinə fəlsəfi oçerkləri, publisistikanı, ədəbi tənqidi, bədii ədəbiyyatı və s. daxil edirlər. Problemin nəzakətli, dəqiq qoyuluşu isə “sosial-humanitar bilik” və “elmi sosial-humanitar bilik” anlayışlarını dəqiq fərqləndirməyi tələb edir. Sosial-humanitar bilik anlayışı elmi tədqiqatın nəticələrini özündə ehtiva etsə də, elmi biliyə aid edilmir, çünki o, özgə, yaradıcılığın elmdənkənar formalarını da nəzərdə tutur. Elmi sosial-humanitar bilik anlayışı isə yalnız elmi tədqiqatlar çərçivəsilə məhdudlaşır, aydındır ki, onun da öz spesifikası var. Əlbəttə, bu elmi tədqiqat heç də mədəniyyətin başqa formalarından təcrid olunmayıb, onlarla qarşılıqlı təsirdədir. Lakin bu heç də elmi insan yaradıcılığının başqa, hətta onunla yaxından təmasda olan formaları ilə eyniləşdirməyə əsas vermir.

- Bunu müqayisədə necə göstərmək olar?

- Cəmiyyət və insan haqqında elmləri təbiət haqqında elmlərlə müqayisə etsək, onda onların idrakı üsullarında həm ümumi, həm də spesifik məzmunun olduğunu etiraf etməliyik. Bir elm sahəsində inkişaf etdirilmiş metodoloji sxemlər başqa bir sahədəki idrakın quruluşunun və dinamikasının əlamətlərini qavraya bilər, onda metodologiya özünün konsepsiyalarını elmi idrakın hər hansı bir sferasında edildiyi kimi, o cümlədən sosial-humanitar elmlərdə də inkişaf etdirir. Metodologiya idrakın bir sferasında işlənilib hazırlanmış modelləri başqa sferaya keçirə bilər və sonra onları yeni predmetin spesifikasına uyğunlaşdıraraq korreksiya edə bilər. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, elmin fəlsəfi-metodoloji təhlili onun təbiətşünaslığa, yaxud sosial-humanitar elmlərə yönəldilməsindən asılı olmayaraq sosial-tarixi idrak sferasına mənsubdur. Hətta filosof və metodoloq təbiətşünaslığın xüsusi mətnləri üzərində işləyəndə onların tədqiqat predmeti fiziki sahələr, elementar hissəciklər, orqanizmlərin inkişaf prosesləri olmayıb, məhz elmi bilikdir, onun dinamikası, tədqiqat fəaliyyətinin tarixi inkişafda götürülmüş metodlarıdır. Aydındır ki, elmi bilik və onun dinamikası təbii deyil, sosial prosesdir, insan mədəniyyətinin fenomenidir, ona görə də elmin öyrənilməsi ruh haqqında elmlərin xüsusi növüdür.

İkincisi, nəzərə almaq vacibdir ki, təbiət haqqında elmlər və ruh haqqında elmlər arasında sərt sərhəd çəkməyin XIX əsr elmi üçün öz əsasları var idi, lakin XX əsrin axırıncı qərinəsinə tətbiqən bu əsaslar öz qüvvəsini itirir. Bizim zəmanəmizdə mövcud olan təbiətşünaslıqda mürəkkəb, inkişaf etməkdə olan sistemlərin tədqiq olunması getdikcə daha çox rol oynamağa başlayır. Bu tədqiqatlar “sinergetik səciyyələrə” malikdirlər və insanı, onun fəaliyyətini öz komponentləri kimi ehtiva edirlər. Bu cür obyektlərin tədqiq olunma metodologiyası təbii elmi və humanitar idrakı bir-birinə yaxınlaşdırmaqla onlar arasındakı kəskin hədləri aradan qaldırır.

Tədqiq olunan sistemin konkret məzmunundan asılı olmayaraq sinergetika fənlərarası tədqiqat paradiqması kimi özünütəşkilin yaranması üçün sistemin zəruri olan ən ümumi xassələrini və prinsiplərini ayırıb göstərir. Özünütəşkil paradiqmasının təbiətşünaslıq və humanitar elmlərə tətbiqi genişləndikcə bir sıra dünyagörüşü problemləri irəli sürür. Onlardan biri dünyanın müasir elmi mənzərəsində özünütəşkilin yerini və rolunu müəyyənləşdirməyə və dünyanın qlobal təkamülü prosesinin mexanizmlərini açmağa aiddir.

Elm çoxfunksiyalı sosial hadisədir. O, hər şeydən əvvəl mədəniyyətin bir sahəsidir, dünyanı dərk etmək üsuludur, xüsusi təsisatdır. Bu anlayışa ali məktəblər, elmi cəmiyyətlər, akademiyalar, laboratoriyalar, jurnallar və s. daxildir.

- Ümumiyyətlə, elm digər sahələrdən əsasən nə ilə fərqlənir?

- Elm mədəniyyətin və ruhi istehsalın başqa sahələrindən fərqlənir. Elmi incəsənətdən, texnikadan, ideologiyadan, fəlsəfədən, dindən və başqa mədəniyyət formalarından fərqləndirən əlamətləri nəzərə çatdırmaq üçün aşağıdakıları göstərmək olar: elm incəsənətdən nəzəriyyə səviyyəsinə yüksəldilmiş rasionallığı ilə, texnikadan dünya haqqında biliklərdən onun dəyişdirilməsi üçün deyil, onun dərk olunması üçün istifadə olunması ilə fərqlənir. İdeologiya ilə müqayisədə elmi həqiqətlər ümumi əhəmiyyətlidirlər və cəmiyyətin müəyyən sosial qruplarının mənafelərindən asılı deyillər, fəlsəfədən elmi fərqləndirən odur ki, elmin çıxartdığı nəticələr empirik yoxlanıla bilir və “nə üçün?” sualına deyil, “necə?”, “nə cür?” sualına cavab verir. Elm dindən onunla fərqlənir ki, burada inamdan çox zəka və hissi reallığa söykənmək böyük əhəmiyyətə malikdir. Mifologiyadan fərqli olaraq elm dünyanı bütövlükdə izah etməyə çalışmır, təbiətin empirik yoxlanılması mümkün olan inkişaf qanunlarını formula etməyə yönəlib. Elmin mistikadan fərqi bundan ibarətdir ki, o, tədqiqat obyektini anlamağa və onu yenidən yaratmağa çalışır. Elm adi şüurdan gerçəkliyi nəzəri cəhətdən mənimsəməsi ilə fərqlənir. Müasir insan geniş biliklərə və müxtəlif vərdişlərə malikdir. İndi hər bir insana yaxşı məlumdur ki, biliklər, xüsusilə də elmi biliklər fəaliyyətin, o cümlədən istehsal və idarəetmə fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsidir. Bu gün elmi prinsiplərə, elmin nailiyyətlərinə istinad etmədən, onlardan bəhrələnmədən ictimai həyatın ümumi sferalarının uğurlu inkişafından söhbət gedə bilməz. Son yüzilliklərdə elmi fəaliyyətin miqyası çox dəfələrlə artıb. Bəşəriyyət tərəfindən bütün vaxtlarda edilmiş ixtira və kəşflərin 90 %-i XX əsrin payına düşür. Dünya elmi informasiyası hər 10-15 ildə iki dəfə artıb. Bugünkü elm bir çox parametrlərinə görə əvvəlki əsrlərdəki elmdən fərqlənir. XIX əsrin 80-90-cı illərində formalaşması tamamlanan elmi bilik tipini “klassik” elm adlandırırlar. Onun fizika, mexanika, kimya, biologiya kimi sahələrində böyük elmi bilik toplanmışdı. Lakin bu zaman fizikada gözlənilmədən “böhran” deyilən hadisə baş verdi. İndi o hadisədən 100 ildən artıq vaxt keçdikdən sonra “böhran” hadisəsini elmin öz klassik fazasından post-klassik fazasına keçmək kimi qiymətləndirmək olar. Hazırda isə post qeyri-klassik faza yaşanmaqdadır.

Dövrdən-dövrə cəmiyyət həyatında elmin funksiyaları da, onun mədəniyyətdə yeri və mədəniyyətin başqa formaları ilə qarşılıqlı təsiri də dəyişilir. Dünyagörüşü funksiyası qazanaraq elm sosial həyatın digər sferalarına, o cümlədən insanların adi şüuruna da getdikcə daha fəal təsir etməyə başlayır. Dünya haqqında öz təsəvvürlərinə yenidən baxarkən elm əvvəlki fundamental nəzəriyyələri bir kənara atmır, yalnız onların tətbiq olunması hüdudlarını müəyyən edir. Hətta dünyanın əvvəlki mənzərəsində tamamilə yanlış mənzərə ortaya çıxaranda da elm bu mənzərədə empirik və nəzəri biliyin artmasını təmin edən rasional elementləri aydınlaşdırır. Elmi biliklərin mənimsənilməsinin əsası olan təhsilin əhəmiyyəti, dəyəri hamı tərəfindən qavranılır.

Elmin əksinə olan konsepsiyalar elmlə qonşu olan adi şüurdan, magiyadan və dini təcrübədəki təsəvvürləri elm sferasına köçürmək nəticəsində yaranır və elm adı ilə maskalanır. Bu maskalanma, dini-mifoloji təcrübənin indi elmi terminologiyalarla ifadə olunması və elmi biliyin forması kimi qələmə verilməsi ənənəvi cəmiyyətləri əvəz etmiş texnogen sivilizasiya mədəniyyətində elmin yüksək statusu ilə izah olunur. Belə ki, elm müasir cəmiyyətin insanlarında dünyagörüşünün formalaşmasında fəal rol oynayır, onun normativ strukturları, sübut üsulları və bilikləri fəaliyyətin ən müxtəlif sahələrində qərar qəbul olunmasının əsası kimi çıxış edir. Elmi rasionallığın üstün dəyərliliyi mədəniyyətin digər sferalarına təsir göstərməyə başlayır. Din və mif çox hallarda elmin təsiri altında modernləşir. Və bu halda onlarla elm arasında paraelmi konsepsiyalar yaranır ki, bunlar da elmdə özlərinə yer tutmağa cəhd göstərir. Elmin öz daxilində də elmə əks konsepsiyalar meydana çıxır. Elə olur ki, bir çox alimlər heç bir əsası olmadan dünyanın elmi mənzərəsini radikal surətdə dəyişdirdiklərini iddia edirlər. Bu zaman hətta elə olur ki, onlar hakimiyyətə müraciət edirlər, KİV-lə ictimai rəyə təsir göstərməklə öz “kəşflərini” müdafiə etməyə çalışırlar. Elmlə “psevdoelm”in nisbəti problemini kəskinləşdirən səbəblər sırasında iki qrup səbəbləri göstərmək olar: bunlardan biri sosial səciyyəli səbəblərdir, yəni indiki post-sənaye inkişaf şəraitində mədəniyyətlərin dialoqu prosesində və elmin statusunda dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq yeni dəyərlər axtarışı ilə bağlıdır. İkinci qrup səbəblər isə elmin öz daxili inkişafı ilə bağlıdır, yəni getdikcə daha çox differensiallaşan elmi biliyin inteqrasiya olunması proseslərinin gecikməsi ilə əlaqədardır.

Müasir dövrdə XX əsrin III qərinəsindən başlayaraq dünyanın vahid elmi mənzərəsi formalaşmağa başladı. Elmi biliklərin sintezinin müasir meyilləri müəyyənləşdi. Bunlar özündə sistem və təkamül ideyalarını vahid bir tam halında birləşdirən universalizm təkamül prinsipləri əsasında dünyanın ümumelmi mənzərəsini qurmağa cəhd etməkdə öz ifadəsini tapır.

Anar Miriyev

Palitra. – 2010. – 27 aprel. – S.6.